Lənkəran qəzası: Redaktələr arasındakı fərq

Vikipediya, azad ensiklopediya
Naviqasiyaya keç Axtarışa keç
Tarixə interaktiv şəkildə baxın
← Əvvəlki redaktə
Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
VizualVikimətn
Teqlər: Geri qaytarıldı Mobil redaktə Mobil veb redaktə
Keçid tövsiyələri funksiyası: 3 keçid əlavə edildi.
 
(9 istifadəçi tərəfindən edilmiş 16 dəyişiklik göstərilmir)
Sətir 1: Sətir 1:
{{Rusiya İmperiyasının qəzası
{{Rusiya İmperiyasının qəzası
|adı = Lənkəran qəzası
|adı = Lənkəran qəzası
|quberniya gerbi = Baku gub coa n655.png
|quberniya gerbi = Baku gub coa n655.png
|quberniya = Bakı quberniyası
|quberniya = Bakı quberniyası
|gerb = Lənkəran şəhərinin gerbi.png
|gerb = Lənkəran şəhərinin gerbi.png
|gerbin ölçüsü = 100px
|gerbin ölçüsü = 100px
|xəritə =
|xəritə =
|xəritə ölçü = 300
|xəritə ölçü = 300
|mərkəzi = Lənkəran
|mərkəzi = Lənkəran
|yaranma = [[1840]]
|yaranma = [[1840]]
|ləğv olunma =[[1929]]
|ləğv olunma = [[1929]]
|sahəsi = 5,4 min km²
|sahəsi = 5,4 min km²
|əhalisi = 79,258 (1859-1864)<br>130,987 (1897)<br>208,479 (1926)
|əhalisi = 79,258 (1859-1864)<br>130,987 (1897)<br>208,479 (1926)
|xəritə = {{Bakı quberniyası diaqramı}}
|xəritə = {{Bakı quberniyası diaqramı}}
}}
}}
'''Lənkəran qəzası''' ({{Dil-ru|'''Ленкоранский уезд'''}}) — [[Rusiya İmperiyası]] ([[Kaspi vilayəti]], [[Şamaxı quberniyası|Şamaxı]] və [[Bakı quberniyası|Bakı]] quberniyaları tərkibində), [[Azərbaycan Demokratik Respublikası]] və [[Zaqafqaziya Sosialist Federativ Sovet Respublikası]] ([[Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikası]] tərkibində) tərkibində mövcud olmuş inzibati–ərazi vahidi. İnzibati mərkəzi [[Lənkəran]] şəhəri idi.
'''Lənkəran qəzası''' ({{Dil-ru|'''Ленкоранский уезд'''}}) — [[Rusiya imperiyası]] ([[Kaspi vilayəti]], [[Şamaxı quberniyası|Şamaxı]] və [[Bakı quberniyası|Bakı]] quberniyaları tərkibində), [[Azərbaycan Demokratik Respublikası]] və [[Zaqafqaziya Sosialist Federativ Sovet Respublikası]] ([[Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikası]] tərkibində) tərkibində mövcud olmuş inzibati–ərazi vahidi. İnzibati mərkəzi [[Lənkəran]] şəhəri idi.


== Tarixi ==
== Tarixi ==
Hələ çar [[I Nikolay]]ın dövründə (1825-1855) həyata keçirilmiş 1840-cı il 10 aprel qanunu ilə Talış əyalətinin əsasında yaradılmışdı. Lənkəran qəzası 1841-46 illərdə Kaspi vilayətinin tərkibinə daxil idi. 1846-cı il 14 dekabr tarixli fərmanla Şamaxı quberniyası təşkil edildikdə, onun tərkibinə qatılmışdı (1859 il Şamaxı zəlzələsindən sonra mərkəzi Bakıya köçürüldüyündən Bakı quberniyası adlandırılmışdı). Qəzanın mərkəzi [[Lənkəran şəhəri]] idi. Qəza Səbican, Lənkəran, Ərkivan məntəqələrindən və Muğan pristavlığından ibarət idi. Burada qəza idarəçi sistemi fəaliyyət göstərirdi.
Hələ çar [[I Nikolay]]ın dövründə (1825–1855) həyata keçirilmiş 1840-cı il 10 aprel qanunu ilə Talış əyalətinin əsasında yaradılmışdı. Lənkəran qəzası 1841–46 illərdə Kaspi vilayətinin tərkibinə daxil idi. 1846-cı il 14 dekabr tarixli fərmanla Şamaxı quberniyası təşkil edildikdə, onun tərkibinə qatılmışdı (1859 il Şamaxı zəlzələsindən sonra mərkəzi Bakıya köçürüldüyündən Bakı quberniyası adlandırılmışdı). Qəzanın mərkəzi [[Lənkəran şəhəri]] idi. Qəza Səbican, Lənkəran, [[Ərkivan]] məntəqələrindən və Muğan pristavlığından ibarət idi. Burada qəza idarəçi sistemi fəaliyyət göstərirdi.


Qafqaz təqviminin (1917 məlumatına görə, qəzanın ərazisi 4726,88 kv.verst idi. Lənkəran qəzasında yaşayan 185 518 nəfər əhalinin 183 583 nəfəri yerli sakinlər, 1935 nəfəri müvəqqəti yaşayanlar, 96 904 nəfəri kişi, 88 614 nəfəri qadın idi. Qəza əhalisinin 170 min nəfərə qədəri müsəlman idi. Çarizmin köçürmə siyasəti nəticəsində Lənkəran qəzasının əhalisinin tərkibində rusların sayı artmışdı. Həmin məlumata görə, qəzada 16 206 nəfər rus qeydiyyata alınmışdı (onların 6974 nəfəri pravoslav, 9232 nəfəri sektant idi). Lənkəran şəhərində ümumi olaraq 17 801 nəfər yaşayırdı. Qəzanın təsərrüfat həyatında taxılçılıq, çəltikçilik, balıqçılıq əsas yer tuturdu.
Qafqaz təqviminin (1917 məlumatına görə, qəzanın ərazisi 4726,88 kv.verst idi. Lənkəran qəzasında yaşayan 185 518 nəfər əhalinin 183 583 nəfəri yerli sakinlər, 1935 nəfəri müvəqqəti yaşayanlar, 96 904 nəfəri kişi, 88 614 nəfəri qadın idi. Qəza əhalisinin 170 min nəfərə qədəri müsəlman idi. Çarizmin köçürmə siyasəti nəticəsində Lənkəran qəzasının əhalisinin tərkibində rusların sayı artmışdı. Həmin məlumata görə, qəzada 16 206 nəfər rus qeydiyyata alınmışdı (onların 6974 nəfəri pravoslav, 9232 nəfəri sektant idi). Lənkəran şəhərində ümumi olaraq 17 801 nəfər yaşayırdı. Qəzanın təsərrüfat həyatında taxılçılıq, çəltikçilik, balıqçılıq əsas yer tuturdu.


[[Fevral burjua-demokratik inqilabı|Fevral inqilabından]] (1917) sonra Lənkəranda sovetlər yarandı. [[Oktyabr inqilabı|Oktyabr çevrilişindən]] (1917) sonra Bakıda hakimiyyəti ələ keçirmiş Bakı Soveti quberniyaya daxil olan qəzaların, o cümlədən Lənkəran qəzasının zor gücünə sovetləşdirilməsinə çalışırdı. 1918-ci il aprelin 12-də Bakı Soveti Lənkərana 280 nəfərlik silahlı dəstə göndərdi və aprelin 14-də qəzada sovet hakimiyyətinin qurulması elan olundu, lakin 1918-ci il avqustun 4-də Lənkəran qəzasında sovet hakimiyyəti süqut etdi. Burada sağ eserlərlə "Muğan Müvəqqəti hərbi diktaturası və ya "Beşlər diktaturası" yaradıldı. "Muğan hökuməti" antiazərbaycan siyasəti yeridir, denikinçilərin Cənubi Qafqazda ağalığını təmin etməyə çalışırdı. Bolşeviklər də Lənkəranda hakimiyyəti ələ keçirməyə cidd-cəhd göstərirdilər. Rusiya Kommunist (bolşeviklər) Partiyası Qafqaz Diyar Komitəsi Lənkəranda gizli radiostansiya təşkil etmiş, sovet hakimiyyəti tərəfdarlarına hərbi və maddi kömək göstərmişdi. "Muğan hökuməti" 1919-cu il aprelin 25-də yıxıldı, [[Muğan Sovet Respublikası]] (1919-cu il 25 aprel - 27 iyul) quruldu. Muğan Sovet Respublikası [[Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti]]ni tanımaqdan imtina etdi. Bəzi sosialist tədbirlərinə baxmayaraq, Muğan Sovet Respublikası xalq arasında nüfuz qazana bilmədi və iyulun 27-də süquta uğradı. Lənkəran qəzasında hakimiyyət Muğan qüvvələrinin əlinə keçdi. Ölkənin ərazi bütövlüyünün bərpasına xüsusi önəm verən Cümhuriyyət Hökuməti Lənkəran qəzasında öz hakimiyyətinin qurulması uğrunda fəal mübarizəyə başladı. Bu məqsədlə xüsusi dəstə təşkil olundu. Hərbi nazir [[Səməd bəy Mehmandarov]] iyulun 23-də Lənkəran qəzasının sakinlərinə müraciət imzaladı. Müraciətdə deyilirdi: ''"Vətəndaşlar! Azərbaycan Cümhuriyyəti hökumətinin iradəsi ilə mən Lənkəran qəzasına dəstə göndərirəm. Vətəndaş müharibəsinə birdəfəlik son qoymaq, qayda-qanun yaratmaq, sizi dinc əhaliyə əzab verən zorakı dəstələrdən və qatillərdən azad etmək işi bu dəstəyə tapşırılıb. Azərbaycanın ayrılmaz hissəsi olan qəzada məskunlaşmış bütün millətlərə ədalətli münasibət bəsləyən Azərbaycan qoşunları sizin yanınıza qanunçuluğun daşıyıcısı kimi gəlirlər... Bununla bərabər, məlum edirəm ki, sovetlər, komitələr və ya "Muğan respublikası" adı altında hər hansı özbaşına təşkilatın yaradılmasına yol verilməyəcəkdir..."''.
[[Fevral burjua-demokratik inqilabı|Fevral inqilabından]] (1917) sonra Lənkəranda sovetlər yarandı. [[Oktyabr inqilabı|Oktyabr çevrilişindən]] (1917) sonra Bakıda hakimiyyəti ələ keçirmiş [[Bakı Soveti]] quberniyaya daxil olan qəzaların, o cümlədən Lənkəran qəzasının zor gücünə sovetləşdirilməsinə çalışırdı. 1918-ci il aprelin 12-də Bakı Soveti Lənkərana 280 nəfərlik silahlı dəstə göndərdi və aprelin 14-də qəzada sovet hakimiyyətinin qurulması elan olundu, lakin 1918-ci il avqustun 4-də Lənkəran qəzasında sovet hakimiyyəti süqut etdi. Burada sağ eserlərlə "Muğan Müvəqqəti hərbi diktaturası və ya "Beşlər diktaturası" yaradıldı. "Muğan hökuməti" antiazərbaycan siyasəti yeridir, denikinçilərin Cənubi Qafqazda ağalığını təmin etməyə çalışırdı. Bolşeviklər də Lənkəranda hakimiyyəti ələ keçirməyə cidd-cəhd göstərirdilər. Rusiya Kommunist (bolşeviklər) Partiyası Qafqaz Diyar Komitəsi Lənkəranda gizli radiostansiya təşkil etmiş, sovet hakimiyyəti tərəfdarlarına hərbi və maddi kömək göstərmişdi. "Muğan hökuməti" 1919-cu il aprelin 25-də yıxıldı, [[Muğan Sovet Respublikası]] (1919-cu il 25 aprel — 27 iyul) quruldu. Muğan Sovet Respublikası [[Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti]]ni tanımaqdan imtina etdi. Bəzi sosialist tədbirlərinə baxmayaraq, Muğan Sovet Respublikası xalq arasında nüfuz qazana bilmədi və iyulun 27-də süquta uğradı. Lənkəran qəzasında hakimiyyət Muğan qüvvələrinin əlinə keçdi. Ölkənin ərazi bütövlüyünün bərpasına xüsusi önəm verən Cümhuriyyət Hökuməti Lənkəran qəzasında öz hakimiyyətinin qurulması uğrunda fəal mübarizəyə başladı. Bu məqsədlə xüsusi dəstə təşkil olundu. Hərbi nazir [[Səməd bəy Mehmandarov]] iyulun 23-də Lənkəran qəzasının sakinlərinə müraciət imzaladı. Müraciətdə deyilirdi: ''"Vətəndaşlar! Azərbaycan Cümhuriyyəti hökumətinin iradəsi ilə mən Lənkəran qəzasına dəstə göndərirəm. Vətəndaş müharibəsinə birdəfəlik son qoymaq, qayda-qanun yaratmaq, sizi dinc əhaliyə əzab verən zorakı dəstələrdən və qatillərdən azad etmək işi bu dəstəyə tapşırılıb. Azərbaycanın ayrılmaz hissəsi olan qəzada məskunlaşmış bütün millətlərə ədalətli münasibət bəsləyən Azərbaycan qoşunları sizin yanınıza qanunçuluğun daşıyıcısı kimi gəlirlər… Bununla bərabər, məlum edirəm ki, sovetlər, komitələr və ya "Muğan respublikası" adı altında hər hansı özbaşına təşkilatın yaradılmasına yol verilməyəcəkdir…"''.


Lənkəran əməliyyatı uğurla başa çatdı. Avqustun sonunda Lənkəran dəstəsi qarşıya qoyulan vəzifəni yerinə yetirdi. 1919-cu ilin avqustundan Lənkəran qəzasında Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin suveren hüquqları bərpa edildi. Aprel işğalından (1920) sonra Cümhuriyyət hakimiyyətinin süqutu nəticəsində 1920-ci il mayın 3-də Lənkəran qəzasında yenidən sovet hakimiyyəti quruldu. Azərbaycanın rayonlaşdırılması ilə əlaqədar olaraq, Lənkəran qəzası 1929-cu ildə ləğv edildi.
Lənkəran əməliyyatı uğurla başa çatdı. Avqustun sonunda Lənkəran dəstəsi qarşıya qoyulan vəzifəni yerinə yetirdi. 1919-cu ilin avqustundan Lənkəran qəzasında Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin suveren hüquqları bərpa edildi. Aprel işğalından (1920) sonra Cümhuriyyət hakimiyyətinin süqutu nəticəsində 1920-ci il mayın 3-də Lənkəran qəzasında yenidən sovet hakimiyyəti quruldu. Azərbaycanın rayonlaşdırılması ilə əlaqədar olaraq, Lənkəran qəzası 1929-cu ildə ləğv edildi.


== Əhalisi ==
== Əhalisi ==

=== Etnik tərkib, dil və din ===
=== Etnik tərkib, dil və din ===
1851–ci ildə Rusiyada əhali sayının araşdırılması üçün həyata keçirilmiş IX təftişə əsasən, inzibati cəhətdən Bakı, Şamaxı, Lənkəran, Nuxa və Şuşa qəzalarını əhatə edən Şamaxı quberniyasının əhalisi 319.923 nəfəri kişilər, 283.083 nəfəri qadınlar olmaqla 603.006 nəfər idi.<ref name="Кеппен-154">О народонаселенiи Россiи по губернiямъ и уѣздамъ: LXII. Шемахинская губернiя, стр. 154. // Девятая ревизiя. Изслѣдованiе о числѣ жителей въ Россiи въ 1851 году Петра Кеппена. Санктпетербургь: Вь Типографiи Императорской Академiи наукь, 1857, 297 стр.</ref> Əhalinin ümumi sayı haqqında məlumatlar imperiyanın Maliyyə Nazirliyinin Zaqafqaziya idarəsi tərəfindən təqdim olunmuşdu.<ref name="Кеппен-154" /> Qəzalar üzrə qadınların ayrıca sayını müəyyən etmək münkün olmamışdır.<ref name="Кеппен-154" /> Kişilərin qəzalar üzrə sayı haqqında məlumatlar isə Tiflisdən ''həqiqi dövlət məsləhətçisi'' Aleksey Fyodoroviç Kruzenştern tərəfindən təqdim olunmuşdu.<ref name="Кеппен-154" /> Beləliklə, həmin məlumatlara əsasən Lənkəran qəzasının bütün yaşayış yerlərində kişi cinsindən toplam 43.198 nəfər əhali yaşayırdı.<ref name="Кеппен-154" />
1851-ci ildə Rusiyada əhali sayının araşdırılması üçün həyata keçirilmiş IX təftişə əsasən, inzibati cəhətdən Bakı, Şamaxı, Lənkəran, [[Şəki|Nuxa]] və Şuşa qəzalarını əhatə edən Şamaxı quberniyasının əhalisi 319.923 nəfəri kişilər, 283.083 nəfəri qadınlar olmaqla 603.006 nəfər idi.<ref name="Кеппен-154">О народонаселенiи Россiи по губернiямъ и уѣздамъ: LXII. Шемахинская губернiя, стр. 154. // Девятая ревизiя. Изслѣдованiе о числѣ жителей въ Россiи въ 1851 году Петра Кеппена. Санктпетербургь: Вь Типографiи Императорской Академiи наукь, 1857, 297 стр.</ref> Əhalinin ümumi sayı haqqında məlumatlar imperiyanın Maliyyə Nazirliyinin Zaqafqaziya idarəsi tərəfindən təqdim olunmuşdu.<ref name="Кеппен-154" /> Qəzalar üzrə qadınların ayrıca sayını müəyyən etmək münkün olmamışdır.<ref name="Кеппен-154" /> Kişilərin qəzalar üzrə sayı haqqında məlumatlar isə Tiflisdən ''həqiqi dövlət məsləhətçisi'' Aleksey Fyodoroviç Kruzenştern tərəfindən təqdim olunmuşdu.<ref name="Кеппен-154" /> Beləliklə, həmin məlumatlara əsasən Lənkəran qəzasının bütün yaşayış yerlərində kişi cinsindən toplam 43.198 nəfər əhali yaşayırdı.<ref name="Кеппен-154" />
[[Şəkil:Этнографическая карта Ленкоранского уезда (1880 г.).jpg|250px|thumb|right|Lənkəran qəzasının etnik xəritəsi, 1880-ci ildə tərtib edilib.]]
[[Fayl:Этнографическая карта Ленкоранского уезда (1880 г.).jpg|250px|thumb|right|Lənkəran qəzasının etnik xəritəsi, 1880-ci ildə tərtib edilib.]]


==== 1859-1864-cü illər kameral təsviri ====
==== 1859–1864-cü illər kameral təsviri ====
*Bakı quberniyasının 1859-1864-cü illərə təsadüf edən kameral təsvirinə əsasən:<ref name="стр. 79">Списки населенных мест Российской Империи. По Кавказскому краю составленные и издаваемые Кавказским статистическим комитетом при Главном управлении Наместника Кавказского. LXV. Бакинская губерния. Списокь населенных мест по сведениямь 1859 по 1864 годь. Кавказскимь стататистическимь комитетомь при Главном управлении наместника кавказского. Составлен главным редактором Комитета Н. Зейдлицем. Тифлись. В Типографии главного управления наместника кавказского. 26 ноября 1870 г./Содержание: Спискок населённых мест Бакинской губернии. [http://leb.nlr.ru/edoc/314516/Списки-населенных-мест-Российской-империи-составленные-и-издаваемые-Центральным-статистическим-комитетом-Министерства стр. 79]{{Dead link|date=December 2020 |bot=InternetArchiveBot }}</ref>
* Bakı quberniyasının 1859–1864-cü illərə təsadüf edən kameral təsvirinə əsasən:<ref name="стр. 79">Списки населенных мест Российской Империи. По Кавказскому краю составленные и издаваемые Кавказским статистическим комитетом при Главном управлении Наместника Кавказского. LXV. Бакинская губерния. Списокь населенных мест по сведениямь 1859 по 1864 годь. Кавказскимь стататистическимь комитетомь при Главном управлении наместника кавказского. Составлен главным редактором Комитета Н. Зейдлицем. Тифлись. В Типографии главного управления наместника кавказского. 26 ноября 1870 г./Содержание: Спискок населённых мест Бакинской губернии. [http://leb.nlr.ru/edoc/314516/Списки-населенных-мест-Российской-империи-составленные-и-издаваемые-Центральным-статистическим-комитетом-Министерства стр. 79]{{Dead link|date=December 2020 |bot=InternetArchiveBot }}</ref>
:*Toplam qəza əhalisi: 79 258 nəfər
:* Toplam qəza əhalisi: 79 258 nəfər
::*Oturaq əhali: 74 011 nəfər
::* Oturaq əhali: 74 011 nəfər
:::*Kənd əhalisi: 70 272 nəfər
:::* Kənd əhalisi: 70 272 nəfər
:::*Şəhər (Lənkəran) əhalisi: 3 739 nəfər
:::* Şəhər (Lənkəran) əhalisi: 3 739 nəfər
::::*milliyyəti göstərilmədən: 3 739 nəfər
::::* milliyyəti göstərilmədən: 3 739 nəfər
::*Köçəri əhali: 5 247 nəfər
::* Köçəri əhali: 5 247 nəfər
::*Kənd əhalisi və köçəri əhali birlikdə: 75 519 nəfər. Onlardan milliyyətinə görə:
::* Kənd əhalisi və köçəri əhali birlikdə: 75 519 nəfər. Onlardan milliyyətinə görə:
:::* Talışlar: 35 035 nəfər
:::*Azərbaycanlılar<small><ref group=q>Mənbədə Tatar və Şahsevənlər.</ref></small>: 35 035 nəfər
:::*Talışlar: 34 344 nəfər
:::* Tatarlar(Azərbaycanlılar): 34 344 nəfər
:::*Ruslar: 5 534 nəfər
:::* Ruslar: 5 534 nəfər
:::*milliyyəti göstərilmədən: 606 nəfər.
:::* milliyyəti göstərilmədən: 606 nəfər.


==== 1926-cı il siyahıyaalınması ====
==== 1926-cı il siyahıyaalınması ====
{| class="wikitable collapsible collapsed"
{| class="wikitable collapsible collapsed"
|+'''Lənkəran qəzası əhalisinin milli tərkibi<ref name="Ленкоранский уезд (перепись 1926 года)">'''Ethno-Caucasus''', Этнодемография Кавказа :[http://www.ethno-kavkaz.narod.ru/lenkoran26.html Ленкоранский уезд (перепись 1926 года)]</ref>'''
|+'''Lənkəran qəzası əhalisinin milli tərkibi<ref name="Ленкоранский уезд (перепись 1926 года)">'''Ethno-Caucasus''', Этнодемография Кавказа :[http://www.ethno-kavkaz.narod.ru/lenkoran26.html Ленкоранский уезд (перепись 1926 года)] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20220325091803/http://www.ethno-kavkaz.narod.ru/lenkoran26.html |date=2022-03-25 }}</ref>'''
|-
|-
! Etnik qrup
! Etnik qrup
Sətir 64: Sətir 65:
|cəmi||208 479||12 078||757||22 882||37 598||28 622||20 742||11 702||27 536||10 835||17 354||18 373
|cəmi||208 479||12 078||757||22 882||37 598||28 622||20 742||11 702||27 536||10 835||17 354||18 373
|-
|-
|[[Talışlar|talış]]||111 181||9 301||161||18 609||31 248||21 912||20 455||10 328||24 448||7 256||12 048||16 923
|[[Azərbaycanlılar|tatar]]||111 181||9 301||161||2 471||31 248||5 540||20 455||1 315||24 448||3 502||12 048||692
|-
|-
|[[Azərbaycanlılar|azərbaycanlı]]||77 261||222||...||2 471||...||5 540||108||1 315||1 885||3 502||18||692
|[[Talışlar|talış]]||77 261||222||…||18 609||…||21 912||108||10 328||1 885||7 256||18||16 923
|-
|-
|[[Ruslar|rus]]||13 384||1 869||544||716||3 695||855||77||5||579||12||4 334||698
|[[Ruslar|rus]]||13 384||1 869||544||716||3 695||855||77||5||579||12||4 334||698
Sətir 73: Sətir 74:


=== Dili ===
=== Dili ===
⚫
==== 1897-ci il siyahıyaalınması ====


⚫
==== 1897-ci il siyahıyaalınması ====
{| class="wikitable collapsible collapsed"
{| class="wikitable collapsible collapsed"
|+'''Lənkəran qəzası əhalisinin dili'''
|+'''Lənkəran qəzası əhalisinin dili'''
|-
|-
! Dillər
! Dillər
! Bütün qəza<ref>Демоскоп Weekly (еженедельная демографическая газета. Электронная версия) :Первая всеобщая перепись населения Российской Империи 1897 г. Распределение населения по родному языку и уездам Российской Империи кроме губерний Европейской России-[http://demoscope.ru/weekly/ssp/emp_lan_97_uezd.php?reg=334 Ленкоранский уезд вес]-Источник : Первая Всеобщая перепись населения Российской Империи 1897 г. Таблица XIII. Распределение населения по родному языку. (Губернские итоги). Т.Т.51-89. С.-Петербург: 1903-1905</ref>
! Bütün qəza<ref>Демоскоп Weekly (еженедельная демографическая газета. Электронная версия) :Первая всеобщая перепись населения Российской Империи 1897 г. Распределение населения по родному языку и уездам Российской Империи кроме губерний Европейской России-[http://demoscope.ru/weekly/ssp/emp_lan_97_uezd.php?reg=334 Ленкоранский уезд вес] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20220331073616/http://www.demoscope.ru/weekly/ssp/emp_lan_97_uezd.php?reg=334 |date=2022-03-31 }}-Источник : Первая Всеобщая перепись населения Российской Империи 1897 г. Таблица XIII. Распределение населения по родному языку. (Губернские итоги). Т.Т.51–89. С.-Петербург: 1903–1905</ref>
! Lənkəran ş.<ref>Демоскоп Weekly (еженедельная демографическая газета. Электронная версия) :Первая всеобщая перепись населения Российской Империи 1897 г. Распределение населения по родному языку и уездам Российской Империи кроме губерний Европейской России-[http://demoscope.ru/weekly/ssp/emp_lan_97_uezd.php?reg=335 город Ленкорань]-Источник : Первая Всеобщая перепись населения Российской Империи 1897 г. Таблица XIII. Распределение населения по родному языку. (Губернские итоги). Т.Т.51-89. С.-Петербург: 1903-1905</ref>
! Lənkəran ş.<ref>Демоскоп Weekly (еженедельная демографическая газета. Электронная версия) :Первая всеобщая перепись населения Российской Империи 1897 г. Распределение населения по родному языку и уездам Российской Империи кроме губерний Европейской России-[http://demoscope.ru/weekly/ssp/emp_lan_97_uezd.php?reg=335 город Ленкорань] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20161120150120/http://demoscope.ru/weekly/ssp/emp_lan_97_uezd.php?reg=335 |date=2016-11-20 }}-Источник : Первая Всеобщая перепись населения Российской Империи 1897 г. Таблица XIII. Распределение населения по родному языку. (Губернские итоги). Т.Т.51–89. С.-Петербург: 1903–1905</ref>
|-
|-
|cəmi||130 987||8 733
|cəmi||130 987||8 733
|-
|-
|[[Azərbaycan dili|Azərbaycan türkcəsi]]||84 725||5 600
|[[Azərbaycan dili]]||84 725||5 600
|-
|-
|[[Talış dili]]||34 991||973
|[[Talış dili]]||34 991||973
Sətir 114: Sətir 115:
|[[Yunan dili|Yunan]]||9||1
|[[Yunan dili|Yunan]]||9||1
|-
|-
|[[Litva dili|Litva]]||5||...
|[[Litva dili|Litva]]||5||…
|-
|-
|[[Belorus dili|Belorus]]||4||1
|[[Belorus dili|Belorus]]||4||1
Sətir 120: Sətir 121:
|[[Ləzgi dili|Ləzgi]]||4||2
|[[Ləzgi dili|Ləzgi]]||4||2
|-
|-
|[[İsveç dili|İsveç]]||2||...
|[[İsveç dili|İsveç]]||2||…
|-
|-
|digər||51||30
|digər||51||30
Sətir 148: Sətir 149:
|[[Azərbaycan dili|Türk]]||108 715||9 466||180||1 826||32 168||5 743||19 595||65||23 342||3 541||11 978||811
|[[Azərbaycan dili|Türk]]||108 715||9 466||180||1 826||32 168||5 743||19 595||65||23 342||3 541||11 978||811
|-
|-
|[[Talış dili|Talış]]||80 556||204||...||20 018||...||21 812||920||10 794||2 720||7 260||12||16 816
|[[Talış dili|Talış]]||80 556||204||…||20 018||…||21 812||920||10 794||2 720||7 260||12||16 816
|-
|-
|[[Rus dili|Rus]]||13 481||1 927||545||732||3 702||858||78||5||580||12||4 344||698
|[[Rus dili|Rus]]||13 481||1 927||545||732||3 702||858||78||5||580||12||4 344||698
|-
|-
|[[Erməni dili|Erməni]]||498||199||13||23||16||24||...||...||15||1||206||1
|[[Erməni dili|Erməni]]||498||199||13||23||16||24||…||…||15||1||206||1
|}
|}


Sətir 165: Sətir 166:
== İstinadlar ==
== İstinadlar ==
{{İstinad siyahısı|2}}
{{İstinad siyahısı|2}}

== Həmçinin bax ==
* [[Bakı quberniyası]]
* [[Lənkəran|Lənkəran şəhəri]]
* [[Talış xanlığı]]


{{Şamaxı quberniyasının qəzaları}}
{{Şamaxı quberniyasının qəzaları}}
{{Bakı quberniyasının qəzaları}}
{{Bakı quberniyasının qəzaları}}


[[Kateqoriya:Şamaxı quberniyasının qəzaları]]
[[Kateqoriya:Bakı quberniyasının qəzaları]]
[[Kateqoriya:1840-cı ildə yarananlar]]
[[Kateqoriya:1840-cı ildə yarananlar]]
[[Kateqoriya:Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin inzibati bölgüsü]]
[[Kateqoriya:Lənkəran qəzası]]
[[Kateqoriya:Lənkəran qəzası]]

Səhifəsinin 18:13, 15 yanvar 2024 tarixinə olan son versiyası

Lənkəran qəzası
Qəzanın gerbi Quberniyanın gerbi
Qəzanın gerbi Quberniyanın gerbi
Ölkə  Rusiya İmperiyası
Quberniya Bakı quberniyası
Mərkəzi Lənkəran
Yaradılıb 1840
Ləğv edilib 1929
Sahəsi 5,4 min km²
Əhalisi 79,258 (1859-1864)
130,987 (1897)
208,479 (1926)
Xəritə

Lənkəran qəzası (rus. Ленкоранский уезд) — Rusiya imperiyası (Kaspi vilayəti, Şamaxı və Bakı quberniyaları tərkibində), Azərbaycan Demokratik Respublikası və Zaqafqaziya Sosialist Federativ Sovet Respublikası (Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikası tərkibində) tərkibində mövcud olmuş inzibati–ərazi vahidi. İnzibati mərkəzi Lənkəran şəhəri idi.

Tarixi[redaktə | mənbəni redaktə et]

Hələ çar I Nikolayın dövründə (1825–1855) həyata keçirilmiş 1840-cı il 10 aprel qanunu ilə Talış əyalətinin əsasında yaradılmışdı. Lənkəran qəzası 1841–46 illərdə Kaspi vilayətinin tərkibinə daxil idi. 1846-cı il 14 dekabr tarixli fərmanla Şamaxı quberniyası təşkil edildikdə, onun tərkibinə qatılmışdı (1859 il Şamaxı zəlzələsindən sonra mərkəzi Bakıya köçürüldüyündən Bakı quberniyası adlandırılmışdı). Qəzanın mərkəzi Lənkəran şəhəri idi. Qəza Səbican, Lənkəran, Ərkivan məntəqələrindən və Muğan pristavlığından ibarət idi. Burada qəza idarəçi sistemi fəaliyyət göstərirdi.

Qafqaz təqviminin (1917 məlumatına görə, qəzanın ərazisi 4726,88 kv.verst idi. Lənkəran qəzasında yaşayan 185 518 nəfər əhalinin 183 583 nəfəri yerli sakinlər, 1935 nəfəri müvəqqəti yaşayanlar, 96 904 nəfəri kişi, 88 614 nəfəri qadın idi. Qəza əhalisinin 170 min nəfərə qədəri müsəlman idi. Çarizmin köçürmə siyasəti nəticəsində Lənkəran qəzasının əhalisinin tərkibində rusların sayı artmışdı. Həmin məlumata görə, qəzada 16 206 nəfər rus qeydiyyata alınmışdı (onların 6974 nəfəri pravoslav, 9232 nəfəri sektant idi). Lənkəran şəhərində ümumi olaraq 17 801 nəfər yaşayırdı. Qəzanın təsərrüfat həyatında taxılçılıq, çəltikçilik, balıqçılıq əsas yer tuturdu.

Fevral inqilabından (1917) sonra Lənkəranda sovetlər yarandı. Oktyabr çevrilişindən (1917) sonra Bakıda hakimiyyəti ələ keçirmiş Bakı Soveti quberniyaya daxil olan qəzaların, o cümlədən Lənkəran qəzasının zor gücünə sovetləşdirilməsinə çalışırdı. 1918-ci il aprelin 12-də Bakı Soveti Lənkərana 280 nəfərlik silahlı dəstə göndərdi və aprelin 14-də qəzada sovet hakimiyyətinin qurulması elan olundu, lakin 1918-ci il avqustun 4-də Lənkəran qəzasında sovet hakimiyyəti süqut etdi. Burada sağ eserlərlə "Muğan Müvəqqəti hərbi diktaturası və ya "Beşlər diktaturası" yaradıldı. "Muğan hökuməti" antiazərbaycan siyasəti yeridir, denikinçilərin Cənubi Qafqazda ağalığını təmin etməyə çalışırdı. Bolşeviklər də Lənkəranda hakimiyyəti ələ keçirməyə cidd-cəhd göstərirdilər. Rusiya Kommunist (bolşeviklər) Partiyası Qafqaz Diyar Komitəsi Lənkəranda gizli radiostansiya təşkil etmiş, sovet hakimiyyəti tərəfdarlarına hərbi və maddi kömək göstərmişdi. "Muğan hökuməti" 1919-cu il aprelin 25-də yıxıldı, Muğan Sovet Respublikası (1919-cu il 25 aprel — 27 iyul) quruldu. Muğan Sovet Respublikası Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətini tanımaqdan imtina etdi. Bəzi sosialist tədbirlərinə baxmayaraq, Muğan Sovet Respublikası xalq arasında nüfuz qazana bilmədi və iyulun 27-də süquta uğradı. Lənkəran qəzasında hakimiyyət Muğan qüvvələrinin əlinə keçdi. Ölkənin ərazi bütövlüyünün bərpasına xüsusi önəm verən Cümhuriyyət Hökuməti Lənkəran qəzasında öz hakimiyyətinin qurulması uğrunda fəal mübarizəyə başladı. Bu məqsədlə xüsusi dəstə təşkil olundu. Hərbi nazir Səməd bəy Mehmandarov iyulun 23-də Lənkəran qəzasının sakinlərinə müraciət imzaladı. Müraciətdə deyilirdi: "Vətəndaşlar! Azərbaycan Cümhuriyyəti hökumətinin iradəsi ilə mən Lənkəran qəzasına dəstə göndərirəm. Vətəndaş müharibəsinə birdəfəlik son qoymaq, qayda-qanun yaratmaq, sizi dinc əhaliyə əzab verən zorakı dəstələrdən və qatillərdən azad etmək işi bu dəstəyə tapşırılıb. Azərbaycanın ayrılmaz hissəsi olan qəzada məskunlaşmış bütün millətlərə ədalətli münasibət bəsləyən Azərbaycan qoşunları sizin yanınıza qanunçuluğun daşıyıcısı kimi gəlirlər… Bununla bərabər, məlum edirəm ki, sovetlər, komitələr və ya "Muğan respublikası" adı altında hər hansı özbaşına təşkilatın yaradılmasına yol verilməyəcəkdir…".

Lənkəran əməliyyatı uğurla başa çatdı. Avqustun sonunda Lənkəran dəstəsi qarşıya qoyulan vəzifəni yerinə yetirdi. 1919-cu ilin avqustundan Lənkəran qəzasında Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin suveren hüquqları bərpa edildi. Aprel işğalından (1920) sonra Cümhuriyyət hakimiyyətinin süqutu nəticəsində 1920-ci il mayın 3-də Lənkəran qəzasında yenidən sovet hakimiyyəti quruldu. Azərbaycanın rayonlaşdırılması ilə əlaqədar olaraq, Lənkəran qəzası 1929-cu ildə ləğv edildi.

Əhalisi[redaktə | mənbəni redaktə et]

Etnik tərkib, dil və din[redaktə | mənbəni redaktə et]

1851-ci ildə Rusiyada əhali sayının araşdırılması üçün həyata keçirilmiş IX təftişə əsasən, inzibati cəhətdən Bakı, Şamaxı, Lənkəran, Nuxa və Şuşa qəzalarını əhatə edən Şamaxı quberniyasının əhalisi 319.923 nəfəri kişilər, 283.083 nəfəri qadınlar olmaqla 603.006 nəfər idi.[1] Əhalinin ümumi sayı haqqında məlumatlar imperiyanın Maliyyə Nazirliyinin Zaqafqaziya idarəsi tərəfindən təqdim olunmuşdu.[1] Qəzalar üzrə qadınların ayrıca sayını müəyyən etmək münkün olmamışdır.[1] Kişilərin qəzalar üzrə sayı haqqında məlumatlar isə Tiflisdən həqiqi dövlət məsləhətçisi Aleksey Fyodoroviç Kruzenştern tərəfindən təqdim olunmuşdu.[1] Beləliklə, həmin məlumatlara əsasən Lənkəran qəzasının bütün yaşayış yerlərində kişi cinsindən toplam 43.198 nəfər əhali yaşayırdı.[1]

Lənkəran qəzasının etnik xəritəsi, 1880-ci ildə tərtib edilib.

1859–1864-cü illər kameral təsviri[redaktə | mənbəni redaktə et]

  • Bakı quberniyasının 1859–1864-cü illərə təsadüf edən kameral təsvirinə əsasən:[2]
  • Toplam qəza əhalisi: 79 258 nəfər
  • Oturaq əhali: 74 011 nəfər
  • Kənd əhalisi: 70 272 nəfər
  • Şəhər (Lənkəran) əhalisi: 3 739 nəfər
  • milliyyəti göstərilmədən: 3 739 nəfər
  • Köçəri əhali: 5 247 nəfər
  • Kənd əhalisi və köçəri əhali birlikdə: 75 519 nəfər. Onlardan milliyyətinə görə:
  • Talışlar: 35 035 nəfər
  • Tatarlar(Azərbaycanlılar): 34 344 nəfər
  • Ruslar: 5 534 nəfər
  • milliyyəti göstərilmədən: 606 nəfər.

1926-cı il siyahıyaalınması[redaktə | mənbəni redaktə et]

Dili[redaktə | mənbəni redaktə et]

1897-ci il siyahıyaalınması[redaktə | mənbəni redaktə et]

1926-cı il siyahıyaalınması[redaktə | mənbəni redaktə et]

Mənbə[redaktə | mənbəni redaktə et]

  1. О народонаселенiи Россiи по губернiямъ и уѣздамъ: LXII. Шемахинская губернiя, стр. 154. // Девятая ревизiя. Изслѣдованiе о числѣ жителей въ Россiи въ 1851 году Петра Кеппена. Санктпетербургь: Вь Типографiи Императорской Академiи наукь, 1857, 297 стр.

Qeydlər[redaktə | mənbəni redaktə et]

İstinadlar[redaktə | mənbəni redaktə et]

  1. ↑ 1 2 3 4 5 О народонаселенiи Россiи по губернiямъ и уѣздамъ: LXII. Шемахинская губернiя, стр. 154. // Девятая ревизiя. Изслѣдованiе о числѣ жителей въ Россiи въ 1851 году Петра Кеппена. Санктпетербургь: Вь Типографiи Императорской Академiи наукь, 1857, 297 стр.
  2. ↑ Списки населенных мест Российской Империи. По Кавказскому краю составленные и издаваемые Кавказским статистическим комитетом при Главном управлении Наместника Кавказского. LXV. Бакинская губерния. Списокь населенных мест по сведениямь 1859 по 1864 годь. Кавказскимь стататистическимь комитетомь при Главном управлении наместника кавказского. Составлен главным редактором Комитета Н. Зейдлицем. Тифлись. В Типографии главного управления наместника кавказского. 26 ноября 1870 г./Содержание: Спискок населённых мест Бакинской губернии. стр. 79[ölü keçid]
  3. ↑ 1 2 Ethno-Caucasus, Этнодемография Кавказа :Ленкоранский уезд (перепись 1926 года) Arxivləşdirilib 2022-03-25 at the Wayback Machine
  4. ↑ Демоскоп Weekly (еженедельная демографическая газета. Электронная версия) :Первая всеобщая перепись населения Российской Империи 1897 г. Распределение населения по родному языку и уездам Российской Империи кроме губерний Европейской России-Ленкоранский уезд вес Arxivləşdirilib 2022-03-31 at the Wayback Machine-Источник : Первая Всеобщая перепись населения Российской Империи 1897 г. Таблица XIII. Распределение населения по родному языку. (Губернские итоги). Т.Т.51–89. С.-Петербург: 1903–1905
  5. ↑ Демоскоп Weekly (еженедельная демографическая газета. Электронная версия) :Первая всеобщая перепись населения Российской Империи 1897 г. Распределение населения по родному языку и уездам Российской Империи кроме губерний Европейской России-город Ленкорань Arxivləşdirilib 2016-11-20 at the Wayback Machine-Источник : Первая Всеобщая перепись населения Российской Империи 1897 г. Таблица XIII. Распределение населения по родному языку. (Губернские итоги). Т.Т.51–89. С.-Петербург: 1903–1905
Mənbə — "https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Lənkəran_qəzası&oldid=7415609"