I
сущ.
1. дыра, отверстие, щель. Dəlikdən keçmək пролезать через дыру, dəlik açmaq открыть щель, dəliyi tutmaq заткнуть щель
2. брешь, расселина, пробоина
3. ячея. Şan dəliyi сотовая ячея
4. ушко. İynə dəliyi (deşiyi) ушко иглы
5. просвет
6. устье (выходное отверстие чего-л. )
7. течь (щель, скважина, пробоина, через которую проникает жидкость)
8. дульце (отверстие духового музыкального инструмента, в которое дуют при игре)
9. свищ:
1) тех. скрытая пустота, раковина в металлическом литье
2) физиол. канал, соединяющий глубокую язву с поверхностью кожи. Diş ətində dəlik свищ в десне
10. мед. , физиол. фистула (искусственно созданный проток из какого-л. внутреннего органа в организме, выходящий наружу)
II
прил. дырявый, продырявленный, пробитый
Anal dəlik
Anal dəlik və ya anus (Lat. Anus; Mənası: "Halqa", "çevrə" [1]) — həzm sisteminin sonunda yer alan və defekasiya prosesini yerinə yetirən dəlik. Əsas vəzifəsi defekasiya olan anal dəliyin açılması və qapanmasını daxili və xarici büzüşmüş əzələlər (sfinkter) nəzarət edir. Daxili anal sfinkter iradi, xarici anal sfinkter isə qeyri-iradi şəkildə hərəkət edir. Anus, qadınlarda uşaqlıq yolunun, kişilərdə isə testis kisəsinin arxasında yer alır.
Ağ dəlik
Ağ dəlik —Ümumi nisbilik nəzəriyyəsində ağ dəlik , enerji - maddə , işıq və məlumat ondan qaça bilsə də, xaricdən daxil edilə bilməyən fəza - zaman və təkliyin hipotetik bölgəsidir . Bu mənada o, yalnız xaricdən daxil ola bilən və enerji-materiya, işıq və informasiyanın çıxa bilməyəcəyi qara dəliyin əksidir. Əbədi qara dəliklər nəzəriyyəsində ağ dəliklər meydana çıxır . Gələcəkdə qara dəlik bölgəsinə əlavə olaraq, Eynşteyn sahə tənliklərinin belə bir həlli keçmişində ağ dəlik bölgəsinə malikdir. Bu bölgə cazibə qüvvəsinin çökməsi nəticəsində əmələ gələn qara dəliklər üçün mövcud deyil, ağ dəliyin əmələ gəlməsi üçün müşahidə edilən fiziki proseslər də yoxdur.
Superkütləvi qara dəliklərin (SBH) nəzəri olaraq hər qalaktikanın mərkəzində olacağı proqnozlaşdırılır və ola bilsin ki, qalaktika onlarsız yarana bilməz. Stephen Hawking və başqaları bu SBH-lərin superkütləvi ağ dəlik/ Biq Partlayış yaratmasını təklif etdilər .
== Baxış. ==
Qara dəliklər kimi ağ dəliklər də kütlə , yük və bucaq momentumu kimi xüsusiyyətlərə malikdir . Onlar hər hansı digər kütlə kimi materiyanı cəlb edirlər, lakin ağ dəliyə doğru düşən cisimlər heç vaxt ağ dəliyin hadisə üfüqünə çata bilməz (baxmayaraq ki, Schwarzschild məhlulu maksimum genişlənmişdir )., aşağıda müzakirə edildiyi kimi, keçmişdə olan ağ dəlik hadisə üfüqü gələcəkdə qara dəlik hadisələri üfüqünə çevrilir, ona görə də ona doğru düşən hər hansı bir obyekt sonda qara dəlik üfüqünə çatacaq).
Qara dəlik
Qara dəlik — zərrəciklər və işıq kimi elektromaqnit dalğaların içindən qaça bilmədiyi güclü qravitasiyaya sahib fəza-zamanın bir nahiyəsi. Ümumi nisbilik nəzəriyyəsinə görə, kifayət qədər kompakt kütlə fəza-zamanı deformasiya edərək bir qara dəlik formalaşdıra bilər. Heç bir obyektin qaçışının mümkün olmadığı bölgənin sərhədinə hadisə üfüqü deyilir. Hadisə üfüqü onu keçən obyektin vəziyyətinə böyük ölçüdə təsir göstərməsinə baxmayaraq, lokal olaraq aşkar edilə bilən xüsusiyyətlər müşahidə edilmir. Bir çox cəhətdən, qara dəlik işığı əks etdirmədiyi üçün ideal qara cisim kimidir. Üstəlik, əyri fəza-zamanda kvant sahə nəzəriyyəsi proqnoz edir ki, qara dəlik kütləsi ilə tərs mütənasüb şəkildə, qara cismin şüalandırdığı istilik ilə eyni spektrumda Hokinq radiasiyası yayır. Bu temperatur ulduz qara dəlikləridə milyardlarla kelvinə bərabər olduğuna görə onların müşahidə edilməsini imkansızlaşdırır.
Qravitasiya sahəsi işığın qaça bilməyəcəyi qədər güclü olan cisimlər ilk dəfə 18-ci əsrdə Con Mixel və Pyer Simon Laplas tərfindən nəzərə alındı. Qara dəliyi xarakterizə edən ümumi nisbiliyin ilk müasir həlli 1916-cı ildə Karl Şvartsşild tərəfindən tapılmışdır, ancaq heç bir şeyin qaça bilməyəcəyi fəza bölgəsi olaraq şərhi ilk dəfə Devid Finkelştein tərəfindən 1958-ci ildə nəşr edildi. Qara dəliklər çoxdan bəri riyazi maraq hesab olunurdu; 1960-cı illərdə nəzəri tədqiqatlar ümumi nisbiliyin ümumi proqnozu olduğunu göstərdi.
Fəqərəarası dəlik
Fəqərəarası dəlik (həmçinin sinir dəliyi adlanır) — iki dorsal fəqərə arasındakı açılış. Boyun, döş və bel fəqərələrində fəqərəarası deşiklər olur.
== Anatomiyası ==
Bu nahiyyələrdə hər bir cüt fəqərə arasında dəliklər və ya açılışlar mövcuddur. Açılışdan bir sıra strukturlar keçir. Bunların hər biri onurğa sinirinin kökü, seqmentar arteriyanın onurğa arteriyası, daxili və xarici pleksuslar arasında əlaqə quran damarlar, təkrarlanan meningeal (sinu-vertebral) sinirlər və transforaminal bağlardır.
== Funksiyası ==
Onurğa fəqərələri bir-biri ilə birləşdirildikdə, gövdələr baş və gövdəyə dəstək verən güclü bir sütun əmələ gətirir və vertebral foramen medulla spinalisi (onurğa beyni) qorumaq üçün bir kanal təşkil edir.
== Olçüsü ==
Dəliklərin ölçüsü yerləşdirməyə, patologiyaya, onurğa yükünə və duruşa görə dəyişir.
Konkret olaraq, fəqərəarası dəlik bitişik fəqərənin yuxarı çentiği, fəqərənin aşağı çentiği, fəqərəarası oynaq və fəqərəarası diskin yanında yerləşir.
== İstinadlar ==
== Xarici keçidlər ==
"Anatomy diagram: 06363.008-2". Roche Lexicon - illustrated navigator.
Anal dəlik ətrafında qaşınma
Anal qaşınma (ing. pruritus ani) — ilə birlikdə perianal nahiyədə ağrılar, qızartı, masserasiya, sulanma, yanma hissi və perianal dərinin sərtləşməsi müşahidə olunur. Bu əlamətlər cinsi orqanlara və qasıq nahiyəsinə sirayət edir.
Dəlikdağ
Dəlikdağ — Ordubad rayonu ərazisində dağ (hünd. 1782,2 m). Zəngəzur silsiləsinin suayırıcısındakı Yağlıdərə yüksəkliyindən (3825,9 m) cənub-qərbə ayrılan Girdəni qolunun qərb istiqamətli Yoxuş şaxəsində zirvə. Düylünçayın sol sahilində, Üstüpündən 1,5 km şimal-şərqdədir. Alt Eosenin İpr mərtəbəsi nin üst hissəsinə aid Kələki lay dəstəsinin vulkanogen-çökmə süxurlarından təşkil olunmuş, cənub və şimal yamacları sıldırımlı yüksəklikdir. Tektonik cəhətdən Ordubad qarılma zonasının Paradaş seqmentində, eyniadlı əyilmənin mərkəzi strukturu olan Şurud-Vənənd sinklinalının şimal-şərq qanadında yerləşir.
DƏLİKDAŞ DAĞI – Ordubad rayonu ərazisində Dəlikdağın yerli əhali arasında işlədilən başqa adı.
Dəlikdaş
Dəlikdaş (Göyçə)
Dəlikdaş (Çaldıran)
Dəlikdaş (Qoşaçay)
Dəlikdaş (dağ)
Dəlikdağ
Dəlikdaş — İrəvan quberniyasının Yeni Bayazid qəzasında, indi Qaranlıq (Martuni) rayonunda çay.
Dəlikdaş — Tiflis quberniyasının Loru-Pəmbək qəzasında, indi Şəmşəddin rayonu ərazisində qışlaq.
Dəlikdaş (Göyçə)
Dəlikdaş — İrəvan quberniyasının Yeni Bayazid qəzasında, indi Qaranlıq (Martuni) rayonunda kənd.
== Tarixi ==
Rayon mərkəzindən 9 km məsəfədə, Dəlikdaş çayının yanında, Göyçə gölünün sahilində yerləşir. "İrəvan əyalətinin icmal dəftəri"ndə, Qafqazın 5 verstlik xəritəsində qeyd edilmişdir.1728-ci ilə aid mənbədə Göyçə nahiyəsində kənd kimi qeyd olunur
== Toponimi ==
Toponim "dərin, dar çuxur", "mağara" mənalarında işlənən dəlik sözü ilə Azərbaycan dilində "dağ, qaya" mənasında işlənən daş sözünün birləşməsindən əmələ gəlmişdir. Relyef əsasında yaranan mürəkkəb quruluşlu toponimdir. Kəndin adı 1920-ci ildə dəyişdirilib Tsaxkar (Dəlikdaş) qoyulmuşdur. 1728-ci ilə aid mənbədə İrəvan əyalətinin Göycə nahiyyəsində Dəlik Taş kimidir Həmin mənbədə Dəlik Taş adlı digər kəndin İrəvan əyalətinin Qırxbulaq nahiyəsində yerləşdiyi göstərilir. Yaxındakı "Dəlikdaş" qayalı dağın adındandır.
== Əhalisi ==
1948-ci ildə əhalisi Azərbaycana köçürülmüşdür.
Dəlikdaş (Qoşaçay)
Dəlikdaş (fars. دلك داش) — İranın Qərbi Azərbaycan ostanının Qoşaçay şəhristanı ərazisinə daxil olan kənd.
== Əhalisi ==
2006-cı il məlumatına görə kənddə 335 nəfər yaşayır (74 ailə).
Dəlikdaş (dağ)
Dəlikdaş — Xocalı rayonunun şərqində dağ. Qarabağ silsiləsinin qərb yamacında zirvədir. Hündürlüyü 2304 m. Vulkan mənşəlidir. Qayalarında təbii oyuqların olması ilə əlaqədar dağ belə adlandırılmışdır. Daş komponenti burada "qaya" mənasındadır. Türkdilli xalqların toponimiyasında dəlik komponentini əvəz edən deşik sözünə təsadüf edilir: Deşikdaş (Özbəkistanın Surxandərya vilayətində Barsuktaq dağında paleolit dövrünə aid mağara), Deşikqala (Qaraqalpaq Respublikasının Turtqul rayonunda qədim dövrə aid qəsr xarabalığı) və s.
Dəlikdaş (Çaldıran)
Dəlikdaş (fars. دليكداش) - İranın Qərbi Azərbaycan ostanının Çaldıran şəhristanı ərazisinə daxil olan kənd.
== Əhalisi ==
2006-cı il məlumatına görə kənddə 223 nəfər yaşayır (50 ailə).
Dəliklidaş (Ərdəbil)
Dəliklidaş (fars. دليكلي داش) — İranın Ərdəbil ostanının Ərdəbil şəhristanı ərazisinə daxil olan kənd.
== Əhalisi ==
Kənddə 2006-cı il siyahıya alınmaya görə 54 nəfər yaşayır (16 ailə).
Dəlikyarpaq bozalaq
Dəlikyarpaq bozalaq (lat. Lepidium perfoliatum) — bitkilər aləminin kələmçiçəklilər dəstəsinin kələmkimilər fəsiləsinin bozalaq cinsinə aid bitki növü.
Dəlikyarğan
Dəlikyarğan (Pərsabad) — İranın Ərdəbil ostanının Pərsabad şəhristanı ərazisinə daxil olan kənd.
Dəlikyarğan (Germi) — İranın Ərdəbil ostanının Germi şəhristanı ərazisinə daxil olan kənd.
Dəlikyarğan (Germi)
Dəlikyarğan (fars. دليكيارقان) — İranın Ərdəbil ostanının Germi şəhristanı ərazisinə daxil olan kənd.
== Əhalisi ==
Kənddə 2006-cı il siyahıya alınmaya görə 53 nəfər yaşayır (12 ailə).
Dəlikyarğan (Pərsabad)
Dəlikyarğan (fars. بران سفلي) — İranın Ərdəbil ostanının Pərsabad şəhristanı ərazisinə daxil olan kənd.
== Əhalisi ==
Kənddə 2006-cı il siyahıya alınmaya görə 263 nəfər yaşayır (49 ailə).
Dəlikçiçək
Dəlikçiçək (lat. Androsace) — bitkilər aləminin erikaçiçəklilər dəstəsinin novruzçiçəyikimilər fəsiləsinə aid bitki cinsi.
Dəlikçiçəkyarpaq kəndir
Dəlikçiçəkyarpaq kəndir (lat. Apocynum androsaemifolium) — bitkilər aləminin acıçiçəklilər dəstəsinin kəndirkimilər fəsiləsinin kəndir cinsinə aid bitki növü.
Sapvari dəlikçiçək
Sapvari dəlikçiçək (lat. Androsace filiformis) — bitkilər aləminin erikaçiçəklilər dəstəsinin novruzçiçəyikimilər fəsiləsinin dəlikçiçək cinsinə aid bitki növü.
Ulduz qara dəlikləri
Ulduz qara dəliklər bir neçə günəş kütləsi qədər bir kütləyə sahibdir. Ölümə yaxınlaşan bir ulduz əgər Günəşin üç mislindən daha ağırdırsa, neytron ulduzu səviyyəsində qala bilməz, nüvəsindəki reaksiya və sıxlıq artması davam edər və "qara dəlik" halına gələr. Ulduz qara dəliyi böyük (əvvəlcə təxminən 10 günəş kütləsi qədər kütləli və ya daha çox kütləli) bir ulduzun qalığının (artıq qalan maddəsinin) qravitasiya içə çökməsinin ardıyca yaranır. Ulduzun nüvəsində termonüvə reaksiyalarıyla yanma tamamlandığı zaman yanacaq qalmadığı üçün bir ifrat yeni ulduz yaranır. Bu ifrat yeni ulduz da ardıyca sürətlə içə çökəcək bir nüvə qoya bilər.
1939-da Robert Oppenheymer bu nüvənin müəyyən bir sərhəddən daha yüksək bir kütləyə sahib olması qravitasiya gücünün özünü tamamilə bütün digər güclərin üzərinə daşıyacağını və bir qara dəlik yaranacağı fikrini ortaya atmışdır.[1]
Bir qara dəlik yaratmaq üzrə içə çöküş "qravitasiya dalğaları"[2] yaymağa əlverişli bir vəziyyətdir. Bu dalğaların yaxın bir gələcəkdə Kaşinadakı (İtaliya) Virgo[3] və ya amerikan LIGO[4] "interferometr" kimi bəzi dedektor cihazlarıyla aşkar edilə biləcəyi düşünülür. Ulduz qara dəlikləri hal-hazırda "X ikiqat ulduzları"nda[5] və "mikrokvazar"larda[6] müşahidə edilir və bəzi "aktiv qalaktika nüvələri"ndə[7] "axış"ların[8] yaranmasına səbəb olur.
== Xüsusiyyətləri ==
Saçın yoxluğu barədə teoremə görə qara dəliklər yalnızca 3 əsas komponentdən ibarətdir: kütlə, elektrik yükü və impuls momenti bu. Həmçinin qara dəliklərin təbiətində dönmə olduğuna inanılır, lakin bunu isbat edə biləcək qəti bir müşahidə hələ də edilməyib.
