сущ. сфера:
1. мат. замкнутая поверхность, все точки которой одинаково удалены от центра; поверхность шара. Sferanın mərkəzi центр сферы
2. шар или его внутренняя поверхность (о земном, небесном своде). Yer sferası земная сфера, səma sferası небесная сфера, şəffaf sfera прозрачная сфера
3. пространство, находящееся в пределах действия чего-л. , а также пределы распространения чего-л. физ. Təsir sferası сфера действия, məhdudiyyət sferası сфера ограничения, əksolma sferası сфера отражения, planetin cazibə sferası сфера притяжения планеты
Sfera
Sfera və ya kürə — Fəzanın verilmiş nöqtəsindən (sferanın mərkəzi) müsbət r məsafədə olan nöqtələr çoxluğuna deyilir.
Sfera həmçinin yarımçevrənin öz diametri ətrafında fırlanmasından alınan fiqurdur. Üçölçülü Evklid fəzasında verilmiş nöqtədən verilmiş müsbət məsafədə olan nöqtələr çoxluğu. Verilmiş nöqtə sferanın mərkəzi adlanır. Əgər nöqtəsi sfera mərkəzi, onun ixtiyari nöqtəsidirsə, parçası və ya onun uzunluğu sfera radiusu adlanır.
Sfera iki ixtiyari nöqtəsini birləşdirən parçaya (yaxud onun uzunluğuna) sfera vətəri deyilir. Sfera mərkəzindən keçən vətərə onun diametri deyilir.
Sferanın sahəsi (S) aşağıdakı düsturlarla hesablanır:
S
=
4
π
r
2
{\displaystyle S=4\pi r^{2}}
S
=
π
d
2
{\displaystyle S=\pi d^{2}}
,
burada r sferanın radiusu, d isə diametridir.
Sferanın tənliyi
(
x
−
x
0
)
2
+
(
y
−
y
0
)
2
+
(
z
−
z
0
)
2
=
R
2
{\displaystyle (x-x_{0})^{2}+(y-y_{0})^{2}+(z-z_{0})^{2}=R^{2}}
burada
(
x
0
,
y
0
,
z
0
)
{\displaystyle (x_{0},y_{0},z_{0})}
— sferanın mərkəzinin koordinatı,
R
{\displaystyle R}
— onun radiusudur.
Mərkəzi
(
x
0
,
y
0
,
z
0
)
{\displaystyle (x_{0},y_{0},z_{0})}
nöqtəsində olan sferanın parametrik tənliyi aşağıdakı kimidir:
{
x
=
x
0
+
R
⋅
sin
θ
⋅
cos
ϕ
,
y
=
y
0
+
R
⋅
sin
θ
⋅
sin
ϕ
,
z
=
z
0
+
R
⋅
cos
θ
,
{\displaystyle {\begin{cases}x=x_{0}+R\cdot \sin \theta \cdot \cos \phi ,\\y=y_{0}+R\cdot \sin \theta \cdot \sin \phi ,\\z=z_{0}+R\cdot \cos \theta ,\\\end{cases}}}
burada
ϕ
∈
[
0
,
2
π
)
{\displaystyle \phi \in [0,2\pi )}
,
θ
∈
[
0
,
π
]
.
İctimai sfera
İctimai sfera — müasir cəmiyyət nəzəriyyələrində cəmiyyətin ortaq faydasını təyin etmək və reallaşdırmaq yönündə fikir, ifadə və hərəkətlərin ortaya qoyulduğu və inkişaf etdirildiyi ortaq ictimai fəaliyyət sahəsi kimi izah edilir.
İctimai sferalar mədəniyyətdən, dildən və ictimai statusdan asılı olmadan, hər kəsə təqdim edilən və ya açıq sferalardır. 1950–1960-cı illərdə "ortaq sahələr" və ya "vətəndaşlara aid sahələr" şəklində xarakterizə edilmiş, 1970-ci illərdə "ictimai sfera" anlayışına çevrilmişdir. Beləliklə ictimai sferanı, şəxsi yaşayış yerləri xaric, əhalinin qarşılaşdığı məkan, iqtisadi aspektdən ortaq şəkildə iqtisadiyyatın mərkəzi elementi, sosial aspektdən ortaq bir dünyanın vasitəçisi, demokratiyanın qanunlaşdırıldığı sfera kimi təyin etmək mümkündür.
Müasir vətəndaş cəmiyyətinin inkişafını izah edən mövcud nəzəriyyə görkəmli alman filosofu, sosioloqu və politoloqu Jurgen Habermasın "İctimai sfera" konsepsiyasıdır. Onun "İctimai sferanın struktur çevrilişi" kitabında (1962) bəhs edilən "ictimai sfera", sadələşdirilmiş mənasıyla "ictimai həyatımız içində, ictimaiyyətə bənzər bir şeyin formalaşdığı bir sfera" kimi izah edilir.
Çap mətbuatının meydana gəlməsi və inkişafı ilə ictimai sfera qədim yunan variantı Aqoradan fərqli olaraq, sosial problemləri yeni səviyyədə müzakirə edən fiziki şəxslərin "virtual" icması kimi ortaya çıxır. Məhz bu sosial mühit, mövcud hökuməti özünəməxsus tənqid ilə yaranmaqda olan müxalifətin potensial bazasına çevrilmiş, müasir tipli Qərb demokratiyasının formalaşmasında əsas amil olmuşdur.
Antik Yunan dövründən bu günədək ictimai sferada hər zaman istisnalar olmuşdur. Antik Yunanıstanda ictimai sfera vətəndaşlıq üçün lazım olan praktik fəaliyyəti ehtiva etdiyi halda, xüsusi sahə fərdin yalnız özünü maraqlandıran, ailə həyatına aid təcrübəsini bildirirdi.
Landşaft sferası
Landşaft sferası (rus. ландшафтная сфера; ing. landscape sphere)
coğrafi təbəqənin sinonimi;
coğrafi örtüyün bir hissəsi — litosfer, atmosfer və hidrosferin qarşılıqlı təsir zonası;
cəmiyyət də daxil olmaqla təbii və antropogen landşaft.
Səma sferası
Səma sferası və ya göy sferası (lat. orbis coelestis) — göy cisimlərinin proqnozlaşdırıldığı ixtiyari radiuslu xəyali sfera: müxtəlif astrometrik problemləri həll etmək üçün istifadə olunur. Səma sferasının mərkəzi kimi müşahidəçinin gözü götürülür; bu halda müşahidəçi həm Yerin səthində, həm də kosmosun digər nöqtələrində yerləşə bilər (məsələn, onu Yerin mərkəzinə aid etmək olar). Yerdəki müşahidəçi üçün səma sferasının fırlanması səmadakı işıqlandırıcıların gündəlik hərəkətini təkrarlayır.
Hər bir göy cismi, sferanın mərkəzini cismin mərkəzi ilə birləşdirən düz xətt ilə kəsişdiyi göy sferasında bir nöqtəyə uyğundur. Səma sferasında işıqlandırıcıların mövqelərini və görünən hərəkətlərini öyrənərkən bu və ya digər fəza koordinat sistemi seçilir. İşıqlandırıcıların səma sferasında mövqelərinin hesablanması göy mexanikası və sferik triqonometriyadan istifadə etməklə aparılır və sferik astronomiyanın mövzusunu təşkil edir.
Dünyanın oxu dünyanın mərkəzindən keçən xəyali bir xəttdir və onun ətrafında səma sferası fırlanır. Dünyanın oxu göy sferasının səthi ilə iki nöqtədə kəsişir — şimal qütbü və cənub qütbü. Göy sferasına daxildən baxdıqda səma sferasının fırlanması şimal qütbünün ətrafında saat əqrəbinin əksinə baş verir.
İnformasiya sferası
İnformasiya sferası — bu halda yaranan sosial münasibətləri toplayan, formalaşdıran, paylayan və istifadə edən məlumatların, informasiya infrastrukturunun, subyektlərin məcmusu.
Məhz informasiya sferasında informasiya proseslərinin həyata keçirilməsi zamanı hüquqi tənzimlənməyə tabe olan sosial münasibətlər yaranır. Bu ictimai münasibətlər informasiya hüququnun əsas subyektini, onun hüquqi tənzimlənməsinin predmetini təşkil edir.
İnformasiya sferasını beş mövzu sahəsinə bölmək olar::
məlumatı axtarmaq, almaq, ötürmək və istifadə etmək hüququnun həyata keçirilməsi;
orijinal və törəmə məlumatların istehsalı, ötürülməsi və yayılması;
informasiya ehtiyatlarının formalaşdırılması, informasiya məhsullarının hazırlanması, informasiya xidmətlərinin göstərilməsi;
informasiya sistemlərinin (AIS, verilənlər bazası, bilik bazaları), digər informasiya və telekommunikasiya texnologiyalarının yaradılması və tətbiqi;
informasiya təhlükəsizliyi alətlərinin və mexanizmlərinin, o cümlədən kompüter şəbəkələrinin təhlükəsizliyi üçün informasiya elmi və kompüter texnologiyası vasitələrinin, habelə kompüterlərdə və kompüter şəbəkələrində məlumatların mühafizəsi üçün proqram və texniki vasitələrin yaradılması və tətbiqi.