Salonikinin Bəyaz qalası

Səlanikin Bəyaz qalası
Səlanikin Bəyaz qalası
	Λευκός Πύργος
	40°37′35″ şm. e. 22°56′54″ ş. u.
Ölkə	Yunanıstan
Şəhər	Saloniki, Yunanıstan
Tikilmə tarixi	XII əsr
Üslubu	Osmanlı memarlığı
Hündürlüyü	33,9 m
Material	daş[d]
Rəsmi sayt	lpth.gr/indexeg.php
	Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Salonikin Bəyaz qalası (yun. Λευκός Πύργος; Turkish: Beyaz Kule; Ladino: Kuli Blanka) Yunanıstanın şimal hissəsi sayılan və Yunanıstan Makedoniyası adlanan regionunun paytaxtı olan Saloniki şəhərində sahilə yaxın ərazidə mövcud olan abidə və muzeydir. Hazırkı qala 12-ci əsrdə Bizans memarlığına aid istehkam sayılır və Osmanlı İmperiyasının padşahı II Murad tərəfindən 1430-cu ildə şəhər ələ keçirildikdən sonra regionun limanını gücləndirmək üçün yenidən inşa edildi. Qala Osmanlı dönəmində kütləvi edamlar və həbsxana məkanı kimi ad çıxarmışdır.

1912-ci ildə şəhər Yunanıstanın nəzarəti altına keçdikdən sonra bəyaz qalanın forması böyük ölçüdə dəyişikliyə uğradı və xarici görünüşü ağardıldı. Sonradan isə abidə şəhərin simvolu olaraq qəbul edildi.

Fiziki xüsusiyyətlər

Bəyaz qala 34 metr diametrə malik, yer səviyyəsindən 23 metr hündürlüyündə silindr formalı tikilidir və üzərindəki kiçik qüllənin hündürlüyü 12 metr, diametrin ölçüsü isə isə 6 metrdir. Qalanın xarici divarında atış üçün nəzərdə tutulan pəncərələrin bəzilərinə spiral formalı yol ilə çatmaq mümkündür, digər pəncərələrə isə altı mərtəbənin hər birində mövcud olan mərkəzi otaqdan çatmaq mümkündür.

Kiçik qüllədə olan evlərin diametri 10 m və qalanın ən üst mərtəbədə yerləşən platforma isə 5 metr genişlikdə ərazini əhatə edir.

Tarixi

Şəhərin şərq hissəsini qoruyan qala Bizansların 1423-cü ildə Salonikini tərk edənə qədər uzun illər boyu Venesiya Respublikasının simvolu hesab olunurdu. Artıq bu indi məlumdur ki, II Murad 1430-cu ildə Salonikini tutduqdan sonra qala Osmanlılar tərəfindən təmir edildi.^[1] 1912-ci ilə qədər qapının üzərində 1535-1536-cı illərə aid Osmanlı dilində yazılmış ayə var idi. Tarixçi Frans Babinger güman etmişdir ki, məhz bu yazı dövrün böyük memarı sayılan Memar Sinan tərəfindən qapının üzərinə həkk edilmişdir. Memar qala inşaası ilə tanınırdı və bundan başqa eynilə bu formada digər qala Albaniyanın Vlyora şəhərində 1537-ci ildə inşa edilmişdir.^[2]

Dəyişiklik

Hazırda qala Bizans İmperiyasına məxsus hesab olunur belə ki, 12-ci əsrdə Salonikin arxiyepiskopu olmuş Estatius tərəfindən şəhərin 1185-ci ildə işğalı dövründə göstəriş verdiyi güman edilir.^[3]

Osmanlı tikiliiş üslubu özü illər ərzində əhəmiyyətli dərəcədə dəyişdi. İlk illüstrasiyalar göstərir ki, orjinal tikilinin damı eynilə İstanbulda yerləşən Yeddiqüllə zindanları və Rumeli Hasarı kimi konik üslubunda idi.

Dağıntılara məruz qaldığı 1917-ci ilə qədər qüllənin qarşısındakı divar ağır silahlarla təchiz edilmişdir və əsas qüllənin ən azı 3 diametri ölçüsündə ərazini əhatə edirdi. Divarın üzərində səkkizbucaqlı kiçik qüllələr və atış nöqtələri vardı. Qülləni əhatəyə almış bu qala divarının öncədən yoxsa sonradan tikildiyi məlum deyil.^[1]

Qala əsrlər boyunca köhnə Saloniki divarlarının bir hissəsi olmuşdur və şəhərin yəhudi məhəlləsini müsəlman və yəhudilərin məzarlıqlarından ayırırdı.^[4] Şəhərin divarları isə 1886-cı ildə dağılmışdır.

Qırmızı qaladan bəyaz qalaya

Qala Osmanlılar tərəfindən ardıcıl olaraq qala, qarnizon və həbsxana kimi istifadə edilib. 1826-cı ildə II Mahmudun göstərişi ilə üsyana qalxmış yeniçərilərin böyük qismi burada öldürülmuş və ya saxlanmışdır. Saysız "Osmanlı işgəncə və sürgün qurbanları" səbəbindən qala Qan qalası və ya Qırmızı qala kimi ad qazandı və bu 19-cu əsrə kimi davam etdi.^[4]

1912-ci ildə Birinci Balkan müharibəsi dövründə Saloniki şəhəri Osmanlıdan işğal edilərək yunan dövlətinə birləşdirildi. Bundan sonra qala simvolik olaraq ağ rəngə boyadıldı ki, indiki adı məhz bu hadisədən yaranıb. Yunanıstan kralı olmuş I Georq 1913-cü ilin mart ayında məhz bu qalanın yaxınlığında sui-qəsd nəticəsində öldürülmüşdür.

Qala Salonikin bulvar sahilində Nikis küçəsində yerləşir. Onun evləri Salonikin tarixini əks etdirən muzey kimi fəaliyyət göstərir və şəhərin turist cəlb edən ən vacib məkanlarından biridir.

Bəyaz qala muzeyi

Bəyaz qalanın evləri tarix boyunca müxtəlif dövrlərdə Bizans Mədəniyyət Muzeyi tərəfindən Saloniki şəhəri və onun tarixi üçün muzey kimi sərgilənirdi. Hal-hazırda isə Yunanıstan Mədəniyyət Nazirliyinin Bizans antik əsərləri adminstrasiyasının nəzarəti altındadır.

Qala ictimaiyyət və qonaqlar üçün açıqdır həmçinin ziyatətçilər buradakı xəritə vasitəsilə şəhərdə yerləşən muzey və abidələrə baxa bilərlər. Burada quraşdırılan zaman çizgisi ilə Salonik şəhərində baş vermiş tarixi hadisələr haqqında məlumat əks olunmuşdur. Bundan əlavə görkəmli tarixçilər və arxeloqlar barədə elmi məqalələrlə tanış ola bilərlər. Həmçini Bizans muzeyinə məktəb ekskursiyaları da təşkil edilir.^[5]^[6]^[7]

2002-ci il sərgisi

2002-ci ilin əvvəllərində Bəyaz qala Bizans saatları adlı sərgiyə ev sahibliyi etdi ki bu sərgidə Bizans dövründə gündəlik həyat tərzi sərgilənirdi.

Birinci mərtəbədə sərgilənən "Bazardakı mütəxəssislər" başlıqlı tematik hissə sərginin bir parçası idi. Daha dəqiq, orada zərgər başmaqçı dəmir döyən şüşə istehsalçılarına aid alətlər və şəxsi əşyalar həmçininn qəpiklər və Salonik bazarının maketi nümayiş olunurdu. İkinci mərtəbə ticarət və səyahətə həsr edilmişdir. Bundan əlavə sərgini dəniz və quru yolu ilə obyektlərə səyahətə aid mətnlər əhatə edirdi, üstəlik buraya yarmarka və dini ziyarətlər də daxil idi.

Bəyaz qala banknotlar mübahisəsi

Əsas məqalə: Makedoniya adı uğrunda mübahisə

1990-cı illərin əvvəllərində Bəyaz qala Yunanıstan Makedoniyasının paytaxtında yerləşirdi və keçmiş Yuqoslaviya Sosialist Federativ Respublikasının bir parçası olmuş Makedoniya Respublikası yenicə müstəqillik əldə etdikdən sonra iki ölkə arasında mübahisə mövzusuna çevrildi. Mübahisə tarixi əhəmiyyəti olan Makedoniya terminologiyası bir hissəsi idi.

Qalanın Yunanıstan Makedoniyası adlanan hissədə olmasına baxmayaraq Makedoniya Respublikasının millətpərəst təşkilatları tərəfindən təsis edilən və qeyri rəsmi adı Makedonka olan suvenir banknotların üzərində Bəyaz qala təsvir edilmişdir. Bundan əlavə Makedon Milli Birliyi üçün Demokratik Partiyası Bəyaz qala təsvir olunan banknotların dövlət tərəfindən rəsmi qəbulunu təklif etməyə qədər irəli getdi. Lakin Skopedə yerləşən hökumət bu təklifi rədd etdi və Makedon dinarı üçün yeni dizaynı təsdiq etdi ki məhz bu pullar 1992-ci ildə dövriyyəyə buraxıldı.^[8]

IMPRES yenə də üzərində Bəyaz qalanın rəsmi olan qeyri rəsmi banknotlar çap etdi ki,^[9]^[10] bunlar suvenir kimi Skopyenin küçələrində satılırdı və "Bu sadəcə suvenirdir və rəsmi istifadə üçün nəzərdə tutulmayıb" deyilirdi.^[11]^[12]

Qeydlərin çapı Yunanıstanda məsxərə mövzusuna çevrildi belə ki, yeni qonşu dövlətin pul vahidində yunan simvolları təsvir etmişdir — yüksək gərginlik nöqtəsi isə Makedoniya Respublikasının adı və bayrağı ilə əlaqədar baş verdi.^[13]

Qeydlər qanuni olmadığı üçün heç vaxt dövriyyə üzərində həkk edilmədi amma yenə də bu epizod iki ölkə arasında münasibətin kəskinləşməsinə yardım etdi.^[14]

Qalereya

1912-ci ilə aid poçt markası
1970-ci illərdə görüntüsü
Dairəvi pilləkənin görüntüsü
Qalereyanın birinci mərtəbəsi
Qalereyanın ikinci mərtəbəsi
Qalereyanın dördüncü mərtəbəsi
Damdan görüntü

İstinadlar

↑ ¹ ² Tracy (2000), p.303–307.
↑ Tracy (2000), p.306, note 56.
↑ Kiel, Machiel. "A Note on the Exact Date of Construction of the White Tower of Thessaloniki". Balkan Studies. 14. 1973: 325–357.
↑ ¹ ² Glenny, p.181
↑ "White Tower. Thessaloniki. - New exhibition at the monument-symbol of the city". Museum of Byzantine Culture. 22 June 2012 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 22 July 2012.
↑ Museums of Macedonia Arxivləşdirilib 2022-04-19 at the Wayback Machine web site
↑ "Creative Commons Attribution-Share Alike 3.0 Unported license". 2016-04-24 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-03-20.
↑ Roudometof, Victor. Toward an Archaeology of the Macedonian Question // Collective Memory, National Identity, and Ethnic Conflict. Greenwood Publishing. 2002. səh. 64. ISBN 0-275-97648-3.
↑ [1]^{[ölü keçid]}
↑ Sassoon, Donald. Looking Left: European Socialism After the Cold War. I.B. Tauris. 1997. səh. 77. ISBN 1-86064-180-6.
↑ Smith, Helena. "Gamble of the Macedonia Gambit". The Guardian. Guardian Newspapers. 31 January 1992. səh. 23.
↑ Karakasidou, Anastasia; R Brian Ferguson. The State, Identity and Violence. Routledge. 2003. səh. 202. ISBN 0-415-27412-5.
↑ Borza, Eugene N.; Titchener, Frances B.; Moorton Jr., Richard F. The Eye Expanded: Life and the Arts in Greco-Roman Antiquity. University of California Press. 1999. səh. 256. ISBN 0-520-21029-8.
↑ Marks, Michael P.; Peter J. Katzenstein. Tamed Power: Germany in Europe. Cornell University Press. 1997. səh. 149. ISBN 0-8014-8449-9.

Mənbələr

Glenny, Misha. A maze of conspiracy // The Balkans: Nationalism, War and the Great Powers, 1804-1999 (Penguin 2001 softcover). New York, New York: Penguin. 2001. səh. 181. ISBN 0-14-023377-6.
Simons, Marlise. "As Republic Flexes, Greeks Tense Up". New York Times. February 3, 1992.
Tracy, James D. City Walls: The Urban Enceinte in Global Perspective. Cambridge University Press. 2000. ISBN 0-521-65221-9.

[Tracy-1] ¹ ² Tracy (2000), p.303–307.

[2] Tracy (2000), p.306, note 56.

[3] Kiel, Machiel. "A Note on the Exact Date of Construction of the White Tower of Thessaloniki". Balkan Studies. 14. 1973: 325–357.

[Glenny,_p.181-4] ¹ ² Glenny, p.181

[5] "White Tower. Thessaloniki. - New exhibition at the monument-symbol of the city". Museum of Byzantine Culture. 22 June 2012 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 22 July 2012.

[6] Museums of Macedonia Arxivləşdirilib 2022-04-19 at the Wayback Machine web site

[7] "Creative Commons Attribution-Share Alike 3.0 Unported license". 2016-04-24 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-03-20.

[Roudometof-8] Roudometof, Victor. Toward an Archaeology of the Macedonian Question // Collective Memory, National Identity, and Ethnic Conflict. Greenwood Publishing. 2002. səh. 64. ISBN 0-275-97648-3.

[9] [1]^{[ölü keçid]}

[Sassoon-10] Sassoon, Donald. Looking Left: European Socialism After the Cold War. I.B. Tauris. 1997. səh. 77. ISBN 1-86064-180-6.

[11] Smith, Helena. "Gamble of the Macedonia Gambit". The Guardian. Guardian Newspapers. 31 January 1992. səh. 23.

[Karakasidou-12] Karakasidou, Anastasia; R Brian Ferguson. The State, Identity and Violence. Routledge. 2003. səh. 202. ISBN 0-415-27412-5.

[Borza-13] Borza, Eugene N.; Titchener, Frances B.; Moorton Jr., Richard F. The Eye Expanded: Life and the Arts in Greco-Roman Antiquity. University of California Press. 1999. səh. 256. ISBN 0-520-21029-8.

[Marks-14] Marks, Michael P.; Peter J. Katzenstein. Tamed Power: Germany in Europe. Cornell University Press. 1997. səh. 149. ISBN 0-8014-8449-9.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]