Çıraqov və digərləri Ermənistana qarşı

Çıraqov və başqaları Ermənistana qarşı və ya Çıraqov və digərləri Ermənistana qarşı (ing. Chiragov and Others v. Armenia) — Avropa İnsan Hüquqları Konvensiyasının 8-ci, 13-cü və 14-cü maddələrinin və Konvensiyaya dair 1 saylı Protokolun 1-ci maddəsinin pozuntusu haqqında Azərbaycan Respublikasının vətəndaşları Elxan Çıraqov, Adışirin Çıraqov, Ramiz Cəbrayılov, Akif Həsənov, Fəxrəddin Paşayev və Qaraca Cəbrayılovun 6 aprel 2005-ci il tarixdə verilmiş iddiası üzrə Avropa İnsan Haqları Məhkəməsi tərəfindən 16 iyun 2015-ci il tarixdə qəbul edilmiş qərar. Məhkəmənin 2011-ci il 14 dekabr tarixli qərarı ilə ərizəçilərin şikayətləri qəbuledilən elan edilmişdir. Azərbaycan Hökuməti işdə üçüncü tərəf qismində çıxış etmişdir.

1992-ci il mayın 17-də Laçın şəhəri erməni qüvvələri tərəfindən ələ keçirilmişdir, sonrakı günlərdə şəhər qarət edilmiş və yandırılmışdır. "Human Rights Watch" təşkilatının hesabatına əsasən Laçın rayonunun işğal edilməsi nəticəsində 30 min azərbaycanlı, o cümlədən kürdlər məcburi köçkün vəziyyətinə düşmüşdür.^[1]

Ərizəçilər bildirmişlər ki, onlar Laçın rayonunda yaşamış Azərbaycan kürdləridir və əcdadları orada yüz illər boyu yaşamışlar. 1992-ci il mayın 17-də onlar rayondan Bakıya məcburi köçmüşlər. Həmin vaxtdan erməni işğalına görə öz evlərinə və mülklərinə qayıda bilməmişlər.

Ərizəçilər həmçinin bildirmişlər ki, Ermənistanın hakimiyyət orqanlarının məcburi köçkün kimi onların evlərinə geri qayıtmalarına icazə verməkdən imtina etməsi bu dövlətin rəsmi siyasətinin və müvafiq olaraq inzibati təcrübəsinin göstəricisidir. Belə olduğu təqdirdə onların hər hansı dövlətdaxili hüquqi müdafiə vasitələrindən istifadə etməsi mümkün deyil.

Ermənistan Hökuməti bildirmişdir ki, ərizəçilər hüquqlarını qorumaq və ya bərpa etmək məqsədilə hər hansı addım atdıqlarını göstərməmiş, beləliklə də, dövlətdaxili hüquq müdafiə vasitələrini tükəndirməmişlər. Xüsusilə, ərizəçilər Ermənistan Respublikasının hər hansı məhkəmə və ya inzibati orqanına müraciət etməmişlər. Bundan başqa, Hökumət müvafiq ərazilərin "DQR"-in yurisdiksiyası və nəzarəti altında olduğunu bildirərək, "DQR"-in insan hüquqlarını qorumaq iqtidarında olan məhkəmə və inzibati orqanlara malik olduğunu iddia etmişdir. Ərizəçilər hüquqi yardım, hətta "ictimai müdafiəçi"dən pulsuz yardım almaq və müstəqil və qərəzsiz məhkəmələrdə Ermənistan ordusuna və dövlət orqanlarına, yaxud "DQR"-ə qarşı restitusiya və ya kompensasiya barədə tələbləri irəli sürmək üçün guya Ermənistana və "DQR"-ə viza almaq imkanında olmuşlar.

Ərizəçilər bildirmişlər ki, şikayətlərinə əlavə etdikləri sənədlər və qeydləri onların kimliyini və mübahisə predmeti olan ərazidə müəyyən edilməsi mümkün olan əmlaka malik olduqlarını, həmçinin 1992-ci ilin mayında məcburən köçkün düşənə qədər burada yaşadıqlarını kifayət qədər sübut edir. Məhkəmə ilk dəfə məcburi köçkünlərin öz evlərinə və əmlakına hörmət hüququnu Loizidu Türkiyəyə qarşı işində araşdırmışdır. Ərizəçi şimali Kiprdə bir neçə torpaq sahələrinin mülkiyyətçisi olduğunu iddia etmişdir. Türkiyə Hökuməti ərizəçinin hüququnun qanuniliyini mübahisə etməsə də, iddia etmişdir ki, ərizəçi tərk edilmiş bütün daşınmaz əmlakının Şimali Kipr Türk Respublikasının mülkiyyətinə keçməsini bəyan etmiş Şimali Kipr Türk Respublikasının 1985-ci il Konstitusiyasının 159-cu maddəsinə əsasən torpaq üzərində öz hüququnu itirmişdir. Məhkəmə Şimali Kipr Türk Respublikasının dövlət kimi beynəlxalq aləmdə tanımadığını nəzərə alaraq bu müddəaya heç bir hüquqi əhəmiyyət verməyərək hesab etmişdir ki, ərizəçi bunun nəticəsində mülkiyyət hüququnu itirmiş hesab edilə bilməzdi. Yuxarıda göstərilən münaqişə ilə bağlı bir sıra işlərdə Məhkəmə Konvensiyanın 1 nömrəli Protokolunun 1-ci maddəsi mənasında ərizəçilərin "mülkiyyəti"ni Hökumətin inandırıcı surətdə təkzib edə bilmədiyi prima facie sübutlara, o cümlədən əsl şəhadətnamənin surəti, qeydiyyat şəhadətnaməsi, satınalma haqqında müqavilələr və Kipr Respublikası tərəfindən verilmiş mülkiyyətə dair arayışlara əsasən müəyyən etmişdir.

Ərizəçilər şikayət etmişlər ki, öz əmlakı üzərində bütün nəzarətin, habelə ondan istifadə etmək, onu satmaq, vəsiyyət etmək, girov qoymaq, inkişaf etdirmək və ona malik olmaq imkanların itirilməsi 1 nömrəli Protokolun 1-ci maddəsinin davam edən pozuntusunu təşkil etmişdir.

Ərizəçilər iddia etmişlər ki, onların Laçın rayonuna qayıtmaq imkanında olmaması, həmçinin onların evinə, şəxsi və ailə həyatına hörmət hüququnun davam edən pozunutusunu təşkil etmişdir. Öz işini Loizidu Türkiyəyə qarşı işindən fərqləndirərək ərizəçilər qeyd etmişlər ki, xanım Loizidudan fərqli olaraq, onların hamısı uzun müddət Laçında yaşamış və burada evlərini qurmuş, şəxsi və ailə həyatlarını qurmuşlar.

Ərizəçilər iddia etmişlər ki, yuxarıda qeyd edilən şikayətlərlə əlaqədar olaraq onlar etnik və dini mənsubiyyətinə görə cavabdeh Hökumət tərəfindən ayrı-seçkiliyə məruz qalmışlar.

Ərizəçilər maddi ziyana görə 808950 manatdan 2093050 manatadək məbləğlərin, altı ərizəçi üçün cəmi 8 386 600 manat məbləğinin ödənilməsini tələb etmişlər. Bu məbləğ təqribən 7,9 milyon avro təşkil edir. Bundan əlavə, onların hər biri mənəvi ziyana görə 50 min avro tələb etmişdir. Nəhayət, 2013-cü il oktyabrın 6-na olan vəziyyətə məhkəmə xərcləri 41703,37 funt sterlinq təşkil etmişdir. Eyni zamanda, Məhkəmənin 2014-cü il 22 yanvar tarixli iclasında ərizəçilərin nümayəndələri xahiş etmişlər ki, ərizəçilərə dəymiş ziyanı qiymətləndirmək üçün mütəxəssis təyin edilsin.

• Məhkəmə 14 səs lehinə və 3 səs əleyhinə olmaqla Hökumətin dövlətdaxili hüquqi müdafiə vasitələrinin tükənməməsi barədə ilkin etirazını rədd edir.
• Məhkəmə 15 səs lehinə və 2 səs əleyhinə olmaqla Hökumətin ərizəçilərin zərərçəkmiş şəxs statusu ilə bağlı ilkin etirazını rədd edir.
• Məhkəmə 14 səs lehinə və 3 səs əleyhinə olmaqla şikayət edilən məsələlərin Ermənistan Respublikasının yurisdiksiyasında olduğunu qət edir və cavabdeh Hökumətin yurisdiksiya ilə bağlı ilkin etirazını rədd edir.
• Məhkəmə 15 səs lehinə və 2 səs əleyhinə olmaqla Konvensiyanın 1 nömrəli Protokolunun 1-ci maddəsinin davam edən pozuntusunun baş verdiyini qət edir.
• Məhkəmə 15 səs lehinə və 2 səs əleyhinə olmaqla Konvensiyanın 8-ci maddəsinin davam edən pozuntusunun baş verdiyini qət edir.
• Məhkəmə 14 səs lehinə və 3 səs əleyhinə olmaqla Konvensiyanın 13-cü maddəsinin davam edən pozuntusunun baş verdiyini qət edir.
• Məhkəmə 16 səs lehinə və 1 səs əleyhinə olmaqla Konvensiyanın 14-cü maddəsinə əsasən ayrıca məsələnin ortaya çıxmadığını qət edir.
• Məhkəmə 15 səs lehinə və 2 səs əleyhinə olmaqla 41-ci maddənin tətbiqi məsələsinin həll edilməsi üçün hazır olmadığını qət edir və buna görə,

a) qeyd edilən məsələyə baxılmasını təxirə salır;

b) Ermənistan Hökumətini və ərizəçiləri bu qərar barədə bildirişin tarixindən sonra on iki ay müddətində məsələ ilə bağlı öz ifadələrini təqdim etməyə və xüsusilə, əldə oluna biləcək hər hansı razılaşma barədə Məhkəməyə məlumat verməyə dəvət edir;

c) prosesi təxirə salır və zəruri halda onu müəyyən etmək səlahiyyətini Məhkəmənin sədri üzərində müəyyən edir.

Azərbaycan Respublikası Milli Məclisi 14 sentyabr 2015-ci il tarixli, 1304-IVQR nömrəli Qərarında göstərilmişdir ki,

… Avropa Parlamenti öz sənədlərində Avropa İnsan Hüquqları Məhkəməsinin qərarlarına istinad etsə də, bu Məhkəmənin Ermənistanın Azərbaycana silahlı təcavüzü nəticəsində zərər çəkmiş Azərbaycan vətəndaşlarının hüquqlarının bərpasına çağıran "Çıraqov və digərləri Ermənistana qarşı" işi ilə bağlı 2015-ci il 16 iyun tarixli qərarına etinasızlıq göstərmişdir.^[2]

• Avropa İnsan Hüquqları Məhkəməsi 2015-ci il iyunun 16-da "Çıraqov və başqaları Ermənistana qarşı" işi ilə bağlı qəbul etdiyi qərarında Ermənistanın işğal edilmiş Dağlıq Qarabağ və ətraf rayonlarda "effektiv nəzarətə" malik olduğunu vurğulayır.^[3]
• Məhkəmə müəyyən etmişdir ki, dövlətin yurisdiksiya səlahiyyətləri ilk növbədə ərazi üzrə məhkəmə aidiyyəti ilə bağlı olsa da, Konvensiyanın 1-ci maddəsi mənasında yurisdiksiya anlayışı Razılığa gələn Yüksək Tərəflərin dövlət ərazisi ilə məhdudlaşmır, dövlətin məsuliyyəti isə onun hakimiyyət orqanlarının hərəkətləri və hərəkətsizliyinin onun ərazisindən kənar nəticə verməsi səbəbindən ortaya çıxa bilər.
• Məhkəmənin fikrincə, 150 mindən az erməni əhalisi olan Dağlıq Qarabağın Ermənistanın əsaslı hərbi dəstəyi olmadan təxminən yeddi milyon əhalisi olan Azərbaycan dövləti ilə üzbəüz olaraq nəinki 1992-ci illərin əvvəllərində DQMV üzərində nəzarət yaratmaq, hətta 1993-cü ilin sonunadək Azərbaycanın yeddi rayonunu bütövlükdə, və ya qismən ələ keçirmiş müdafiə qüvvələrini yaratmaq imkanında olması inanılmazdır.
• Ermənistan-Azərbaycan, Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin həlli istiqamətində sülh danışıqlarının aparıldığı bir vaxtda Ermənistanın Avropa İnsan Haqları Məhkəməsində dindirilməsi, ilk növbədə, işğalçılıq faktının bir daha təsdiqi deməkdir.^[4]
• Ermənistan Respublikası tərəfindən "DQR" və ətrafındakı ərazilərdə hakimiyyətin həyata keçirməsi və ya ona nəzarət etməsi məsələsi ilə bağlı ərizəçilər və cavabdeh Hökumət, habelə üçüncü tərəf qismində çıxış etmiş Azərbaycan Hökuməti bir çox sənədlər və bəyanatlar təqdim etmişlər. Buna əsasən, Dağlıq Qarabağ Respublikası ilə Ermənistan arasında hərbi, siyasi, məhkəmə, maliyyə və başqa sahələrdə yardım olmuşdur.
• Qərarın 14–18-ci paraqraflarında Avropa İnsan Hüquqları Məhkəməsi xüsusi ilə qeyd edib ki, müharibə Dağlıq Qarabağın Ermənistanın tərkibinə daxil edilməsi barəsində çağırışlarla başlayıb. Bu xüsusda, məhkəmə tərəfindən spesifik olaraq, Ermənistan SSR Ali Soveti və Dağlıq Qarabağın regional şurası tərəfindən 1989-cu ilin dekabrında "birləşmə" haqqında birgə bəyanata istinad olunub. Mahiyyət etibarilə, məhkəmə təsdiq edib ki, Ermənistanın ərazi iddiaları və onun Azərbaycan ərazilərinin bir hissəsini ilhaq etmək məqsədi daşıyan cəhdləri silahlı münaqişənin köklü səbəbidir və hərtərəfli müharibəyə təkan verib.^[5]
• Avropa Məhkəməsinin qərarında nəinki Ermənistan Respublikasının silahlı qüvvələrinin Azərbaycan torpaqlarını işğal etməsi, Azərbaycan xalqına qarşı etnik təmizləmə siyasətinin aparılması göstərilmiş, həmçinin mövcud vəziyyəti qoruyub saxlamasına görə Ermənistanın cavabdeh olması müəyyən edilir. Dağlıq Qarabağ münaqişəsində yalnız iki tərəfin — Azərbaycan və Ermənistanın olması təsdiq edilir.^[6]
• Azərbaycanın işə üçüncü tərəf qismində daxil olması işi psevdo dövlətlərarası işə çevirmiş olur.^[7]
• BMT-nin İşgəncələr Əleyhinə Komitəsi Ermənistanın dövrü hesabatına baxarkən Komitənin Ermənistan üzrə məruzəçisi cənab Touze Ermənistana girovlara işgəncə verilməsi ilə bağlı sual ünvanlayarkən Ermənistanın "DQR" adlanan qondarma qurumun məhkəmə və istintaq orqanlarının Ermənistanın yurisdiksiyasından kənar olması, "DQR"-in müstəqil olması barədə fikirlərinə cavab olaraq cənab Touze bununla razılaşmamış və "Çıraqov və digərləri Ermənistana qarşı" işə istinad edərək bildirmişdi ki, Ermənistan həmin ərazilər üzərində effektiv nəzarəti həyata keçirir.^[8]

• Loizidu Türkiyəyə qarşı
• Qarabağ münaqişəsi

• Çıraqov və digərləri Ermənistana qarşı (ing.)