Lisenziya
Lisenziya [lat. licentia – azadlıq, hüquq, icazə] 1)mal aparmaq və ya gətirmək, çeşidli işlərlə məşğul olmaq üçün verilən rəsmi icazə sənədi;
2)idxal və ixrac lisenziyası – səlahiyyətli dövlət orqanının xarici ticarət əməliyyatlarını aparmaq üçün verdiyi icazə;
3)digər şəxslərin, yaxud təşkilatların patentlə mühafizə olunan ixtiradan, habelə texniki nailiyyətlərdən, istehsal təcrübəsi və sirrindən, ticarət markasından və i.a. istifadə etmələrinə verilən icazə;
4)ixrac-idxal əməliyyatlarının, malların ölkəyə gətirilməsinin və ölkədən çıxarılmasının məhdud miqdarda həyata keçirilməsinə dövlət orqanlarının idxal, ixrac və valyutanın hərəkətinə nəzarət məqsədilə verdiyi icazədir;
5)təşkilatlara və şəxslərə patentlərlə müdafiə edilən ixtiralardan, texnologiyadan, texniki və kommersiya məlumatlarından istifadə etmək hüququ verilməsidir;
6)müxtəlif növ fəaliyyətin müəyyən hədlərdə həyata keçirilməsi üçün dövlət orqanları tərəfindən verilən icazədir;
7)xarici ticarətdə bəzi malların azad surətdə aparılıb-gətirilməsini qadağan edən tranzit.
Əliquliyev R., S.Şükürlü, S.Kazımova. Elmi fəaliyyətdə istifadə olunan əsas terminlər. Bakı, İnformasiya Texnologiyaları, 2009, 201 s.
Azad lisenziya
Azad lisenziya (ing. free license) — belə bir lisenziya müqaviləsi (əvvəllər "müəllif hüququ müqaviləsi"), onun şərtlərində müəllif hüququ sahibinin istifadəçiyə əsərindən istifadə etmək yollarının xüsusi siyahısı üçün icazəsi var ki, bu da ona dörd mühüm azadlıq (və ya əsaslı azadlıqlar) verir. onlar üzrə və onların daxil edilməsi — müxtəlif meyarlara və iş növlərinə görə). Azad sayılmaq üçün lisenziya aşağıdakılara icazə verməlidir: əsərdən hər hansı bir məqsəd üçün istifadə etmək, onu öyrənmək (proqram təminatı olduqda, mənbə kodu mövcud olmalıdır), əsərin nüsxələrini hazırlamaq və yaymaq, sənəddə dəyişiklik etmək. işləmək və bu cür dəyişdirilmiş törəmə işləri dərc etmək və yaymaq (proqram təminatı vəziyyətində bu, mənbə kodlarının mövcudluğunu və onlara dəyişiklik etmək imkanı tələb edir). Belə bir xüsusi lisenziya olmadan, müəllifin bu barədə nə düşünməsindən və ya düşünməsindən asılı olmayaraq, bu cür istifadələr müəllif hüququ qanunları ilə qadağan edilir, çünki dünyanın demək olar ki, bütün ölkələrində əsərlər heç bir rəsmiyyət olmadan avtomatik olaraq qorunur, bütün hüquqlar müəllifə verilir.
Lisenziya müqaviləsinin fəlsəfi alt növü kimi pulsuz lisenziyalar qanuni olaraq, məsələn, Microsoft və ya Adobe-nin adi EULA-larından heç bir fərqi yoxdur. Lisenziya müqaviləsi, həm EULA, həm də pulsuz lisenziya, qanuna zidd olmayan hər hansı şərtləri ehtiva edə bilər. Ayrı-ayrı hüquqi tənzimləmə və bir sinif kimi pulsuz lisenziyaların qanuniliyi/qanunsuzluğu haqqında danışmaq mümkün deyil, lakin konkret müqavilələrin mətnləri suallar və qeyri-müəyyənliklər yarada bilər (bundan sonra onlar düzəldilir və yeni versiya buraxılır və ya EUPL kimi digər oxşar lisenziyalar). Bununla belə, şirkətlər Google, Microsoft və Wikimedia Fondu kimi bəzi layihələrdə öz məqbul pulsuz lisenziyaların siyahısını yarada bilərlər.
Creative Commons Lisenziyaları
Creative Commons (CC) — başqa şəkildə müəllif hüququ ilə qorunan "əsərin" azad yayımlanmasına icazə verən ictimai müəllif hüququ lisenziyalarından biri. CC lisenziyası müəllifin digər insanlara yaratdığı əsəri paylaşmaq, istifadə etmək və onun əsasında yaratmaq hüququ vermək istədiyi zaman istifadə olunur. CC müəllifə çeviklik təmin edir (məsələn, müəyyən bir əsərin yalnız qeyri-kommersiya məqsədli istifadəsinə icazə verməyi seçmək olar) və müəllifin əsərindən istifadə edən və ya yenidən yayımlayanları müəllifin əsəri yayımladığı lisenziyada müəyyən edilmiş şərtlərə əməl etdikləri müddətcə müəllif hüquqlarının pozulması narahatlıqlardan qoruyur.
CC lisenziyalarının bir neçə növü mövcuddur. Hər bir lisenziya yayımlanma şərtlərini müəyyən edən kombinasiyalar ilə fərqlənir. İlk dəfə ABŞ-ın 2001-ci ildə qurulan qeyri-kommersiya korporasiyası Creative Commons tərəfindən 16 dekabr 2002-ci ildə yayımlanmışdır. Lisenziyalar dəstinin 1.0-dan 4.0-a qədər nömrələnmiş beş versiyası da mövcuddur. 2013-cü ilin noyabrında yayımlanan 4.0 ən aktual olandır. Creative Commons lisenziyası ilkin olaraq Amerika hüquq sistemində əsaslandırılsa da, indi beynəlxalq qanunları özündə cəmləşdirən bir neçə Creative Commons yurisdiksiya portları mövcuddur.
2014-cü ilin oktyabr ayında Open Knowledge Foundation Creative Commons CC BY, CC BY-SA və CC0 lisenziyalarını məzmun və data üçün "Open Definition"-a uyğun olaraq təsdiqlədi.
Lisenziyalaşdırma sub-indeksi
Lisenziyalaşdırma sub-indeksi – Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası İqtisadiyyat İnstitutunun 2014-cü ildən başlayaraq dərc etdiyi İqtisadiyyatın solluğu (sağlığı) indeksinin (İS(S)İ) daxil etdiyi sub-indekslərdən biridir.
Lisenziyalaşdırma sub-indeksinin hesablanması zamanı dörd parametri nəzərə almaq lazımdır:
a) lisenziyalaşdırılan fəaliyyət növlərinin sayı;
b) lisenziyalaşdırılan fəaliyyət növlərinin çeşidi;
c) lisenziyaların keçərlilik müddəti;
ç) lisenziyaların verilmə qaydaları.
Bu göstəricilər iş sahibləri üçün nə qədər əlverişlidirsə (yəni say azdırsa, çeşid məhduddursa, müddət uzundursa və qaydalar sadədirsə), iqtisadiyyat bir o qədər daha sağdadır. Lakin bu göstəricilərin heç biri üzrə elmi tutarlılığı şübhə doğurmayan dövlətlərarası müqayisə aparmaq mümkün deyil.
Ona görə də Lisenziyalaşdırma sub-indeksi Dünya Bankının metodologiyası əsasında – modelləşdirilmiş müəssisənin hipotetik bir tikinti üçün aldığı lisenziyalara sərf etdiyi vaxt və xərc göstəricilərinin indeksləşdirilməsi əsasında (Doing Business 2015: Dealing with Construction Permits),* bu alt-indekslərin hesabi ortası kimi hesablanmışdır. Dünya Bankının istifadə etdiyi üçüncü göstərici – prosedurların sayı ümumi mənzərəni təhrif etdiyi üçün nəzərə alınmamışdır.
Vaxt alt-indeksi üçün Vmin = 0, Vmax = 1000, Xərc alt-indeksi üçün isə Vmin =0, Vmax =100 götürülmüşdür.
Sinqapur bu sub-indeks üzrə də 62 dövlət arasında ən sağçı iqtisadiyyata malik ölkədir (0,015), ən solçu iqtisadiyyat isə Kiprin iqtisadiyyatıdır (0,345). Azərbaycan iqtisadiyyatı (0,096) 29 ölkəninkindən sağda, 32 ölkəninkindənsə solda yerləşir və nisbi mərkəzdən sağa düşməsi onunla əlaqədardır ki, sağ qütbdəki iqtisadiyyatlarla müqayisədə sol qütbdəki iqtisadiyyatlar nisbi mərkəzdən daha aralıdır (2014-cü il üçün 37 ölkə üzrə hazırlanmış Hesabatda Azərbaycan iqtisadiyyatı nisbi mərkəzdən solda yer alırdı).
Proqram lisenziyası
Lisenziya, proqramlardan istifadə etmə qaydalarıdır. Yəni istifadəçiyə təqdim edilən bəyannamədə proqramın istifadəsi ilə bağlı bütün məsələlərə aydınlıq gətirilir. Proqramlar üçün müxtəlif lisenziyalar mövcuddur. Ümumiyyətlə isə proqramlar lisenziyalarına görə üç qrupa bölünür: pulsuz, şərti pulsuz və pullu. Bu qruplar da öz daxilində müxtəlif növlərə bölünürlər.
Freeware
Bu tip lisenziyalı proqramlar tamamən məhdudiyyətsiz olaraq təqdim edilirlər. Yəni funksionallıq və istifadə müddətinə görə hər hansı bir məhdudiyyət tətbiq olunmur. Bu cür proqramlara görə fərdi istifadə üçün ödəniş edilmir. Lakin əgər bu proqramlar kommersiya xarakterli istifadə olunursa bu zaman onlara görə ödəniş etmək lazım gələcək. Bundan başqa freeware proqramların yayılmasına da müəllif tərəfindən müəyyən məhdudiyyətlər qoyula bilər.
Sarğı lisenziyası
Sarğı lisenziyası (shrinkwrap license ) – aldığı proqram təminatı paketini açan kimi alıcı tərəfindən qəbul edilmiş hesab edilən lisenziya. Proqram təminatı kütləvi satışa çıxarıldıqda “sarğı lisenziyası”nı qutunun bayır tərəfinə yerləşdirir və üzərinə şəffaf örtük çəkirlər ki, alıcı qutunu açmadan lisenziyanın məzmunu ilə tanış ola bilsin. Lisenziya qutunun bayırına yerləşmədikdə, onu qutunun içərisinə qoyur, qutunun üstündə isə uyğun xəbərdarlıq yerləşdirirlər. Bu halda alıcını lisenziyanın məzmunu ilə satıcı tanış etməlidir. Alıcı şəffaf örtüyü açarsa, o, lisenziya şərtlərini qəbul etmiş hesab olunur.
Aydındır ki, əgər lisenziya bağlamanın içərisində gizlədilmişsə, onu məhkəmədə hüquqi qüvvəyə mindirmək çox çətin olacaq və “sarğı lisenziyası”nın bir çox müddəaları heç vaxt sınaqdan keçirilməyib.
İsmayıl Calallı (Sadıqov), “İnformatika terminlərinin izahlı lüğəti”, 2017, “Bakı” nəşriyyatı, 775 s.
Virus lisenziyası
Virus lisenziyası (ing. viral license) — həmin lisenziyaya əsasən birbaşa orijinal əsərdən götürülmüş hissədən daha çox törəmə işi əhatə edən lisenziya. Törəmə əsərlərin yenidən bölüşdürülməsinə yalnız o halda icazə verilir ki, törəmə əsərin lisenziyası mənbə (əsli) əsərin lisenziyası ilə uyğun olsun.
Bu ad, viruslara bənzətməklə, GNU General Public License üçün copyleft əleyhdarları (xüsusən də Microsoft Korporasiyası tərəfindən) tərəfindən istifadə edilmişdir. Onlar bu və buna bənzər "virus lisenziyası" terminlərindən hər hansı digər kodla birlikdə belə bir lisenziya altında kodun istifadəsinin və ya yayılmasının arzuolunmazlığını vurğulamaq üçün istifadə etdilər.
Azad lisenziyalar arasında copyleft lisenziyaları (məsələn, GNU GPL və Creative Commons Attribution-ShareAlike) “viral” lisenziyalar adlandırılacaq, lakin “viral” lisenziya mütləq pulsuz deyil. Misal üçün:
Microsoft Məhdud Qarşılıqlı Lisenziya (Ms-LRL) əsasında lisenziyalaşdırılmış törəmə əsərlər yalnız Microsoft Windows platformalarında istifadə edilə bilər;
Creative Commons Attribution-Qeyri-kommersiya-ShareAlike lisenziyası (CC BY-NC-SA, Azad Attribution-ShareAlike lisenziyasından fərqli olaraq) əsasında paylanmış törəmə iş kommersiya məqsədləri üçün istifadə edilə bilməz.
1989-cu ildə GNU Layihəsi törəmə işlərin yalnız GPL altında yayılmasını tələb edən GNU Ümumi İctimai Lisenziyasını yaratdı. Bundan sonra onun şərtlərindən narazı olanlar «General Public Virus» və ya «GNU Public Virus» (GPV ifadəsini işlətməyə başladılar. Microsoft vitse-prezidenti Kreyq Mandi dedi ki, GPL lisenziyası "GPL-dən istifadə edən istənilən təşkilatın əqli mülkiyyətinə təhlükə yaradır".