Yuli Xariton

Yuli Borisoviç Xariton (rus. Ю́лий Бори́сович Харито́н;27 fevral 1904[2], Sankt-Peterburq[6] – 18 dekabr 1996[3][4], Sarov[d], Nijeqorod vilayəti[3]) — Sovet və rus nəzəri fiziki və fiziki kimyaçısı, fizika-riyaziyyat elmləri doktoru, SSRİ Elmlər Akademiyasının və Rusiya Elmlər Akademiyasının akademiki.[8][9]

Yuli Xariton
Doğum tarixi 27 fevral 1904(1904-02-27)[2]
Doğum yeri
Vəfat tarixi 18 dekabr 1996(1996-12-18)[3][4] (92 yaşında)
Vəfat yeri
Dəfn yeri
Elm sahələri nəzəri fizika, fizika[1], fiziki kimya[1]
Elmi dərəcələri
İş yerləri
  • A. F. İoffe adına Fizika-Texnologiya İnstitutu[d] (1921–)
Təhsili
Elmi rəhbərləri Ernest Rezerford, Ceyms Çedvik
Üzvlüyü
Mükafatları "Oraq və Çəkic" medalı "Oraq və Çəkic" medalı "Oraq və Çəkic" medalı
"Lenin" ordeni "Lenin" ordeni "Lenin" ordeni "Lenin" ordeni "Lenin" ordeni "Lenin" ordeni "Oktyabr inqilabı" ordeni "Qırmızı əmək bayrağı" ordeni "Qırmızı ulduz" ordeni "1941–1945-ci illər Böyük Vətən müharibəsində qələbənin 50 illiyi" yubiley medalı "Leninqradın müdafiəsinə görə" medalı "1941–1945-ci illər Böyük Vətən müharibəsində rəşadətli əməyə görə" medalı "Əmək veteranı" medalı "Xam torpaqlardan istifadə edilməsinə görə" medalı
1-ci dərəcəli "Stalin" mükafatı 1-ci dərəcəli "Stalin" mükafatı 1-ci dərəcəli "Stalin" mükafatı "Lenin" mükafatı
Vikianbarın loqosu Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Sovet atom bombası layihəsinin liderlərindən biri. Lenin (1956) və üç Stalin mükafatı (1949, 1951, 1953) laureatı. Üç dəfə Sosialist Əməyi Qəhrəmanı (1949, 1951, 1954).

Həyatı

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Yuli Xariton 14 (27) fevral 1904-cü ildə Sankt-Peterburqda yəhudi ailəsində anadan olub.[10] O, 13 yaşından real məktəbdə oxuyarkən xadimə, şagird mexanik, çilingər kimi çalışmağa başlayıb.[11][12][13][14]

Xariton 1920–1925-ci illərdə Petroqradda Politexnik İnstitutunun elektromexanika fakültəsində, 1921-ci ilin yazından fizika-mexanika fakültəsində təhsil alıb.

O,1921-ci ildə N. N. Semyonovun rəhbərliyi ilə Fizika-Texniki İnstitutunda elmi-tədqiqat işlərinə başlayır.

1926–1928-ci illərdə Yuli Xariton Kavendiş Laboratoriyasında (Kembric, İngiltərə) təlim keçib. Ernest Rezorford və Ceyms Çadvikin rəhbərliyi altında o, elmlər doktoru (D. Sc., Doctor of Science) elmi dərəcəsi alıb.

Xaritonun dissertasiya mövzusu: "Alfa hissəciklərinin yaratdığı ssintillyasiyaların hesablanması haqqında" olub. Ezamiyyətdən qayıtdıqdan sonra Q. M. Frank ilə birlikdə mitogenetik şüalanma məsələləri ilə məşğul olmağa başlayır. Xariton bir müddət sonra kimyəvi kinetikaya — partlayıcı maddələrin nəzəriyyəsi məsələlərinin tədqiqi sahəsinə qayıdır.

Xariton 1931–1946-cı illərdə Leninqradda Kimya-Fizika İnstitutunda partlayıcı maddələr laboratoriyasının müdiri vəzifəsində çalışıb. Detonasiya, yanma nəzəriyyəsi və partlayış dinamikası üzrə elmi işlər aparıb. Eyni zamanda o, Leninqrad Sənaye İnstitutunda ümumi fizika kursundan dərs deyib və "Eksperimental və nəzəri fizika" jurnalının redaktoru olub.[15]

1935-ci ildən — əsərlərinin məcmusuna görə fizika-riyaziyyat elmləri doktoru dərəcəsini alıb.

SSRİ nüvə layihəsində

[redaktə | mənbəni redaktə et]

1939–1941-ci illərdə Yuli Xariton və Yakov Zeldoviç ilk dəfə uranın parçalanmasının zəncirvari reaksiyasını hesabladılar. İkinci Dünya müharibəsinin başlaması ilə nüvə silahı üzərində işlər dayandırıldı, Çünki Xaritonun laboratoriyası adi silahlar üzərində işlərlə dolu idi. Böyük Vətən müharibəsinin qızğın vaxtında ağır nüvələrin kortəbii parçalanmasını kəşf edənlərdən biri Georgi Flerov İosif Stalinə məktub göndərərək, atom bombasının dizaynı və istehsalı üzərində işlərin təxirə salınmadan başlanmasını təkid etdi.[16]

1946-cı ildə Xariton İqor Kurçatovun təşəbbüsü və təkidi ilə SSRİ Elmlər Akademiyasının Sarov şəhərində yerləşən 2 saylı məxfi laboratoriyasına (Arzamas-16) baş konstruktoru və elmi rəhbəri təyin olundu. Onun rəhbərliyi altında nüvə silahı proqramının həyata keçirilməsi işlərinə SSRİ-nin ən yaxşı fizikləri cəlb edildi. Yuli Xariton ən ciddi məxfilik şəraitində Sarovda ilk sovet atom (29 avqust 1949) və hidrogen (12 avqust 1953) bombalarının uğurlu sınağı ilə yekunlaşan işlərə rəhbərlik edənlərdən biri oldu. Atom silahının hazırlığının birinci mərhələsində əsas vəzifə sirlərinə yalnız dörd elm adamının daxil olduğu Amerika silahını öyərnmək idi. Bu qrupa Əlixanov, Kurçatov, Kikoin və Xariton daxil edilmişdi. İkinci mərhələdə isə silahın özü hazırlandı.[17]

Yuli Xariton xatirələrində atom bombasının ilk sınağını belə təsvir edib: "29 avqust 1949-cu ildə atom bombasının sınağı keçirilirdi. Paliqona ali rütbəli hərbçi və tanınmış fiziklərlə yanaşı atom layihəsinin kuratoru Lavrenti Beriya da gəlmişdi. Həyəcanlı dəqiqələr yaşanırdı. İosif Stalin məruzə gözləyirdi. Hər şey uğurlu alındı. Beriya əvvəlcə Kurçatovu qucaqlayıb öpdü. Sonra məni qucağına alaraq alnımdan öpməyə başladı. Bəli, o, dəqiqələr sonra Stalinə zəng vurub SSRİ-nin nüvə silahına sahib olduğunu deyəcəkdi və bununla da özünün əvəzolunmaz kadr olduğunu sübut edəcəkdi." Xaritonun nəvəsi A. Y. Semenovun xatirələrinə görə isə, babası Beriyanın həyatında rastlaşdığı ən dəhşətli insan olduğunu söyləyirdi.[16]

Yuli Xariton 1946-cı ildən SSRİ Elmlər Akademiyasının müxbir üzvü, 1953-cü ildən isə akademiki idi.[16]

Xariton elmi fəaliyyəti dövründə normadan qat-qat artıq şüalanmaya məruz qalsa da, uzun ömür yaşayıb. 1996-cı il dekabrın 18-də 92 yaşında Sarovda vəfat edib. Moskvada, Novodeviçye qəbiristanlığında 9-cu bölmədə dəfn olunub.

İctimai fəaliyyəti

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Yuli Xariton 1955-ci ildə "Üç yüz məktubu"nu imzalayanlar arasında idi. 1956-cı ildən Sov.İKP üzvüdür.

O, 3–11 çağırış SSRİ Ali Sovetinin deputatı olub.

Xariton 1973-cü ildə "Pravda" qəzetinə alimlərin "akademik Andrey Saxarovun davranışını" pisləyən məktubunu imzalayan SSRİ Elmlər Akademiyasının akademiklərindən biri idi. Məktubda Saxarov "Sovet İttifaqının dövlət sistemini, xarici və daxili siyasətini gözdən salan bir sıra bəyanatlar verməkdə" ittiham olunurdu.[18][19]

1965-ci ildə A. P. Aleksandrov və N. N. Semyonovla birlikdə Leonid Brejnevə Stalin şəxsiyyətinə pərəstişin pislənməsini ləğv etməməyə çağıran məktub imzalayıb.[20]

1981-ci ildə o, A. Saxarovun ögey oğlu A. Semyonovun gəlini — Yelizaveta Alekseevanın SSRİ-ni tərk etməsini asanlaşdırmaq xahişi ilə Yuri Andropova müraciət edib.[21]

1988-ci ildə o, Leninqrad ekologiyasına vurduğu zərərlə əlaqədar təsdiq edilmiş layihə üzrə Leninqrad bəndinin tikintisinə qarşı çıxıb.[22]

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ 1 2 3 4 Çex Milli Hakimiyyət Məlumat bazası.
  2. ↑ 1 2 Julij Chariton // https://www.vle.lt/straipsnis/julij-chariton/.
  3. ↑ 1 2 3 4 5 6 https://old.bigenc.ru/physics/text/4730189.
  4. ↑ 1 2 3 4 http://www.biblioatom.ru/founders/khariton_yuliy_borisovich/.
  5. ↑ 1 2 http://www.ras.ru/win/db/show_per.asp?P=.id-52594.ln-ru.
  6. ↑ 1 2 Харитон Юлий Борисович // Большая советская энциклопедия (rus.): [в 30 т.]. / под ред. А. М. Прохоров 3-е изд. Москва: Советская энциклопедия, 1969.
  7. ↑ http://moscow-tombs.ru/1996/1996.htm.
  8. ↑ Династия Гессенов Arxivləşdirilib 2012-04-28 at the Wayback Machine
  9. ↑ Чернышёв А. К. Подвиг Юлия Харитона Arxivləşdirilib 2016-10-27 at the Wayback Machine.
  10. ↑ Из биографических записей Ю. Б. Харитона // Юлий Борисович Харитон. Человек столетия. М.: ИздАТ. В. Н. Михайлов. 1999. 13–14. ISBN 5-866656-089-5.
  11. ↑ Биография Юлия Харитона Arxivləşdirilib 2014-03-28 at the Wayback Machine // РИА Новости
  12. ↑ "Списки антисоветской интеллигенции, намеченной к высылке в 1922 году". Archived from the original on 2010-08-30. İstifadə tarixi: 2023-04-13.
  13. ↑ Дименштейн И. Латвийский след атомной бомбы Arxivləşdirilib 2016-03-05 at the Wayback Machine // delfi.lv
  14. ↑ "Россия и российская эмиграция в воспоминаниях и дневниках". Archived from the original on 2016-09-14. İstifadə tarixi: 2023-04-13.
  15. ↑ "Предыстория … в автобиографиях учёных // История советского атомного проекта. — Вып. 1. — М.: Янус-К, 1998. — ISBN 5-8037-0006-1. — С. 24—25". Archived from the original on 2019-04-30. İstifadə tarixi: 2023-04-13.
  16. ↑ 1 2 3 Сойфер В. Н. "Юлий Харитон: «Водородную бомбу мы сделали раньше американцев»". Новости сибирской науки. Научно-техническая библиотека Сибирского отделения РАН. 2017-11-08. 2024-03-16 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-04-13.
  17. ↑ "Черток Б. Е. Ракеты и люди. — Глава 4. Становление на родной земле. Три новые технологии — три государственных комитета // Эпизоды космонавтики". Archived from the original on 2017-07-10. İstifadə tarixi: 2023-04-13.
  18. ↑ "Архивированная копия". 2018-01-15 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2017-12-11. Arxiv surəti 15 yanvar 2018 tarixindən Wayback Machine saytında
  19. ↑ "Письмо членов Академии наук СССР". Archived from the original on 2018-10-18. İstifadə tarixi: 2023-04-13.
  20. ↑ Юлий Борисович Харитон: Путь длиною в век. — М.: Наука, 2005. — С. 525.
  21. ↑ Юлий Борисович Харитон: Путь длиною в век. — М.: Наука, 2005. — С. 529.
  22. ↑ Юлий Борисович Харитон: Путь длиною в век. — М.: Наука, 2005. — С. 530.

Ədəbiyyat

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Xarici keçidlər

[redaktə | mənbəni redaktə et]