Zan dilləri
Zan dilləri, Zanuri (gürc. ზანური ენები) və ya Kolxida dili[1] — kartvel dillərinin qolu.[2] Zanuri meqrel və laz dillərindən təşkil olunmuşdur.[3][4][5] Bəzi dilşünaslar hesab edirlər ki, bu dillərin hər ikisi də zan dilinin ləhçələridir. Buna baxmayaraq, meqrel və laz dilləri qarşılıqlı olaraq, tam şəkildə anlaşıqlı deyil, ancaq bir dillərdən birini danışanlar o biri dildəki çox sözü tanıya bilir. Zanuri gürcü, svan və Acara dilləri ilə qohumdur.
Zan termini Kolxida tayfalarının birinin yunan-Roma dilindəki adından gəlir, hansı ki, demək olar ki, meqrel və svanlara verilən ad ilə eynidir. Gürcüstan dilşünası Akaki Şanidze Kolxida terminin zan dili üçün uyğun olacağını irəli sürmüşdür.
Tarix
[redaktə | mənbəni redaktə et]Kartvel dilləri üzrə ixtisaslaşmış Rusiya dilşünası Georgi Klimov tərəfindən aparılan bir qlottoxronoloji analizə görə, zan dilləri adi kartvel dil qrupundan e.ə. VIII əsrdə ayrılmışdır. Zan dili Qara dənizin cənub-şərq sahilləri boyunca, indiki Türkiyənin Trabzon şəhərindən Gürcüstanın qərbinə qədər olan ərazidə yaşayan bir icma tərəfindən daimi şəkildə danışılmışdır.
Zan dilində danışanlar Kolxidanın e.ə. II əsrin ortalarında süquta uğramasından sonra ilk ayrılma mərhələsinə daxil olmuşdur.[6] Buna baxmayaraq, əsl ayrılma VII əsrin ortalarında İmereti, Quriya və Acara kimi regionlara soxulmuş ərəblərin qovduğu gürcüdilli xalqların intruziyaları nəticəsindən ayrılmalı olmuşdur.[7]
Coğrafiya ilə, daha sonra isə siyasət və din ilə ayrılmış şimali və cənubi zan dilləri axırda, meqrel və laz dillərinə bölünür. Diferensiasiya demək olar ki, erkən müasir dövrdə tamamlandığından indiki dövrdə birləşmiş bir zan dilində danışmaq ənənəvi deyil. Hal-hazırda, meqrel dili əksəriyyəti Meqreliyada və Abxaziyada yaşayan meqrellər tərəfindən, laz dili isə əksəriyyətinin Türkiyədə və Acarada yaşadığı lazlar tərəfindən danışılır. Zan dillərindən təxminən 800.000 nəfər danışır.[7]
Xüsusiyyətlər
[redaktə | mənbəni redaktə et]Aşağıdakı cədvəldə laz və meqrel dillərinə aid bəzi söz nümunələri verilmişdir:
| Azərbaycan dili | Laz dili | Meqrel dili |
|---|---|---|
| Xəbər | Ambari | Ambe |
| Yeni | Ağani | Axali |
| İxtiyar | Badi | Badidi |
| Süd | Mja | Bja |
| Tut | Bjoli | Bjola |
| Qardaş | Cuma | Cima |
| Bazar | Mjaçxa | Jaşxa |
| Toyuq | Kotume | Kotomi |
| Gəldik | Komoptit | Kumoprtit |
| Saymaq | Ǩoroʒxu | Ǩoroʒxua |
| Ailə | Ocaği | Ocaxi |
| Səkkiz | Ovro | Ruo |
| Meqreliya | Omargale | Samargalo |
| Kar | Mtfi | Tinu |
| Göyərçin | Ťoroci | Ťoronci |
| Qəlbsiz | Uguroni | Ugure |
| Öncə | Ǯoxle | Ǯoxole |
İstinadlar
[redaktə | mənbəni redaktə et]- ↑ Aqranat, Tatyana. "Historical Perspective of Laz". ling.helsinki.fi (ingilis). Helsingin yliopisto. September 1, 2001. September 20, 2007 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: August 29, 2019.
- ↑ Ağsamaz, Əli İhsan. "Laz Dili". turkleronline.com (türk). Türkleronline. September 3, 2009 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: August 29, 2019.
- ↑ "Georgian". exploregeorgia.com (ingilis). Explore Georgia. December 27, 2008 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: August 29, 2019.
- ↑ Americibi-Mullen, Rusudan. K’olxuri (megrul-lazuri) ena: Colchian (Megrelian-Laz) language (ingilis). Tbilisi: ICGL. 2006. 2012-03-01 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-08-29.
- ↑ Marika Odzeli, Şalva Tabatadze, Kaxa Qabuniya. "RECOMMENDATIONS ON LANGUAGE POLICY TO PROTECT LINGUISTIC MINORITIES". scribd.com (ingilis). Tbilisi: Scribd. 2008. April 11, 2016 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: August 29, 2019.
- ↑ Leba, Bediya. "Halkbilimci Wolfgang Feurstein ile söyleşi". Ogni Kültür Dergisi (türk). 5. July–August 1994.
- ↑ 1 2 Svetlana Ahlborn, Yost Gippert, İrakli Cocenidze. "The Zan language". armazi.fkidg1.uni-frankfurt.de (ingilis). Armazi Project. March 1, 2012 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: August 29, 2019.