ЧАН

\[чча н \] фарс, сущ 1) беден, жасат. Гьиллебазвал имир вуна, Айру хиял чанда туна. Е. Э. Алагуьзли. Йифиз-юкъуз рикӀ чулав яз Хьана сефил зи чан цӀраз. Е. Э. Дустуниз хабар це. Дагъдин михьи гьава, чими кӀвал, сагълам чан, фу-къафун. Гь. М. Им къван, имни терез. 2) беден, жасат сад тирвилин лишан, руьгь. Ваз чан гана, иман гана, Фагьумардай заман гана, Вун халкьна, ваз лукӀ лагьана, Чун Адаман рухваяр я. Н. Сам. Мусурман стхаяр. Етим Эминан эсерар гьеле вичел чан аламаз халкьдин арада гегьеншдиз ашкара хьанвай. Д. Джамалов. Лезги литература. Учебник. VӀӀӀ кл. 3) инсан. Акуна заз бязи чанар: Гьая авачир бязи чинар, Акун къене вич инжинар, Вичиз я син, легъв тийижиз. С. С. Вич яцӀуз кьадай авам.

* чан акъатуй ! межд. 'кьий!' манадин гаф. Абурун чан гьа тапарар, фитнеяр гваз акъатрай тӀун... А. Ф. Газет.

* чан акъатун гл., нин рекьидай кьван азабар гун, хьун. \[Къурбан\], - Чанни акъатични адан, гила ам шехьналди чун адан чӀалаз килигич хьи, ам гьарамзада я, ам хвешивиляй шехьзавайди я. Гь. Гь. Адетдин къармахра.

* чан акъудун гл., ни нин рекьидай кьван азабар гун. Тариф ийиз вичин рушан, Кутур лугьуз ваз са лишан. Гуьгъуьнлай акъудда ви чан, Гуч ваз ада хийир, бегьер. С. С. Къавумдиз. Акъуд мийир на чан жуван, Уьмуьрдин вахт паярзава. С. А. Садаз - хазина, муькуьдаз - тӀал-квал... Синонимар: аман атӀун, инжиклу авун, бизарун, икрагьарун, такьатсуз авун, такьатдай вегьин, чан къачун, чандал гъун, чандивай авун.

* чан акьалтун гл., вичин тӀебиатдив кьадай халис еридиз атун. Ишлемиш тийиз гадарнавай участокдал са кьве вацралай гьакъикъатдани чан ахкьалтна. А. А. Нажмудин Самурский.

*   чан аламаз нар. кьин тавунамаз.

*   чан аламаз хьун гл сагъзамаз хьун. Чан аламаз хьана гъурбат Шекердилай ширин дустар. Е. Э. Дустариз.

* чан гун гл., ни 1) жуван уьмуьр гьайиф татана кьин. Сад-садан рекье чпин чан гудай гьа Рабеъни Салман жен чун дуьньяда. Е. Э. Дуьнья гургьагур. Гьахъ паталди за гуда жуван чан Регьят ятӀани, залан ятӀани. А. С. Хцихъ галаз ихтилат. Лезги гада жеда закай Ватан патал чан гайи! А. С. Вилик жерге, 2) кечмиш хьун. Кесибди, хизандивни агакь тавуна, азарлу яз Бакудай хквезвайла, рекье чан гана. Гь. М. Гезентидин эхир. 1937 - йисан 23-ноябрдиз, сятдин 11 жез 15 декьикьа амаз, СтӀал Сулеймана чан гана. ЛГ, 2004, 12, ӀӀ. Синонимар: ата бубайрин патав фин, агъа дуьньядиз фин, кьин, кӀвачер цавал хьун, рагьметдиз фин. Антонимар: амукьун, хуьн.

* чан гунуг сущ. кечмиш хьунухь. Хъсан яр хьунухь дуьньядин сад вафа я,. Чир тахьайтӀа, чан гунуг хупӀ жафа я. Е. Э. Севдуьгуьм.

* чан кун гл., ни рикӀиз гзаф тӀарвал гун. Инсаф ая тӀун, кая хьи зи чан, алагуьзли.. Е. Э. Алагуьзлидиз. Аман, кумир вуна зи чан, Серминаз. Е. Э. Серминазахъ галаз суьгьбет.

* чан къачун \[кьун нугъ. \] гл., ни нин рекьин - Ваз кичӀе жемир, вах, зун гьа залумдин чан къачуз атанвайди я, - лагьана, пагъливан Магьамада аждагьанда са кьуьл эцяна. Ф. Хъуьрез-хъуьрез чан къачуниз ажеб устӀар я, дугъриси. Е. Э. Дугъриси. Синонимар: кил. гардан ягъун.

* чан къурбан (хьуй)! межд. " масадан рекье чан гуз гьазур я" - манадин ибара. Зи чан ваз къурбан, эфенди. Е. Э. Ви рутба гьуьндуьр авурай.

* чан къурбандун гл., ни са нин-куьн ятӀани рекье гзаф къуватар эцигун. Адалатдиз къурбанднавай я чан, мубарак Исмаил. Е. Э. Мубарак Исмаил.

* чан нерин хилез \[туьтуьниз\] гъун гл., ни нин жезамай кьван инжиклу авун. Кандидатвилин тӀвар къачуна, университетда кӀвалахиз башламишайла, Анваракай аслан хьана: адакай вирида вил язавай. Къвезвай кьимет ядалди ада студентрин чан нериз гъизвай. Иллаки заочно кӀелзавай студентрин. Гь. Къ. Лацу марал.... чан туьтуьниз гъидай ветӀерин пӀивдай ванериз, завалри цӀай илисайди хьиз кӀасуниз килиг тавуна, вирин къерехда лабар вегьеда абуру \[балугъчийри. -А. Г.\] М. Баламетов. Инаг Гуьлалан я. "Самур" газ., 2002, 25.1 V. Синонимар: аман атӀун, такьатсуз авун, такьатдай вегьин. чан къачун, чандал гъун, чандивай авун.

* чан-рикӀ авун гл., ни низ кӀанивилин гьиссер къалурдай квай гафар лугьун. Чан-рикӀ ийиз, къужахда кьаз лайлаярни яда адаз... Ш-Э. М. Пери.

* чан-тан сущ. къуват-жендек. Зи цӀийи юлдашрикай сад, гьа зи кьатда авай жегьил, муькуьдини яшар хьанвай, амма чан-тан авай итим тир. М. Муратханов. Снайпер.

* чан туьтуьниз акъудун гъун\] гл., вуж ни гзаф инжиклу авун. кил. Синонимар: аман атӀун, чан къачун. Синонимар: аман атӀун, такьатсуз авун, такьатдай вегьин, чан къачун, чан нерин хилез \[туьтуьниз\] гъун. чандал гъун.

* чан хкатун гл., нин. кьин. Аждагьан кьуна, гапур адан руфуниз сухна. ИкӀ ятӀани душмандин чан акъатзавачир. Аждагьандин чан хкатна. Ф. КӀеви ахвар. Аквадай гьалда, чан хкатдайла, гайи азабрилай кьулухъ адаз гзаф регьят хьанай. М. В. Гьарасатдин майдандал. Синонимар: а дуьньядиз фин, кьин.

* чан хкудун гл., каузатив, ни нин 1) чан аламачир гьалдиз гъун. Эхирни ихьтин къарардал атана: колхозда кӀвалах ийиз чан хкудна лагьана, кӀвализ шейни кьвезвач, жибиндиз пулни, гьавиляй хизандиз кьецӀил-цӀийивал, тухдалди фу къазанмишиз патал фида. А. Исм. Зи лацу балкӀан. 2) куьч. гзаф зегьмет чӀугун.

* чан чанда авай прил.,; вужар. лап кӀеви, сирлу, гьуьрметлу (дустар, инсанар). Сифте таниш хьайи йикъарилай башламишна Ефимовни Гьажимурад, халкьди лугьудайвал, чан чанда авай дустар я. Къ. М. Кьашкьа духтур.

* чан эцигун гл., ни, вуч авун патал гзаф зегьметар чӀугун. Гьукуматдин рекье чанар Эцигдай гъейрат ава чаз. С. С. Еке къуват. Чан эцигна колхоздин малдихъ иер гелкъведа. А. Мут. Сагърай Асанбек-дадаш.

* чанда аман \[такьат| амай кьван нар. вири къуватар желб авуна. Чанда такьат амай кьван гележег патал женг чӀугур и писатель \[Т. А. Къазиев. -А. Г.\] лезгийриз къарши туькӀуьрнавай чӀехи террордин къурбанд хьана. М. М. Уях хьухь, лезгияр!

* чанда дердер ава гьал низ ятӀани гзаф дердер, хажалатар ава. Я рушарин сердер, Ви чандава гзаф дердер... Е. Э. Гуьзел, за ви тариф ийин.

* чанда ялар тун гл., ни жув вине кьуна масадаз зиян гудай кардив эгечӀун. Твамир чанда акьван ялар, рикӀе пис фикир, хиялар. С. С.

* чанда велвела тун гл., ни нин гзаф кичӀе, гьуьрслу гьалдиз гъун. Душманрин чанда тур са велвеле. Е. Э. Эй, дели-дивана.

* чанда зурзун гьатун гл., нин 1) бедендик зурзун акатун (хъилекди). Ван хьайила, зи чанда гьатна зурзун... Е. Э. БалкӀан квахьайдаз. 2) гьуьрслу хьун.

* чанда фул гьатун гл., нин мекьивал гьиссун. Чанда фул гьатна зурзун акатай Мегьамедрасул мад булахдин кьилел акъваз тавуна кӀвализ катна. А. И. Самур. Альма исятда Селиматан чанда фул авай. З. Э. Арифдиз ишара.

* чанда цӀай гьатун \[гьат хьун | гл., нин 1) лап къизмиш хьун. Я сад Аллагь, на зун кайла, Зи чанда цӀай гъат хьана хьи. Е. Э. Алагуьзли севдуьгуьм яр. 2) хъилен гьиссер акатун. Чанда такӀанвилин цӀай гьатнавай Къази Даниялал тепилмиш хьана. С. Гь. КӀири Буба.

* чанда цӀаяр тун гл., ни нин кӀанивилин гьиссер артухарун. Элхкъвез виликай чанда цӀаяр тваз фида вун... Е. Э. Алагуьзлидиз.

* чанда чан амай кьван нар. жезмай кьван са квез ятӀани акси яз. Лап хайи стхадивни чина авай эрчӀи виливни чанда чан амай кьван бурж вугудачир. Гь. Къ. Четин бахт.

* чанда ялар тун гл., ни масадакай пис фикирар авун, нарази хьун. Твамир чанда акьван ялар, рикӀе пис фикир, хиялар, На лугьудай а аялар Вал хьуй аманат, гуьзел яр. С. С. Гъуьлуьнни папан гьуьжет. Я диде, вуна ви чанда икьван ялар вучиз твазва? 3. Э. Гуьлзада. Хъел атай Сердера чанда ялар туна... С. Ярагъви ашукь Уьзден.

* чандал гъун гл са тӀалабун, минет кьилиз акъуддалди гзаф инжиклу авун. Дишегьлийрик жеда тек- тек Чандал гъидайд гьар са эркек. Е. Э. Ви къаматдиз килигайла. Чун тарашзава, чандал гъизва, я стхаяр, - лугьузва серкерди. ЛГ, 1992, 4.VӀ. Синонимар: аман атӀун, бизарун, инжиклу авун, бизарун, икрагьун, инжиклу авун, рекьидай кьван азабар гун, такьатдай вегьин, такьатсуз авун, чан къачун, чандал гъун, чандивай авун.

* чандал цӀай кун гл., ни нин гзаф четинвилер эхун. Романдин игитри, чпин чандал цӀай кана, са кап фу къазанмишзава, чӀехи ва гъвечӀида, эркек ва дишида гъиле яракь кьуна, чпин азадвал хуьзва. Р. Исаев. «Къилинж Къемер».

* чанди зуз авун гл., нин туькьуьл, залан гьиссери кьун. Седефан чанди зуз авунай. Ада вичин. мет-кьил гатана. Вучиз лагьайтӀа са шумуд югъ инлай вилик Бажидин гъуьлни кьенай. З. Э. Муькъвел гелер.

* чанди цӀай кьун гл., нин; р. гзаф хъел акатун. Къуьре икӀ лагьайла, и асландин чанди цӀай кьуна. Ф. И ван хьайила, Магьамад пагьливандин чанди цӀай кьуна. Ф. Амма... Заз ви бадедихъай игьтият авач, вуна адаз зи тӀвар кьурла, ада цӀай кьуна. Къ. М. Урусатдин цуьк. Вахтар къвез алатна, амма милициядин начальник Мирзехана гайи буйругъар кьилиз акъатнач. Идриса вич саймиш тийиз акурла, Мирзеханан ширин чанда цӀай гьатна. ЛГ, 2004, 26. VӀӀ. Синонимар: цавариз акъатун, цӀай-барут хьун, чандик цӀай куткун, хъел атун. Антоним: цавук xукӀун.

* чандивай авун гл., ни, вуж инжиклу авун. Магазин ревизия авун патал райондай атанвай бухгалтерди ам санизни ахъайзавачир. - Али, флан документ гъваш. Али, флан накладной гъваш, Али, флан шей гъваш, алцума, - лугьуз, ам чандивай ийизвай. Къ. Къ. ЧӀурун паб. Синонимар: аман атӀун, бизарун, инжиклу авун, бизарун, икрагьарун, инжиклу авун, рекьидай кьван азабар гун, такьатдай вегьин, такьатсуз авун, чан къачун, чандал гъун, чандивай авун, чан нерин хилез \[туьтуьниз\] гъун.

* чандивай хьун 1 гл., вуж. инжиклу хьун, бизар хьун. Виридаз гьа са гафар лугьудай кьван зун чандивай хьанва. Р. Синонимар: аман атӀун, бизар хьун, инжиклу хьун, бизар хьун, икрагь хьун, инжиклу хьун, рекьидай кьван азабар гун, такьатдай аватун, такьатсуз хьун, чан къачун, чандивай хьун.

* чандивай хьун 2 гл., вуж кьин. Са варзни зуралай Нисред вичин чандивай хьана. "Литературадин Дагъустан", 1986, No4. Синонимар: кечмиш хьун, агъа дуьньядиз фин.

* чандивай < азад > хьун гл., вуж кьин. Кун гьа кьуьзуь куь чандивай Хьуй, Яллагь, азад къарияр. Е. Э. Фитнекар къарийриз.

* чандиз къаст авун гл., ни чан кумачир гьалдиз гъун. Амма ишигъдинни акьул-камалдин душманри адан чандиз къаст авуна. ЛГ, 2005, 26. V. 1982 - йисуз гзаф кьадар шиитар чандиз къаст авуна кьинай силис куьтягь хьанава. ЛГ, 2005, 21. VӀӀ.

* чандик < кваз > хьун гл., вуж рекьидай гьалда аваз хьун. Чандик ква ви ширин чан, Чан Шарвили дидедин; Ф. Шарвилидкай риваят.... са шумуд юкъуз чандик хьайи Бажини кьена. З. Э. Муькъвел гелер. Магьамадаз кӀани ~: гъечӀи стха къе Вилер ахьайиз тежез Тамам чандик квай, Гишила, са ЗатӀни авачиз къене, Мез текъвез, адаз луькӀуьниз кӀандай. А. Ф. КьатӀ-кьатӀ авур зунжурар. Синонимар: са кӀвач кӀвале, са кӀвач сура хьун, са кӀвач сурун патал \[рувал, япал\] алаз хьун.

* чандик цӀай куткун гл., нин са нихъ агалаз ятӀани алакъалмиш хьуникди адаз акси ва такӀан гьиссери кьун. Синонимар: хъел акатун \[гукуткун\], чанди цӀай кьун.

* чандилай алат тавун гл са вуч ятӀани тӀалабиз жувакай масад бизар авун. Дана туш ам квез акурди, - къавум я, Куь чандилай алат тийир залум я. Е. Э. Цилингар.

* чандилай гъил къачун гл., ни. вичин уьмуьрдикай, кьиникьикай фикир тавун, вичикай фикир тахвун. Гьар гьикӀ хьайитӀани, чанарилай гъилни къачуна кӀанда хьи, кӀанда, амма чна руш жагъур хъувун лазим я. Ф. Кесибдин хва Къагьриман. И карди Сулейманан шиирда абурухъ галукьарзавай ягъунар артух тӀардайбур ийизвай ва СтӀал шаир Сулейман гьамишалугь гьа ихьтин мерд, чандилай гъил къачунвай шаир яз амукьна. А. А. СтӀал Сулейман. Руш муьтӀуьгъай гада шаир тир жеди. Шаир я гъил къачудайди чандилай. А. С. Белки, шаир тир жеди?.