Andrey Saxarov

Andrey Dmitriyeviç Saxarov (21 may 1921[2][3][…], Moskva[2][6] – 14 dekabr 1989[3][4][…], Moskva[1]) — SSRİ-də insan hüquqları müvəkkili, nüvə fizik və islahatçı. Kommunist olmayan dövlətlərlə iqtisadi və siyasi sahədə əməkdaşlıq əldə olunmasının tərəfdarı olmuşdur. 1975-ci ildə Nobel sülh mükafatı ilə təltif olunmuş, lakin SSRİ hökumətinin təzyiqləri ilə 1986-cı ilə qədər ölkə içində sürgünə göndərilmişdir.[8]

Andrey Saxarov
rus. Андрей Дмитриевич Сахаров
Doğum tarixi 21 may 1921(1921-05-21)[2][3][…]
Doğum yeri
Vəfat tarixi 14 dekabr 1989(1989-12-14)[3][4][…] (68 yaşında)
Vəfat yeri
Vəfat səbəbi ürək tutması
Dəfn yeri
  • Vostryakovo qəbiristanlığı[d]
Milliyyəti rus
Həyat yoldaşı
Atası Dmitri İvanoviç Saxarov[d]
Anası Yekaterina Saxarova[d]
Elm sahəsi fizika[1]
Elmi dərəcəsi
Elmi adları
  • SSRİ EA-nın həqiqi üzvləri[d]
İş yerləri
  • Lebedev Fizika İnstitutu[d] (1947–1950),
  • Lebedev Fizika İnstitutu[d] (1968–1986),
  • Lebedev Fizika İnstitutu[d] (1986–)
Təhsili
  • Moskva Dövlət Universiteti Fizika fakültəsi[d] (1938–1942)
Elmi rəhbəri İqor Tamm[7]
Tanınır RDS-37
Sovet nüvə proqramı
Tokamak
Dissident
İnsan haqları müdafiəçisi
Üzvlüyü
Mükafatları Sosialist Əməyi Qəhrəmanı Sosialist Əməyi Qəhrəmanı Sosialist Əməyi Qəhrəmanı
"Lenin" ordeni "Vladimir İliç Leninin anadan olmasının 100 illiyi münasibətilə" yubiley medalı "1941–1945-ci illər Böyük Vətən müharibəsində qələbənin 30 illiyi" yubiley medalı "1941–1945-ci illər Böyük Vətən müharibəsində qələbənin 40 illiyi" yubiley medalı "1941–1945-ci illər Böyük Vətən müharibəsində rəşadətli əməyə görə" medalı "Əmək veteranı" medalı "Xam torpaqlardan istifadə edilməsinə görə" medalı "Moskvanın 800 illik xatirəsinə" ordeni
1-ci dərəcəli "Stalin" mükafatı
Vitis Xaçı böyük xaç ordeni Order of the Cross of Vytis
"Lenin" mükafatı "Stalin" mükafatı "Nobel" sülh mükafatı
sakharov.space
Vikianbarın loqosu Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Həyatı

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Saxarov 1921-ci il, mayın 21-də Moskvada doğulub, atası- Dmitri İvanovic Saxarov özəl məktəbdə fizika müəllimi və həvəskar pionaçu olmuşdur.[9] Atası sonradan Moskva Dövlət Universitetində fizika müəllimi işləmişdir. Saxarovun babası İvan Rusiya imperiyasında hüquqşünas olmuş, öz dövründə humanist hüququn (ölüm cəzasının ləğvi kimi) qatı müdafiəçisi kimi imperiya ərazisində məşhurlaşmışdı. Saxarovun anası məşhur ordu generalı Alexsey Semenovic Sofianonun (əslən yunan mənşəli[10]) nəvəsi Yekaterina Alekseyevna Saxarova idi. Saxarovun düçüncələrinin formalaşmasında valideynləri ilə yanaşı, ana nənəsi Mariya Petrovna xüsusi rol oynamışdır, anası və nənəsi dindar olsalar da, atası inancsız idi, Saxarov özü isə xatirələrində qeyd etdiyinə əsasən, 13 yaşından inancsız olmuşdur.[11]

Təhsil və karyera

[redaktə | mənbəni redaktə et]

1938-ci ildə Moskva Dövlət Universitetinə qəbul olsa da, Böyük Vətən Müharibəsinin başlaması ilə əlaqədar Türkmənistana evakuasiya olunmuş və universiteti burada bitirmişdir.[12] 1943-cü ildə Alekseyevna Vikyşvaya ilə evlənən Saxarovun, iki qızı və bir oğlu olmuşdur. 1945-ci ildə Sovet Elmlər Akademiyası Fizika İnistitutu nəzdində təhsil almaq üçün Moskvaya geri dönən Saxarov, 1947-ci ildə isə artıq doktarasını müdafiə edib, bitirmişdi.[13]

İkinci Dünya Müharibəsindən sonra o, kosmik şüaları tədqiq etmişdir. 1948-ci ilin ortalarında İqor Kurçatov və İqor Tammın başçılığı altında aparılan Sovet atom bombası layihəsinə daxil edilmişdir.[14] Müəllifi olduğu İkinci Konsepsiya sayəsində uran-doteryum konsentrasiyası və qurğunun ümumi məhsuldarlığı artırılmışdır. 1949-cu ildə, Saxarovun da aktiv fəaliyyətindən sonra ilk Sovet atom bombasının sınağı keçirildi. Saxarov, 1950-ci ildə Sarova köçdükdən sonra, dünyada Saxarovun Üçüncü Konsepsiyası kimi məşhurlaşan işi əsasında Sovet hidrogen bombası əsaslı şəkildə inkişaf etdirildi, bu konsepsiya ABŞ-də Teller-Ulam dizaynı adlanır və aralarında bəzi fərqlər var idi. Saxarovun "laylı tort" adlandırdığı konsepsiya əsasında yaradılan Sovet bombası gözlənilənləri doğrultmadı, onun ABŞ variantı isə çox güclü alındı. lakin Saxarov öz konsepsiyasını daha da yaxşılaşdıraraq, 1961-ci ildə "50 MT Çar" bombasını sınaqdan keçirdi və bu bomba öz dövrünün ən güclü nüvə bombası oldu.

Nüvə enerjisinin dinc məqsədlər üçün istifadəsinin müdafiəsi

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Saxarovun bəşəriyyətin CPT -simmetrik modelinin 2D didaktik şəkli

1950-ci ildə idarəolunan nüvə vizyon reaktoru olan tokamak üçün bir təklif irəli sürdü, bu plan hələ də bölgədəki nüvə bazalarının təməlini təşkil edir. Saxarov, Amerikalı həmkarı olan Tamma son dərəcə isti plazmanı torak formalı maqnetik sahələrlə, termal nüvə füzyonu idarə edərək tokamak cihazının inkişafını təklif etdi. Saxarovun bu çalışmaları nüvə enerjisinin daha çox dinc niyyətlər üçün istifadəsinə nail olmaq məqsədi daşıyırdı.[15]

Atom fizikası və kosmologiya

[redaktə | mənbəni redaktə et]

1965-ci ildən, Saxarov, atom fizikası və kosmologiya sahəsi ilə məşğul olmağa başlayır. O, bəşəriyyətin baryon simmetriyasi ilə bağlı çalışır və əsasən, Big Bangdən əvvəl meydana gəlmiş CPT simmetriyasının izahı sahəsində çalışmışdır.[16]

Dissidentliyə başlaması

[redaktə | mənbəni redaktə et]

1950-ci illərin sonlarına doğru Saxarov artıq öz işlərinin bəşəriyyətə xeyirli olub-olmaması barədə şübhələrə qapılmışdı. O, artıq 1960-cı illərdə nüvə silahlarının yayılmasına qarşı olan siyasi aktivist idi. Onun cəhdlərinin sayəsində 1963-cu ildə Qismən Test Qadağası müqaviləsi imzalandı. Bu müqaviləyə görə atmosferdə nüvə silahlarının sınaq edilməsi qismən məhdudlaşdırıldı. Saxarov, 1964-cu ildə, Stalinin dəstəklədiyi Lisenkoizm anti-gen kompaniyasının yaradıcısı Trofim Lisenkonun davamçısı Nikolay Nuzdinin SSRİ Elmlər Akademiyasına tam hüquqlu üzv olması məsələsində buna qəti olaraq qarşı çıxdı.[17] Saxarov onu "bir çox həqiqi elm adamlarına şər atan, həbs etdirən və öldürdən" adlandırdı. Sonda Nuzdin üzv seçilmədi, lakin Nikita Xruşşovun əmrinə əsasən DTK Saxarov haqqında məlumat yığmağa başladı.

1967-ci ildə ABŞ-Sovet münasibətlərinin əsas mövzusu anti-ballistik raketdən müdafiə sistemi idi. Saxarov məhz bu zaman Sovet rəhbərliyinə gizli məktub yazdı. Məktubda Sovet rəhbərliyinə ABŞ-nin təklif etdiyi "İkili Rəddetmə" ilə razılaşmasını məsləhət görürdü, Saxarovun fikrincə bu sürətlə nüvə silahlanması ən sonda nüvə müharibəsinə səbəb olacaqdı. Saxarov bununla yanaşı hökumətdən bu qərarın əsaslandırılmasını asanlaşdırmaq üçün mətbuatda məqalə ilə çıxış etmək üçün icazə istədi. Lakin onun bütün istəkləri rədd edildi.

1968-ci ildə Saxarov "İnkişaf, dinc birgəyaşayış və düşüncə azadlığı barədə" adlı məqaləsini bitirdi. Məqalədə anti-ballistik raket müdafiə sistemini nüvə müharibəsi üçün əsas təhdid olaraq göstərirdi. Bu məqalə samizdatda yayınlandı.[18] Ardınca isə xaricdə çap olunmağa başladı. Buna görə Saxarov hərbi sahədə araşdırmalardan uzaqlaşdırılaraq, təməl fizika ilə bağlı araşdırmalar aparmaq üçün Elmlər Akademiyası Fizika İnistitutuna göndərildi.

1980-ci ildə Qorki (Nijni Novqorod) şəhərinə sürgün edilənə qədər Moskvada artıq dissident kimi xeyli məşhurlaşmışdı.

1970-ci ildə Saxarov, Valeri Çalidze və Andrey Tverdoxlebov ilə birlikdə SSRİ İnsan Haqları Komitəsinin 3 qurucu üzvündən biri oldu.[19] Komitə bir çox bəraət müraciətnamələri yazdı, bir sıra mövzularda imza topladı və müxtəlif beynəlxalq insan haqları təşkilatları ilə əlaqə qurmağı bacardı. Bu dövrdə Saxarov DTK tərəfindən təqib və təzyiqlərə məruz qalmışdır.

1969-cu ildə birinci həyat yoldaşının vəfat etməsindən sonra, 1972-ci ildə insan haqları müdafiəçisi Yelena Bonner ilə evləndi.

Nobel Sülh Mükafatı

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Nijni Novqorodda yaşadığı bina

1973-cü ildə Saxarov Nobel Sülh mükafatı üçün namizəd göstərildi və 1974-cü ildə Cino Del Duca mükafatını qazandı. 1975-ci ildə isə Nobel Sülh Mükafatını qazandı. Norveç Nobel Komitəsi onu "insanlığın vicdanı üçün bir nümayəndə" olaraq göstərdi.

Saxarovun mükafatı almaq üçün ölkədən çıxmasına icazə verilmədi. Həyat yoldaşı Yelena Bonner onun adından mükafatı qəbul etdi. Mükafatın verilmə günü Vilnusda dissident Sergey Kovalevin məhkəməsində olan Saxarovun mərasimdə "Sülh, İnkişaf, İnsan Haqları" adlı məqaləsi oxundu.[20] Saxarov məktubunda həmçinin SSRİ-də olan vicdan məhbuslarının adlarını qeyd edərək, mükafatı onlarla paylaşdığını bildirdi.

Sürgün illəri

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Sovet İttifaqının Əfqanıstana ordu yeritməsinə etiraz edən Saxarov 1980-ci ildə həbs edilir və Qorki (Nijni-Novqorod) şəhərinə sürgün edilir. 1980–1986-cı illərdə bu şəhərdə sürgün həyatı yaşayır. 1984-cü ildə Saxarovun həyat yoldaşı Yelena Bonner həbs edilir. Səhhətində problemləri olan Yelenanın təcili əməliyyat olunması və həbsdən azad edilməsi üçün Saxarov aclıq aksiyası keçirir.[21] Avqust ayında Yelena Bonner 5 illik sürgünə məhkum edilir, Saxarov isə xəstəxanaya aparılaraq, məcburi yedirdilir.

1985-ci il, apreldə Saxarov yenidən aclıq aksiyası edir, bu dəfə səbəb isə həyat yoldaşına təcili ürək əməliyyatı olması üçün xaricə getməsinə icazə verilməməsi idi. 1985-ci ilin dekabrında Saxarov Avropa Parlamenti tərəfindən "Düşüncə Azadlığı" mükafatına layiq görülür.

Qorbaçovun hakimiyyətə gəlişindən sonra "Yenidənqurma" və "Aşkarlıq" proqramları elan edildi. 1986-cı ilin dekabrda Saxarova yoldaşının Moskvaya geri dönə biləcəyi bildirildi.

Siyasi lider

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Dəfn mərasimi

Saxarov 1989-cu ildə Sovet İttifaqı Ali Sovetinə deputat seçildi. Xalq Deputatlarının Birlik Konqresi və Bölgələr Arası Millətvəkilləri qruplarının siyasi liderinə çevrildi.

Ölümü

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Parlamentdə vacib bir çıxış öncəsi, həyat yoldaşı Saxarovun yuxuda ikən dünyasını dəyişdiyini aşkarladı. Autopsiya həkimi Yakov Rapoportun qeydlərinə əsasən Saxarov aritmiya nəticəsində ölmüşdür.[22] O, Moskvada Vostryakovskoye qəbirstanlığında dəfn edilmişdir.

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ 1 2 3 4 Sakharov, Andreĭ, 1921-1989 // Library of Congress Authorities (ing.). Library of Congress.
  2. ↑ 1 2 3 4 Сахаров Андрей Дмитриевич // Большая советская энциклопедия (rus.): [в 30 т.]. / под ред. А. М. Прохорова 3-е изд. Москва: Советская энциклопедия, 1976. Т. 23 : Сафлор — Соан. С. 13.
  3. ↑ 1 2 3 4 Bibliothèque nationale de France BnF identifikatoru (fr.): açıq məlumat platforması. 2011.
  4. ↑ 1 2 Cochran T. B., Norris R. S. Andrey Sakharov // Encyclopædia Britannica (ing.).
  5. ↑ 1 2 3 4 NNDB (ing.). 2002.
  6. ↑ 1 2 Sacharov, Andrej, 1921-1989 // Olomouc City Library regional database (çeş.).
  7. ↑ Mathematics Genealogy Project (ing.). 1997.
  8. ↑ "Sakharov Human Rights Prize 25th anniversary marked in US" Arxivləşdirilib 2016-03-16 at the Wayback Machine. Voice of America. 15 yanvar 2014.
  9. ↑ ""Andrei Sakharov – Biographical"". 2009-05-19 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-01-22.
  10. ↑ Bonner, Yelena. Об А.Д. Сахарове Arxivləşdirilib 2010-11-14 at the Wayback Machine(in Russian). from the original on November 18, 2010. Retrieved November 2, 2009.
  11. ↑ Gorelik, Gennady; Antonina W. Bouis (2005). The World of Andrei Sakharov: A Russian Physicist's Path to Freedom. Oxford University Press. p. 356. ISBN 978-0-19-515620-1. "I cannot imagine the Universe and human life without some origin of meaning, without a source of spiritual "warmth," lying outside matter and its laws".
  12. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2019-05-02 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-01-22.
  13. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2022-05-02 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-01-22.
  14. ↑ Zaloga, Steve (17 February 2002). The Kremlin's Nuclear Sword: The Rise and Fall of Russia's Strategic Nuclear Forces 1945–2000. Smithsonian Books. ISBN 1588340074.
  15. ↑ "Andrei Sakharov: Soviet Physics, Nuclear Weapons and Human Rights" Arxivləşdirilib 2014-08-28 at the Wayback Machine.
  16. ↑ Dedicated to the 30th anniversary of N. N. Bogolyubov.
  17. ↑ Crump, Thomas (2013). Brezhnev and the Decline of the Soviet Union. Routledge Studies in the History of Russia and Eastern Europe. Routledge. ISBN 978-1-134-66922-6.
  18. ↑ Initially on July 6, 1968, in the Dutch newspaper Het Parool through intermediary of the Dutch academic and writer Karel van het Reve, followed by The New York Times:
  19. ↑ The KGB File of Andrei Sakharov. Joshua Rubenstein, Alexander Gribanov (eds.), Ella Shmulevich, Efrem Yankelevich, Alla Zeide (trans.). New Haven, CN. 2005. ISBN 0-300-12937-8.
  20. ↑ Gorelik, Gennady (2005). The World of Andrei Sakharov: A Russian Physicist’s Path to Freedom. Oxford: Oxford University Press. ISBN 978-0-19-534374-8.
  21. ↑ "The Bukovsky Archives, 29 August 1985". 13 October 2016 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 22 January 2018.
  22. ↑ Coleman, Fred (1997). The Decline and Fall of the Soviet Empire: Forty Years That Shook the World, from Stalin to Yeltsin. New York: St. Martin's. p. 116.