Vayanq

Vayanq - Malayziya və İndoneziyada kölgələr teatrı.^[1]

Vayanq ― həm kukladır, həm teatrdır, həm tamaşadır, bundan əlavə, o, həm də əcdadların kölgəsidir. Bir vaxtlar bu tamaşalar əyləncə yox, müdafiə, kömək məqsədi ilə müraciət olunan ruhlarla ünsiyyət ayini idi. Vayanq kəlməsi həm də “pyes” sözünü əvəzləyir. Yavada elə bir tamaşa yoxdur ki, “vayanq” onun adının tərkib hissəsinə çevrilməsin. Vayanq tipli tamaşaları növlərini aşağıdakı kimi təsnif etmək olar:

• Vayanq-kulit ― kölgə teatrı;
• Vayanq-qolek (Vayanq-Menak) ― həcmli taxta kuklalar teatrı;
• Vayanq-topenq ― maska teatrı;
• Vayanq-oranq (Vayanq-Vonq) ― dramatik teatr;^[2]
• Vayanq-lemah;
• Vayanq-keruçil ― kiçik fiqurlar teatrı;
• Vayanq-klitik ― nazik taxtadan kəsilmiş yastı kuklalar teatrı: “klitik ” kuklalar işlədilərkən eşidilən səsdir;
• Vayanq-beber ― şəcərə rəsmləri kimi düşünülmüş şəkillər teatrı;^[3]
• Vayanq-şadet ― İslam dinini və estetikasını təbliğ edən tamaşalar;
• Vayanq-vahyu ― 1960-cı illərdə Yava yezuitlərinin İncilin kuklalar vasitəsilə təbliği məqsədilə yaradılan Vayanq forması.^[4]

Vayanq sözü Yava mənşəli olub “kölgə” mənasını verir. Ancaq müasir İndoneziyanın gündəlik lüğətində bu söz kukla və ya birbaşa kukla teatrı mənalarında işlənməkdədir. Vayanq-kulit (“kulit” ifadəsi kuklaların dəridən hazırlandığını bildirir) haqqında məlumatlar artıq eramızın X-XI əsrlərindən başlayaraq Yava mətnlərində müntəzəm şəkildə yad edilir (hərçənd İndoneziyada bu teatrın yaşını 3000 illik bir tarixlə ölçürlər). Belə hesab olunur ki, müasir teatrın cizgiləri (kuklaların şərti forması, yeni Yava dilində mətnlər və s.) XVI əsrdə Yavanın şimal sahillərində, islamlaşdırılmış ticari və siyasi mərkəzlərdə formalaşır və müsəlmanlığın yayılması ilə bütün Yava tərəfindən mənimsənilirdi (İslam XIII əsrdən Yavaya sirayət etməyə başlayır; XVI əsrdə o, Yava hökmdarlarının rəsmi dininə çevrilir və Yava əhalisinin böyük hissəsi islamlaşdırılır). Müasir dövrdə Yavada Vayanq purvo tamaşalarının üç əsas üslubunu fərqləndirirlər:

• Surakarta üslubu ― Mərkəzi Yava;^[5]
• Cokyakarta üslubu ― Mərkəzi Yavanın cənubu;
• Pasisir üslubu ― Yavanın şimal sahili.

Daha nəfis Surakarta üslubu etalon sayılır. Çox güman ki, sözügedən teatrın “kölgə” sözü ilə əlaqəsi yanlız ekrandakı obrazların canlandırılma texnikası ilə əlaqədar deyil. Vayanq tamaşalarının yaranma tarixini bir sıra tədqiqatçılar ölülər kultu ilə bağlayırlar və söyləyirlər ki, Yava teatrı ölmüş əcdadlara səcdə qılmaq məqsədilə təşkil olunan ayinlərdən yaranıb. Yavada belə hesab olunur ki, dünyasını dəyişmiş insanlar sehrli qüvvə əldə edib bu qüvvənin köməyi ilə sağ qalmış qohumlarına himayədarlıq göstərə bilirlər. Odur ki, ölmüş insanların ruhunu çağırmaq üçün xüsusi fiqurlar hazırlanırdı və güman edilirdi ki, o dünyadan gəlmiş ruhlar bu fiqurlarda özlərinə sığınacaq tapacaqlar. Bəlkə də ilk dönəmlərdə təsadüfi proyeksiyanın nəticəsi kimi peyda olan bu ideya əcdadların fiqurlarını ekranda əks etdirən kölgə teatrının əsasını qoyub. Bu məqam əyani şəkildə sübut eləyir ki, vayanq-kulit spiritik seansla əyləncə elementlərini özündə qapsayır. Əvvəllər, adətən, ailə başçısı müxtəlif dualar oxumaqla, düyü və digər məhsullardan ibarət sovqatlar hazırlamaqla (bəxşiş vasitəsilə ruhları ünsiyyət üçün “yola gətirməyə” çalışırdılar) ruhların çağrılmasını - kölgə kimi şəkilləndirilməsini - öz üzərinə götürürdü. Sonralar bu ənənəyə yerli şaman və kahinlər sahibləndilər. Vayanqın müqəddəs ayin anlayışından uzaqlaşaraq daha çox estetik məzmun daşıyan tamaşaya çevrilməsi dalanq peşəsinin meydana çıxması ilə sonuclandı. Yavalılar vayanqa şəriət kimi, dalanqa isə hər şeyi bilən kimi yanaşırlar.^[6]    

• Beretuk (rəqs)
• Qəmbuh
• Çalon Aranq
• Yapon kölgə teatrı
• Pekin operası

• The Wayang Golek Theater of Java
• Contemporary Wayang Archive, by the National University of Singapore

1. ↑ Wayang: Indonesian Theatre" Arxivləşdirilib 2020-10-31 at the Wayback Machine. Encyclopaedia Britannica. 2012.
2. ↑ James R. Brandon (2009). Theatre in Southeast Asia Arxivləşdirilib 2017-04-10 at the Wayback Machine. Harvard University Press. pp. 46–54, 143–144, 150–152.
3. ↑ Ganug Nugroho Adil, 'Joko Sri Yono: Preserving "wayang beber"' Arxivləşdirilib 2022-09-16 at the Wayback Machine, The Jakarta Post, 27 March 2012.
4. ↑ Poplawska, Marzanna (2004). "Wayang Wahyu as an Example of Christian Forms of Shadow Theatre". Asian Theatre Journal. Johns Hopkins University Press. 21 (2): 194–202. 
5. ↑ Ganug Nugroho Adil, 'The metamorphosis of "Wayang Beber"' Arxivləşdirilib 2022-06-17 at the Wayback Machine, The Jakarta Post, 19 April 2013.
6. ↑ Talıbzadə Aydın. Şərq teatrı tarixi. Bakı: ADMİU, 2016, s. 225-227