SÜRÜNƏNLƏR
гз. зоол. галчӀур жедайбур (руфун (хур) чиляй галчӀуриз фидай кьулантар авай гьайванрин санал тӀвар, гъуьлягъ, хуьрлуьнкӀ, хъвархъвац ва мсб.).
Sürünənlər
Sürünənlər (lat. Reptilia) — heyvanlar aləminin xordalılar tipinə aid heyvan sinfi.
Sürünənlər onurğalıların əsl quru həyatı keçirən ilk sinfidir. Bədən temperaturu dəyişkəndir. Mayalanma daxilidir.
Hərəkət qaydalarının xeyli mürəkkəb və müxtəlif olması ilə əlaqədar sürünənlərin də bədən formaları müxtəlifdir. Bədəni yığcamdır, boyun hissə gövdədən yaxşı fərqlənir, quyruq nazikdir, ətraflar daha güclüdür, ətrafları vasitəsilə gövdəni yerdən qaldıraraq hərəkət etdirirlər. Sürünənlərin ağacda yaşayan formaları da vardır. Belə sürünənlərin arxa ətrafları daha uzun olur, gövdənin yanında dəri çıxıntıları əmələ gəlir ki, bunun sayəsində süzmə hərəkəti edərək ağacdan-ağaca düşürlər. Sürünənlərdə hərəkətin təkamülü manevretmənin güclənməsi istiqamətində getmişdir ki, bu, yemlənmə, yırtıcıdan qorunma və optimal sığınacaq şəraiti tapmaq imkanlarını genişləndirir.
Sürünənlər sinfi
Sürünənlər (lat. Reptilia) — heyvanlar aləminin xordalılar tipinə aid heyvan sinfi.
Sürünənlər onurğalıların əsl quru həyatı keçirən ilk sinfidir. Bədən temperaturu dəyişkəndir. Mayalanma daxilidir.
Hərəkət qaydalarının xeyli mürəkkəb və müxtəlif olması ilə əlaqədar sürünənlərin də bədən formaları müxtəlifdir. Bədəni yığcamdır, boyun hissə gövdədən yaxşı fərqlənir, quyruq nazikdir, ətraflar daha güclüdür, ətrafları vasitəsilə gövdəni yerdən qaldıraraq hərəkət etdirirlər. Sürünənlərin ağacda yaşayan formaları da vardır. Belə sürünənlərin arxa ətrafları daha uzun olur, gövdənin yanında dəri çıxıntıları əmələ gəlir ki, bunun sayəsində süzmə hərəkəti edərək ağacdan-ağaca düşürlər. Sürünənlərdə hərəkətin təkamülü manevretmənin güclənməsi istiqamətində getmişdir ki, bu, yemlənmə, yırtıcıdan qorunma və optimal sığınacaq şəraiti tapmaq imkanlarını genişləndirir.
Azərbaycanda yayılmış sürünənlərin siyahısı
Azərbaycanda yayılmış sürünənlərin siyahısı
Azərbaycan ərazisində 3 növ tısbağa, 29 növ kərtənkələ, 27 növ ilan vardır, Timsahların və Dimdikbaşlar nümayəndələrinə rast gəlinmir.
== Tısbağalar (Testudines) ==
Fəsilə Amerikan şirinsu tısbağaları (Emydidae)
Cins Bataqlıq tısbağaları (Emys)
Növ Bataqlıq tısbağası (Emys orbicularis);
Yarımnöv Kür bataqlıq tısbağası (Emys orbicularis kurae)
Fəsilə Asiya şirinsu tısbağaları (Geoemydidae)
Cins Su tısbağaları (Mauremys)
Növ Xəzər tısbağası (Mauremys caspica);
Fəsilə Quru tısbağaları (Testudinidae)
Cins Aralıq dənizi tısbağaları (Testudo)
Növ Aralıq dənizi tısbağası (Testudo graeca);
== Kərtənkələlər (Sauria) ==
Fəsilə Gekkonlar (Gekkonidae)
Cins Nazik barmaq gekkonlar (Cyrtopodion)
Növ Xəzər gekkonu (Cyrtopodion caspius);
Yarımnöv Cyrtopodion caspius insularis (Cyrtopodion caspius insularis)
Fəsilə Kələzlər (Agamidae)
Cins Asiya dağlıq kələzləri (Laudakia)
Növ Qafqaz kələzi (Laudakia caucasia);
Cins Düzənlik kələzləri (Trapelus)
Növ Xarabalıq kələzi (Trapelus ruderatus);
Cins Girdəbaşlar (Phrynocephalus);
Növ Yovşanlıq girdəbaşı (Phrynocephalus helioscopus);
Yarımnöv Cənubi Qafqaz yovşanlıq girdəbaşı (Phrynocephalus helioscopus horvathi);
Yarımnöv Fars girdəbaşı (Phrynocephalus persicus);
Fəsilə Koramallar (Anguidae)
Cins Koramal (Anguis)
Növ Cılız koramal (Anguis fragilis);
Cins Pançir koramal (Pseudopus)
Növ Sarı koramal (Pseudopus apodus);
Fəsilə Uzunayaqlar (Scincidae)
Cins Çılpaqgözlülər (Ablepharus)
Növ Zolaqlı çılpaqgöz (Ablepharus bivittatus);
Növ Asiya çılpaqgözü (Ablepharus pannonicus);
Növ Qızılı mabuya (Trachylepis aurata);
Cins Uzunayaq sçinklər (Eumeces)
Növ Uzunayaq sçink (Eumeces schneideri);
Cins Afrika mabuyaları (Trachylepis)
Növ Ön Asiya mabuyası (Trachylepis septemtaeniata);
Fəsilə Əsl kərtənkələlər (Lacertidae)
Cins Qayalıq kərtənkələləri və ya Darevski (Darevskia)
Növ Ermənistan kərtənkələsi (Darevskia armeniaca);
Növ Qafqaz kərtənkələsi (Darevskia caucasica);
Növ Yaşılqarın kərtənkələ (Darevskia chlorogaster);
Növ Artvin kərtənkələsi (Darevskia derjugini);
Növ Kür kərtənkələsi (Darevskia portschinskii);
Növ Luqov kərtənkələsi (Darevskia praticola);
Növ Azərbaycan kərtənkələsi (Darevskia raddei);
Növ Rüstəmbəy kərtənkələsi (Darevskia rostombekovi);
Növ Gürcüstan kərtənkələsi (Darevskia rudis);
Növ Valentin kərtənkələsi (Darevskia valentini);
Cins Kərtənkələcik (Eremias)
Növ Rəngarəng kərtənkələcik (Eremias arguta)
Növ Cənubi Qafqaz kərtənkələciyi (Eremias pleskei)
Növ Ştraux kərtənkələciyi (Eremias strauchi)
Növ Cəld kərtənkələcik (Eremias velox)
Cins Yaşıl kərtənkələlər (Lacerta)
Növ Adi kərtənkələ (Lacerta agilis);
Növ Aralıq kərtənkələsi (Lacerta media);
Növ Zolaqlı kərtənkələ (Lacerta strigata);
Növ İran kərtənkələsi (Lacerta brandtii);
Cins İlanbaş (Ophisops)
Növ Zərif ilanbaş (Ophisops elegans);
== İlanlar (Serpentes) ==
Fəsilə Typhlopidae, (Typhlopidae)
Cins Kor ilanlar, (Typhlops)
Növ Qurdabənzər korilan (Typhlops vermicularis);
Fəsilə Yatağanlar, (Boidae)
Cins Yatağan ilanlar (Eryx)
Növ Qərb yatağanı (Eryx jaculus);
Fəsilə Suilanıkimilər (Colubridae)
Cins Gözəl təlxələr (Coluber)
Növ Zeytuni təlxə (Coluber najadum);
Yarımnöv Coluber najadum albitemporalis (Coluber najadum albitemporalis)
Növ Rəngarəng təlxə (Coluber ravergieri);
Cins Qonur ilan (Coronella)
Növ Adi qonurilan (Coronella austriaca);
Cins Eyrenis (Eirenis)
Növ Xaltalı eyrenis (Eirenis collarus);
Növ Sakit eyrenis (Eirenis modestus);
Növ Ermənistan eyrenisi (Eirenis punctatolineatus);
Cins Dırmanan təlxələr (Elaphe)
Növ Cənubi Qafqaz dırmanantəlxəsi (Elaphe hohenackeri);
Növ Fars dırmanantəlxəsi (Elaphe persica); (Əvvələr Eskulap dırmanantəlxəsinin yarımnövü hesab esilirdi)
Növ Pallas dırmanantəlxəsi (Elaphe sauromates);
Cins Dolichophis (Dolichophis)
Növ Xəzər təlxəsi (Dolichophis caspius);
Növ Qırmızıqarın təlxə (Dolichophis schmidti);
Cins Kərtənkələyəbənzər ilanlar (Malpolon)
Növ Kərtənkələyəbənzər ilan (Malpolon monspessulanus);
Cins Suilanı (Natrix)
Növ Adi suilanı (Natrix natrix);
Növ Damalı su ilanı (Natrix tesellata);
Cins Qumluq ilanı (Psammophis)
Növ Ox-ilan (Psammophis lineolatus);
Cins Rinxokalamus (Rhinchocalamus)
Növ Qara rinxokalamus (Rhinchocalamus melanocephalus);
Cins Pişik ilanlar (Telescopus)
Növ Adi pişik ilanı (Telescopus fallax);
Fəsilə Gürzələr (Viperidae)
Cins Qalxansifətlər (Gloydius)
Növ Adi qalxansifət (Gloydius halys);
Cins Əsl gürzələr (Vipera)
Növ Dinnik gürzəsi (Vipera (Pelias) dinniki);
Növ Radde dağ gürzəsi (Vipera (Montivipera) raddei);
Növ Şərq çöl gürzəsi (Vipera (Pelias) renardi) - əvvəllər Şamaxı gürzəsi olaraq ayrıca növ hesab edilirdi.