Ölüm hökmü ilə Disneylend

Sinqapurun gecə mənzərəsi. 2005-ci il

"Ölüm hökmü ilə Disneylend" (ing. Disneyland with the Death Penalty) — amerikalı yazıçı Uilyam Gibsonun jurnalistikada ilk mükəmməl işi olan Sinqapur haqqında yazılmış məqalə. 1993-cü ilin sentyabr–oktyabr ayları üçün "Wired" jurnalında[1] sayda bir məqalə şəklində nəşr edilmişdir[2][3].

Məqalədə yazıçının Sinqapurun memarlığı, fenomenologiyası və mədəniyyəti ilə bağlı fikirləri təqdim olunur. Gibsonun Sinqapurda olduğu müddətdə müəllif təmiz, cansıxıcı və uyğun bir şəhərlə heyran qaldı. Məqalənin adı və onun əsas metaforası — "Ölüm cəzası ilə Disneylend" – müəllifin Sinqapurun avtoritar bir dövlət kimi görünməsinə istinad edir. Gibsonun sözlərinə görə, Sinqapurda yaradıcılıq və orijinallıq ruhu yoxdur, onun tarixində və qeyri-rəsmi mədəniyyətdə izlər yoxdur. O, hökuməti geniş yayılmış, korporativ və texnokrat, məhkəmə sistemini isə çevik və drakonik hesab etdi. Sinqapurluları dadsız istehlak cəmiyyəti olaraq xarakterizə etdi. Müşahidələrinə dram əlavə etmək üçün, onları məhkəmə iclaslarında yerli xəbərlərlə izah etdi və məqalənin əvvəlində və sonunda Cənub-Şərqi Asiyadakı müxtəlif hava limanlarının fərqli təsvirlərini təqdim etdi.

Gibsonun jurnalistikadakı ilk əlamətdar işi olmasına baxmayaraq, məqalə bir anlıq və davamlı rezonans doğurdu. Bu nəşr səbəbindən Sinqapur hökuməti "Wired" jurnalı qadağan etdi və "Ölüm cəzası ilə Disneylend" ifadəsi şəhər dövlətinin uzun müddət qurtara bilmədiyi Sinqapurun yumşaq avtoritarizminin ləqəbinə çevrildi.

Məzmunu

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Sinqapurda hər şey iqtisadiyyata yönəlib. Sürixin Malayziyanın ətəyində təcrid olunmuş vəziyyətdə işləyən Asiya versiyasını təsəvvür edin. Disneylenddəki kimi yaxşı hiss etdiyiniz zəngin bir dünya. Disneylendə edam cəzası ilə.

Gibson, William. Disneyland with the Death Penalty[2]

"Ölüm cəzası ilə Disneylend" başlığı məqalənin mövzusuna — təmizliyin qorunub saxlanılmasının sərtliyinin Gibson tərəfindən dəhşətlə təsvir edildiyi Cənub-Şərqi Asiyadakı şəhər-dövlətə aiddir[4]. Məqalə Disneyland metaforası ilə başlayır, sonra Gibson Lori Andersonun bir araşdırmasından sitat gətirir ki, virtual reallıq "insanlar ona bir az kir qatmağı öyrənməyincə əsla real görünməyəcəklər". Bu açıqlama, Çanqi Hava limanında qüsursuz təmizliklə əlaqədardır. Hava limanını təsvir etməklə yanaşı, müəllif təbii mühitin də çox becərildiyini qeyd edir və nümunə olaraq çoxsaylı qolf meydançalarına istinad edir. Sinqapur cəmiyyəti "amansız Puritan təəssüratı" yaradır, əhali hökumət tərəfindən idarə olunur, bu daha çox meqorporasiyaya bənzəyir. Uyğunluq və davranış normalarını pozmaq qorxusu cəmiyyətdə möhkəm yerləşmiş, yumor hissi və yaradıcılıq inkişaf etməmişdir[2].

Uilyam Gibson. Şəkil 2008-ci il

Gibson üçün müasir və viktorian Sinqapur arasındakı əlaqəni tapmaq çox çətindir. Gizli Sinqapur sosial mexanizmlərini tapmağa çalışan, müəllif boş yerə şəhər ruhunun varlığını istədi. Saat bölgələri arasındakı fərq səbəbindən məcburi oyanma səbəb olan səhər gəzintiləri zamanı şəhər-dövlətin fiziki keçmişinin demək olar ki, tamamilə itdiyini aşkar etdi[2][4]. Gibson 1819-cu ildə Stemford Rafflz tərəfindən şəhərin qurulmasından sonra Yaponiyanın işğalı və 1965-ci ildə respublikanın qurulmasına qədər Sinqapurun tarixi haqqında qısa bir məlumat verir.

O, müasir Sinqapurun əslində tək partiyalı bir dövlət və kapitalist texnokratiyası olduğunu, ilk növbədə otuz ildir bu vəzifəni tutan baş nazir Li Kuan Yuin[2] fəaliyyəti nəticəsində baş verdiyini söylədi. Arasında Sinqapurun iqtisadi artımı ilə bağlı dövlət sirlərini açdığına görə bir iqtisadçı, rəsmi və qəzet redaktorunun mühakimə olunduğunu ətraflı təsvir edən South China Morning Post qəzetinin başlıqlarına istinad edir[2].

Şəhərin mərkəzindəki Stemford Rafflz meydanındakı göydələnlər, avqust 2006. Gibson, Sinqapurun əks mədəniyyət və ya yeraltı olmaması səbəbiylə əsl şəhər hissi olmadığına inanır.

Gibson, "yaradıcılıq"[4] kimi təsvir etdiyi həqiqi bir şəhər ruhunun olmamasından təəssüflənir. O, şəhər-dövlət arxitekturasının psixogeografik mənzərəsini verir, həmçinin Sinqapurun ticarət mərkəzlərinin salonlarında sonsuz bir sıra gənc, cazibədar və eyni formada geyimli orta sinif nümayəndələrinin qeydlərini edir və şəhər dövlətini Atlantadakı bir böyük konfrans mərkəzi ilə müqayisə edir. Mağazalarda musiqi və kitabların seçilməsini səmimi şəkildə cavab verən bir neçə hökumət təşkilatından biri olan İstenmeyen Təbliğat İdarəsinin günahının olub olmadığını düşünür. Bogemizmin və əks mədəniyyətin demək olar ki, tam olmaması səbəbindən, Gibson ayrı fikir, yeraltı və ya gecəqondu izlərini tapa bilmir[4][2]. Fahişəxana yerlərinin əvəzinə hökumət tərəfindən icazə verilən "sağlamlıq mərkəzləri" (əslində, masaj salonları) var və tarixlər mütləq dövlət nikah agentlikləri tərəfindən təşkil olunur. O qeyd edir: "Çox az şey var, bu qəsdən və şübhəsiz ki, diqqətlə düşünülmüş sosial siyasət".

Rəylər

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Məqaləni Sinqapurlulara laqeyd yanaşdığına görə tənqid edən şəhərçi və memar nəzəriyyəçisi Rem Kulhas

Məqalə oxucularda güclü təəssürat yaratdı. The Boston Globe qəzetində o, "Sinqapurda texnokrat idarəetmə təcrübəsinə kəskin hücum" kimi təsvir edildi. Nəşr postmodern siyasi coğrafiyaşünas Edvard Soya tərəfindən bir şəhər əyalətinə "şəhər kiberməkasına gözəl bir tur" olaraq tövsiyə edildi[5]. Jurnalist Stiven Pul bunu "dəhşətli bir hesabat" adlandırdı və müəllifin "korporativ böyük işdən əl çəkdiyini" və "yerli işlərin dərinləşdirilməsində çempion olduğunu" əmin etdi[6]. Gibsonun "Observer" üçün Sıfır Tarixi (İngilis dili) romanının icmalında Ceyms Proudhon Disneylendi Gibsonun ən yüksək nöqtələrindən biri kimi qeyd etdi: onu rəqəmsal dövrün quru hesab etdi"[7].

Filosof və müasir texnologiya kitablarının müəllifi Peter Ludlow, məqaləni şəhərə hücum hesab etdi və əsl Disneylendin "cinayət məcəlləsinə ölüm hökmünün daxil olduğu" Kaliforniyada olduğunu istehza ilə hesab etdi[4]. Urban nəzəriyyəçisi Martin Delbek qeyd etdi ki, Gibsonun sözlərinə görə, kompüter idarəetmə şəhər-dövlətin ayrılmaz təbiətinin günahkarıdır, Delbekin "texnokratiyaya qarşı ənənəvi, demək olar ki, köhnə fikri"[8] adlandırdığı bir ifadədir. 2004-cü ildə Pol Ro məqaləsində belə bir fikir söylədi: "Müəllifə dövrlərin ruhunu buradakı bir kontekstdə çəkə bilmə qabiliyyətinə görə xərac verməliyik. Lakin Gibsonun jurnalist hesabatı dözülməz kobuddur." O, Gibsonun "öz tənqidini düzgün tərtib edə bilmədiyini" iddia edən Sinqapurda yaşayan İngilis alimi John Phillips-dən də sitat gətirdi[9].

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ "Обложка выпуска журнала Wired, в котором первоначально появилась статья". 2012-03-20 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-05-15.
  2. ↑ 1 2 3 4 5 6 7 Gibson, William. Disneyland with the Death Penalty (Wired). Condé Nast Publications.
  3. ↑ Mehegan, David. "Multimedia Animal Wired Visionary Nicholas Negroponte is MIT's Loud Voice of the Future". The Boston Globe. The New York Times Company. 1995-03-01.
  4. ↑ 1 2 3 4 5 Delbeke, Maarten. The Transformation of Cyberspace in William Gibson's Neuromancer: From Highrise Grid to Hive // The Urban Condition: space, community, and self in the contemporary metropolis. Rotterdam: Uitgeverij 010 Publishers. De Meyer, Dirk; Versluys, Kristiaan. 1999. 408–410. ISBN 90-6450-355-9.
  5. ↑ Gilbert, Matthew. "Getting Wired: This San Francisco Magazine is the Rolling Stone of the Digital Revolution". The Boston Globe. The New York Times Company. 1994-09-18.
  6. ↑ Soja, Edward[ing.]. Six Discourses on the Postmetropolis // Postmetropolis: critical studies of cities and regions. Cambridge: Blackwell Publishers[ing.]. 2000. 336. ISBN 1-57718-001-1.
  7. ↑ Purdon, James. "Zero History by William Gibson". The Observer. guardian.co.uk (Guardian Media Group). 2010-09-12. 2010-09-13 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2010-09-12.
  8. ↑ Ludlow, Peter[ing.]. Crypto Anarchy, Cyberstates, and Pirate Utopias. Cambridge: MIT. 2001. 386. ISBN 0-262-62151-7.. — "Since these articles are an attack on Singapore, it is ironic that the real Disneyland is in California—whose repressive penal code includes the death penalty".
  9. ↑ Rae, Paul. "10/12": When Singapore Became the Bali of the Twenty-First Century? (PDF) (Forum on Contemporary Art & Society). Singapore: Substation. 2004. 218–255. "Arxivlənmiş surət" (PDF). 2009-01-07 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2020-05-15.

Xarici keçidlər

[redaktə | mənbəni redaktə et]