MAVƏRA

Dəmirqapı və ya qədim variant ilə Temir Qapıq — tarixi dövrlərdə Orta Asiyanın Mavəraünnəhr hissəsinin cənub bölgələrində yerləşmiş olan tarixi məşhur keçid. Qəbul edilmiş fikirlərə görə, bu yer Bəlx şəhərini Səmərqəndə bağlayan yol üzərində qayalıq keçid və ya dağ boğazı idi. Səkkinci əsrin ilk on illərindən tarixləndirilən türk runic hərfli abidələrində Temir Qapıq topinimi tez-tez anılmaqdadır. == Mövqe == Tonyukuk abidəsindən göytürklərin İnci çayını (Amudərya) keçərək düşmənlərini Dəmirqapının ö tərəfinə qovub imperiyanın hüdudlarını Göytürk abidələrində daima imperiyanın qərb sərhədləri sayılan Dəmirqapı keçidinə qədər genişlətmiş olduqlarını bilirik. Qəbul edilmiş fikirlərə görə, bu yer Bəlx şəhərini Səmərqəndə bağlayan yolun üzərində qayalıq keçid olmuşdur. Tomsenə görə, 12–20 m genişliyində, 3 km uzunluğunda dar dağ keçidi dünyanın ən möhtəşəm şeylərindən biridir. Ən məşhur Dəmirqapı heç şübhəsiz Göytürk abidələrinin bayaq adı keçən Mavəraünnəhrdəki Baysun-tau dağında, bü günki Dərbənd adlı kəndin yaxınlığında, köhnə Səmərqənd-Tirmiz yolu boyunda yerləşməkdədir. Birinci dəfə boğazdan 630-cu ildə keçən və bu ətrafları bu sözlərlə izah edən məşhur çinli səyyah Hiuan-tsanq demişdir: Şurab (Şurob) çayının nisbətən geniş vadisi 9-10 kilometrə qədər uzanır. Cənubdan, dərə Susyztau silsiləsi ilə (Susiztag), şimaldan Sarymas dağı ilə (1886 m) ilə həmsərhəddir. Bundan əlavə, kiçik Çak-Çak (Çakçak) çayının vadisi Akrabatski aşırımına aparır.

Mavəraünnəhr və ya Mavəraənnəhr (ərəbcə: ما وراء النهر — ma vəra ün-nəhr "çayın o tayı"), farsca Vərarud və latınca Transoksiana kimi də tanınan Orta Asiyada tarixi bölgə. Əvvəllər Amudəryanın sağ sahilinə nəzərən işlənilən bu adı VIII əsrdə buranı fəth etmiş ərəblər verib. Sonralar "Mavəraünnəhr" toponimi Sırdərya ilə Amudəryanın arasındakı ərazini nəzərdə tuturdu. Fərqanə vadisi və Pamiri istisna edərək, Mavəraünnəhr qədim Suğdun ərazisini əhatə edir. Bugünkü Özbəkistanın və Tacikistanın böyük qismini ehtiva edir. Səmərqənd, Buxara və Xücənd kimi tarixi şəhərlər burada yerləşir. == Ədəbiyyat == Dickens, Mark (2018). "Transoxiana". In Nicholson, Oliver (ed.). The Oxford Dictionary of Late Antiquity.