tolerantlıq

Tolerantlıq — dini dözümlülük. Yəni digər inanc və əqidələrə dözümlü yanaşma. Tolerantlıq insan hüquqları və vicdanı ilə bağlıdır. Tolerantlıq insan azadlıqları və hüqüqlarının təsdiqi, plüralizm və demokratiya əsasında formalaşır. Onun üçün həm də irqçilik, ksenofobiya, dini dözümsüzlük, terror və ekstremizmin qəbul edilməməsi xarakterikdir. Dözümlülük ideyası heç də yeni deyildir, belə ki, bu haqda ilk fikirlər XVI–XVII əsrlərdə Avropada peyda olmuşdur. Bu zaman dözümlülük yalnız din və vicdan ilə bağlı olmuşdur. 1648-ci ildə imzalanmış Vestfal sülhü dini dözümlülüklə bağlı ilk sənəddir. Ancaq Vestfal sülhünün ardınca gələn 30 illik müharibə və bu müharibə zamanı göstərilən dini dözümsüzlük həmin dövr üçün dözümlülüyün yetişmədiyini sübut etdi. Dözümlülük haqqında tam dolğun fikirlər yalnız II minilliyin sonunda formalaşmağa başladı.

Tolerantlıq paradoksu — 1945-ci ildə Karl Popper tərəfindən təklif edilən qərar nəzəriyyəsində məntiqi paradoks. O, iddia edir ki, qeyri-məhdud tolerantlıq tolerantlığın yox olmasına gətirib çıxarır, çünki qeyri-tolerantlığa tolerantlıq birincinin geniş yayılmasına gətirib çıxarır. Nəticə etibarilə, tolerantlığın qorunması qeyri-toleranta qarşı qeyri-tolerant münasibət tələb edir ki, bu da öz növbəsində qeyri-tolerantlığın tərifinin sərhədlərini bulandırır. Zorakılığın yolverilməzliyi ilə bağlı oxşar paradoks var ki, zorakılığın mütləq qadağan edilməsi zorakılığın qarşısının alınmasının qeyri-mümkünlüyünə gətirib çıxarır. Tolerantlıq paradoksundan belə nəticəyə gəlmək olar ki, tolerantlıq xəttini çəkmək cəhdləri uğursuzluğa məhkumdur. Bu, "özümüzünkü" və "qeyri-tolerant" arasındakı sərhədin çəkilməsinə gətirib çıxarır. Tolerantlıq anlayışının özündə məntiqi bir paradoks var. Bunu aradan qaldırmaq üçün tolerantlığı davranış norması kimi inkar edənlərə qarşı qeyri-tolerant olmaq ilə bəzi hallarda tolerantlığı inkar edən, lakin ümumilikdə bunu zəruri hesab edənlərə qarşı qeyri-tolerantlıq arasında fərq qoymaq lazımdır.

Tolerantlıq qanunu — Orqanizmin hər-hansı ekoloji amilin dəyişkənliyinə münasibətdə dözümlülüyüdür. Mühitin limitləşdirici amilləri növün arealını müəyyən edir. Əgər qarşılıqlı təsirdə olan amillər məcmusundan ibarət mühitdə kəmiyyətcə müəyyən minimumdan az və ya maksimumdan çox olan ekoloji amil varsa belə mühitdə orqanizmin fəal həyat fəaliyyəti mümkün deyil. Bu amilin minimal və maksimal qiymətləri məhdudlaşdırıcı (limitləyici) rol oynayır. İki pessimum arasındakı məsafə-tolerantlıq zonası adlanır. Orqanizmin hər-hansı ekoloji amilin dəyişkənliyinə münasibətdə dözümlülüyü tolerantlıq adlandırılır. Əlverişsiz mühit şəraitinə dayanıqlı olan növlər tolerant növlərdir. Növün verilmiş coğrafi ərazidə mövcud olma imkanını müəyyən etmək üçün mühit amillərinin hər-hansı birinin ekoloji valentlik həddini aşıb-aşmamasını öyrənmək çox vacibdir. İlk dəfə bu qanunauyğunluğu amerikan alimi V. E. Şelford irəli sürmüşdür. 1913-cü ildə V. E. Şelford "tolerantlıq qanununu" formalaşdırmışdır.

Tolerantlıq abidəsi — Qüdsdəki parkda yerləşən açıq heykəldir. Abidə dini sənəti ilə tanınan polşalı heykəltəraş Çeslav Dzviqaj ilə heykəltəraş Mixal Kubiakla birgə layihələndirilib. Layihə Polşalı iş adamı Aleksandr Qudzovati tərəfindən İsrail-Fələstin münaqişəsində sülh və tolerantlığın təşviqi məqsədilə maliyyələşdirilib. Parkın girişindəki daş üzərində aşağıdakı sözlər həkk olunub: "Abidə adsız və köhnəlmiş məbədin xarabalıqları üzərində ayrı-ayrı, lakin hələ də birləşmiş sınıq sütunun iki yarısından ibarətdir. Zeytun ağacı bölünmüş sütunun ortasında böyüyür və yarpaqları ilə sütunun hər iki yarısını örtməyə və kölgə salmağa meyillidir. Ağac, sütunun iki hissəsinin simvolik bir yerdə birləşməsinə imkan verir. Boşluğun nə vaxt, hər iki tərəfin nə vaxt sağalacağı bilinmir. Yenidən birlikdə böyüyəcəklər, amma görürsən ki, zeytun ağacının budaqları arasında yeni bir toxum, tolerantlığın qızıl dənəsi cücərməkdədir". Abidə Birləşmiş Millətlər Təşkilatının qərargahının yaxınlığında yerləşir.

Beynəlxalq Tolerantlıq Günü — hər il 16 noyabr tarixində qeyd olunur. Bu beynəlxalq gün YUNESKO-nun "Dözümlülük prinsipləri bəyannaməsi"ndə təntənəli şəkildə elan edilmişdir. Bəyannamə 1995-ci ildə YUNESKO-nun 28-ci Baş Konfransında (5.61 saylı qətnamə) təsdiq edilmişdir. Bəyannamədə dözümlülük (tolerantlıq) dedikdə, "dünya mədəniyyətlərinin zəngin müxtəlifliyi, bizim özünüifadə formaları və insan fərdiliyini ifadə etmək üsullarına hörmət, qəbul və doğru anlaşma" nəzərdə tutulur. Bəyannamədə "insanların öz təbiətinə görə xarici görünüşü, mövqeyi, danışığı, davranışı və dəyərləri baxımından fərqli olduqlarını, barışıq içində yaşamaq və fərdiliyini qorumaq hüquqlarına sahib olduqlarını" elan edir. Bəyannamədə insanlara qarşı dözümsüzlüyün yaratdığı təhdidlər araşdırılır, dözümsüzlüyə qarşı mübarizə metodları və proqramları təqdim olunur. 1997-ci ildə BMT Baş Assambleyası (A/RES/51/95 saylı qətnamə) da BMT-nin üzvü olan dövlətlərə bu Beynəlxalq Günü qeyd etməyi təklif etmişdir. Baş Assambleya bu qətnamədə Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Tolerantlıq ili ilə əlaqədar öz qərarlarına istinad edir; BMT-nin Nizamnaməsinə istinad edir ki, müharibələr zamanı dözümlülük prinsipi tətbiq olunmalıdır; Tolerantlıq prinsipləri bəyannaməsinin təsdiq edilməsi haqqında YUNESKO-nun qərarı nəzərə alınır. BMT-nin Baş katibi 2005-ci ildə Beynəlxalq Tolerantlıq Günü münasibətilə müraciətində deyilirː dözümsüzlüyə qarşı mübarizə BMT-nin fəaliyyətinin əsas istiqamətlərindən biridir. Əhalinin artması və miqrasiyanın artması kontekstində bütün dünyada ksenofobiya və ekstremizm artmaqdadır.

Milan Tolerantlıq Fərmanı, Milan Fərmanı və ya Milan Edictum (Latınca: Edictum Mediolanense, Müasir Yunanca: Διάταγμα των Μεδιολάνων, Diatagma tōn Mediolanōn) — Roma İmperiyası daxilindəki xristianlara kömək məqsədilə 313-cü ilin fevralında imzalanan razılaşma. Balkanlara nəzarət edən İmperator Licinius və Qərbi Roma İmparatoru I Konstantin, Mediolanumda (indiki Milan) bir araya gələrək, digər şeylərdən başqa, xristianlara qarşı siyasətlərini dəyişdirməyə razı oldular. Bu fərman imperator Galerius tərəfindən iki il əvvəl Serdicada imzalanmış fərmanlardan sonra verilmişdir. Milan Fərmanı, xristianlara hüquqi bir status verdi, ancaq Xristianlığı Roma İmperiyasının dövlət kilsəsi etmədi; Bu, 380-ci ildə, imperator I Theodosius dövründə Saloniki Fərmanı ilə həyata keçirildi.

Tolerantlıq qanunu — Orqanizmin hər-hansı ekoloji amilin dəyişkənliyinə münasibətdə dözümlülüyüdür. Mühitin limitləşdirici amilləri növün arealını müəyyən edir. Əgər qarşılıqlı təsirdə olan amillər məcmusundan ibarət mühitdə kəmiyyətcə müəyyən minimumdan az və ya maksimumdan çox olan ekoloji amil varsa belə mühitdə orqanizmin fəal həyat fəaliyyəti mümkün deyil. Bu amilin minimal və maksimal qiymətləri məhdudlaşdırıcı (limitləyici) rol oynayır. İki pessimum arasındakı məsafə-tolerantlıq zonası adlanır. Orqanizmin hər-hansı ekoloji amilin dəyişkənliyinə münasibətdə dözümlülüyü tolerantlıq adlandırılır. Əlverişsiz mühit şəraitinə dayanıqlı olan növlər tolerant növlərdir. Növün verilmiş coğrafi ərazidə mövcud olma imkanını müəyyən etmək üçün mühit amillərinin hər-hansı birinin ekoloji valentlik həddini aşıb-aşmamasını öyrənmək çox vacibdir. İlk dəfə bu qanunauyğunluğu amerikan alimi V. E. Şelford irəli sürmüşdür. 1913-cü ildə V. E. Şelford "tolerantlıq qanununu" formalaşdırmışdır.