ЧАН¹

\[ччан\] (-ди, -да, -ар) 1. din. can, ruh; шехьуналди кьейидал чан хкведач. Ata. sözü çıxan can geri gəlməz; 2. həyat, yaşayış, varlıq; 3. bədən; чандик фул акатун canına üşütmə düşmək; 4. qüvvət, güc; taqət, tab, hey; чан квай canlı, qüvvətli, güclü, iri, yekə, zorba; 5. məc. bir şeyin əsası, mahiyyəti, məğzi, canı; гафунинин чан sözün canı; 6. məc. adam, insan, fərd mənasında; 7. can, canım, əzizim, canım-gözüm (mehribanlıqla müraciət məqamında); чан диде can ana, anacan; етимдиз чан лугьудайбур гзаф, фу гудайбур тӀимил жеда. Ata. sözü yetimə can-can deyən çox olar, çörək verən az; * чан акъатуй! canı çıxsın! ölsün! (hirs, acıq məqamında); чан акъатун a) canı çıxmaq, canını tapşırmaq, ölmək; b) məc. bir şeyin həsrətində olmaq, tamarzı olmaq, istəmək; c) taqətdən düşmək, əldən düşmək, heydən düşmək (ağır işdə işləməkdən); чан акъудун a) canını çıxarmaq, zülm etmək, incitmək, əziyyət vermək, üzmək; b) həsrət qoymaq; чан алай a) bax чан квай; b) diri, sağ, yaşayan, canlı; c) canlı, orqanik, üzvi: чан алай тӀебиат canlı təbiət; ç) çevik, diribaş, qıvraq, hərəkətli; чан аламаз a) diri-diri, diri halda; b) diri ikən; чан алачир a) cansız; ölü, ruhsuz; canlılar aləminə mənsub olmayan, canı olmayan; b) məc. gücsüz, taqətsiz, zəif, cılız; чан атун cana gəlmək, dirilmək, canlanmaq, oyanmaq, dirçəlmək; чан гун a) canvermə, can çəkişmə, can üstə olma; b) can vermək, son dəqiqələrini yaşamaq, can üstə olmaq; c) canını vermək, canından keçmək, özünü fəda etmək; чан гъун canlandırmaq, dirçəltmək, diriltmək; чан кӀеви canıbərk, davamlı, dözümlü, möhkəm, sağlam; чан кухтун məc. yenidən diriltmək, canlandırmaq, yenidən həyata qaytarmaq; чан къачун a) can almaq, canını almaq, öldürmək; b) məc. cana gətirmək, incitmək, əzab vermək, işgəncə vermək; чан кьейиди (чан кьейди) canı yanmış; ölmüş (nəvazişlə məzəmmət məqamında); чан сагъ хьуй! canı sağ olsun!; чан туьтуьниз атун canı boğazına yığılmaq (gəlmək), cana gəlmək, cana doymaq, zinhara gəlmək, usanmaq; чан туьтуьниз гъун canını boğazına yığmaq, incitmək, cana gətirmək (doydurmaq), təngə gətirmək, bezdirmək, usandırmaq, zinhara gətirmək; чан хкатун a) canı çıxmaq, canını tapşırmaq, ölmək; b) can qalmamaq, zəifləmək, taqətdən düşmək; чан хкудун a) candan eləmək, öldürmək, həyatdan məhrum eləmək; b) canını çürütmək, boş yerə zəhmət çəkmək, çalışmaq; c) can qoymamaq, çox incitmək, əziyyət vermək, tamam əldən salmaq; чан хкун məc. diriltmək, yeni həyat vermək, yenidən diriltmək, dirçəltmək, canlandırmaq; чан хтун din. a) dirilmək, yenidən canlı olmaq, canı özünə qayıtmaq; b) dirilib qəbirdən çıxmaq, xortlamaq; чан хуьн can bəsləmək, özünə yaxşı qulluq eləmək, yemək-içməyinə (rahatlığına) fikir vermək; чан эцигун a) can qoymaq, canından keçmək, özünü fəda etmək; b) canını qoymaq, enerji sərf etmək, güc sərf etmək, can çürütmək; чанда чан амай (амад) кьван son nəfəsə qədər, ölənə kimi; чанда хьун canında olmaq, təbiətində olmaq, qanında olmaq; чанда ялар тун a) acıq etmək, incimək, küsmək; b) kibrlənmək, lovğalanmaq; чанди цӀай къачун a) canı od tutub yanmaq, hərarəti qalxmaq, bərk qızdırmaq; b) bax чанди цӀай кьун; чанди цӀай кьун canı od tutub yanmaq, bərk qəzəblənmək, hirslənmək, odlanmaq, özündən çıxmaq; чандивай авун a) candan eləmək, öldürmək, həyatdan məhrum etmək; b) incitmək, cana gətirmək, təngə gətirmək, üzmək; чандивай хьун a) canından olmaq, can qalmamaq, tamam üzülmək, taqətdən düşmək; b) ölmək; чандиз регьят хьун canı dincəlmək, rahatlanmaq, sakitləşmək; чандик зурзун акатун canına lərzə düşmək, qorxudan əsməyə başlamaq, vahiməyə düşmək; чандик фул акатун a) canına vəlvələ düşmək, təşvişə düşmək, vahiməyə düşmək, qorxudan əsməyə başlamaq; b) canına vic-vicə düşmək, canına üşütmə düşmək, soyuqdan titrəmək, əsim-əsim əsmək; чандик фул кутун canına vəlvələ salmaq, təşvişə salmaq, bərk qorxutmaq, dəhşətə gətirmək; чандик хьун a) can üstə olmaq, axır dəqiqələrini yaşamaq, can vermək; b) bax чанда хьун; чандик цӀвегь ква (кума) canı suludur, canında hələ su var; чандикай куьцӀуьн canından bezar olmaq, usanmaq, təngə gəlmək, cana doymaq; чандилай гъил къачун a) canından keçmək, özünü fəda etmək, canını vermək; b) canından əl çəkmək, özündən bezikmək, təngə gəlmək; чандин сагъвал cansağlığı, səhhət, sağlamlıq.