Şəki əyaləti

Şəki əyaləti; Nuxa əyaləti — 1819–1840-cı illər arasında Rusiya imperiyasının Cənubi Qafqazdakı bir inzibati ərazisi.

Şəki əyaləti
Ölkə	Rusiya imperiyası
İnzibati mərkəz	Nuxa
Tarixi və coğrafiyası
Yaradılıb	1819
Ləğv edilib	1840
Sahəsi	6.176,3 km²
Əhalisi
Əhalisi	97.338 nəfər (1824)
Etnik tərkib	çoxluq:azərbaycanlılar; azlıq:ləzgilər
Rəsmi dili	Azərbaycan, rus
Ardıcıllıq ← Şəki xanlığı Şəki qəzası → Ərəş qəzası →

1819-cu ildə Şəki xanı İsmayıl xanın ölümündən sonra Şəki xanlığının yerində yaradılmışdı. 22 aprel (10 aprel ^{Yuli təqvimi}) 1840-cı il tarixli "Zaqafqaziyada inzibati islahat qanunu"na əsasən yeni yaradılmış Kaspi vilayətinin tərkibinə daxil edilmiş və bundan sonra Şəki qəzası adlanmışdı.

Əsas məqalə: Nuxa qəzası

Şəki əyaləti xan üsul-idarəsinin davamı demək idi, sadəcə, burada xan yox idi. Məsələn, Şəki xanlığında olduğu kimi Şəki əyalətindən də Rusiya İmperiyasına ildə 7 min çervon bac verilməliydi. Şəki xanlığı kimi, Şəki əyalətinin də öz hərbi qüvvələri vardı və bu qüvvələr bəzən əyalət ərazisindən kənarda hərbi əməliyyatlar keçirirdi^[1].

1826-cı ildə – II Rus — İran müharibəsinin əvvəllərində, İran şahzadəsi Abbas Mirzə böyük bir ordu ilə Cənubi Qafqaza daxil olarkən o, Şəkinin yerli xanlarının nəslindən olan Hüseyn xana qoşun verib Nuxaya göndərmiş, Hüseyn xan isə öz növbəsində 11 avqust 1826-cı il tarixdə Nuxaya daxil olmuşdu. Hüseyn xanın Nuxaya gəlməsi, 7 il əvvəl ruslar tərəfindən rəsmən ləğv edilmiş Şəki xanlığını bərpası demək idi. Lakin Qafqazdakı rus qoşunlarının baş komandanı knyaz Yermolov 31 oktyabr tarixdə böyük bir ordu ilə Nuxaya yaxınlaşarkən, Hüseyn xan ruslarla qarşıdurmaya getməyərək İrana qaçdı. Beləliklə, Hüseyn xanın xanlıq dövrü heç 3 ay davam etmədi.

Əsas məqalə: Hüseyn xan (Səlim xanın oğlu)

1838-ci ilin 13 sentyabr tarixində isə Hüseyn xanın oğlu Məşədi Məmməd/İsgəndər xan ləzgi qoşunu ilə Dağıstandan hərəkətə keçib Nuxanı tutdu və Nuxa qalasını mühasirəyə aldı. Hansı ki bu qalada komendantın evi, əyalət idarəsi və xəzinə yerləşirdi. Həmçinin şəhər əhalisinin bir qismi — əsasən tacirlər və ermənilər də buraya sığınmışdılar. Lakin ruslar tərəfindən şəhərə digər yerlərdən əlavə hərbi qüvvələrin yeridilməsindən və 2 günlük şiddətli döyüşlərdən sonra Məşədi Məmməd/İsgəndər xan 16 sentyabr tarixində, gecə vaxtı gətirdiyiləzgilərlə Nuxadan geri çəkilməyə məcbur oldu.

Əsas məqalə: Məşədi Məmməd/İsgəndər xan

1824-cü ildə Şəki əyalətində əhalinin ilk siyahıyaalınması zamanı əhalinin sayı 97338 nəfərdən ibarət olmuşdu^[2].

№	Mahalın, yaxud şəhərin adı	Tatarlar (müsəlmanlar) kişilər+qadınlar	Ermənilər (qriqoryan xristianlar) kişilər+qadınlar	Gürcülər (yerli provoslav xristianlar) kişilər+qadınlar	Yəhudilər (kişilər+qadınlar)	Əhalinin cəmi sayı
1.	Nuxa şəhəri	6 008 + 5 825	780 + 738	0	0	13 351
2.	Şəki mahalı (90 kənd)	13 349 + 11 780	3 715 + 3 196	368+338	539 + 509	33 794
3.	Ərəş mahalı (27 kənd)	2 058 + 1 861	476+440	0	0	4 835
4.	Ağdaş mahalı (34 kənd)	2 434 + 2 745	0	0	0	5 179
5.	Padar mahalı (14 kənd)	1 646 + 1 461	0	0	0	3 107
6.	Alpaut mahalı (24 kənd)	2 430 + 2 216	89+78	0	0	4 813
7.	Qutqaşen mahalı (38 kənd)	5 840 + 5 001	1 132 + 966	0	0	12 939
8.	Xaçmaz mahalı (26 kənd)	5 630 + 4 903	628 + 649		0	11 810
9.	Bum mahalı (20 kənd)	2 694 + 2 399	1 301 + 1 116	0	0	7 510
Cəmi:	1 şəhər 273 kənd	42 089 + 38 191	8 121 + 7 183	368 + 338	539 + 509	97 338

Nəzərə alınmalıdır ki, siyahıyaalma zamanı Vartaşen kəndində yaşayan provoslav udinlər, gürcü kimi, orada və başqa kəndlərdə yaşayan qriqoryan məzhəbli udinlər isə erməni kimi qeydə alınıb. O cümlədən Qutqaşın mahalının Sultan Nuxa kəndinin nə erməni və nə də udin dilini bilməyən, ana dilləri azərbaycan türkcəsi olan qriqoryan məzhəbli xristian əhalisi də erməni kimi qeydə alınmışdır. Yəhudilərin yaşadığı yeganə kənd isə yenə Vartaşen kəndi idi. Ləzgilər də siyahıyaalmada "tatar" kimi qeydə alınıb, amma 3–4 kəndin ləzgi kəndi olması və hətta onların neçənci ildə Dağıstandan, yaxud Qubadan həmin yerə kim tərəfindən köçürülməsi də göstərilmişdir. Ermənilər isə 2 kateqoriyaya ayrılırdı: yerli ermənilər və Xoy erməniləri. Məsələn, Cəfərabad kəndində yalnız Xoy ermənilərinin 100 ailəsi məskunlaşmışdı, onlar Cəfərqulu xanla birlikdə Xoydan gəlmişdilər. Nuxa şəhərində isə Xoy ermənilərinin 65 ailəsi yaşayırdı.

Cədvəldən göründüyü kimi Şəki əyaləti əhalisinin az qala yarısı Nuxa şəhəri və Şəki mahalında yaşamışdı və yerdə qalan hər bir mahalın əhalisinin sayı Şəki mahalının əhalisinin sayı ilə müqaisədə dəfələrlə az imiş. Nəzərə alınmalıdır ki hələ 15-ci əsrdə, Şirvanşahlar dövlətinin vaxtında, həmin 7 mahalın ərazisi Şəki – Şirvan arasında mübahisəli ərazilər idi və son nəhayətdə, Hacı Çələbi xan tərəfindən Ərəş və Qəbələ sultanlıqlarının Şəki xanlığına birləşdirilməsi nəticəsində bu ərazilər Şəki xanlığının oldu. Yəni sözgedən 7 mahal əslində Ərəş və Qəbələ sultanlıqlarının mahalları idilər.

Şəki tarixi
Dövlətlər və ərazi vahidləri
Knyazlıq Hakimlik Xanlıq Əyalət Qəza Rayon
Sülalələr
Mehranilər Orlatlar Qara keşiş nəsli Xoyskilər Zadəgan ailələri
Döyüşlər
Kür döyüşü Gələrsən-Görərsən Bayat savaşı Şəki üsyanları 1814 1838 1930
Digər
Qədim Şəki Dialekt Şəhər mədəniyyəti Qoruq Qala Xan sarayı
b m r

• Göynük 8433 nəfər
• Vartaşen 3203 (müsəlmanlar: 282; qriqoryan udinlər: 1067; provoslav udinlər: 706; yəhudilər: 1148)
• Küngüt 1787 nəfər
• Biləcik 1576
• Zəyzit 1382 nəfər
• Kiş 1269
• Cəlut 1048 (müsəlmanlar: 218; qriqoryan udinlər: 830)
• Oxut 1034
• Daşağıl 1002 nəfər (kəndə yaşayan 227 ailədən 45-i ləzgi ailəsidir)
• Layski 987 nəfər
• Baş Dəhnə 927 nəfər
• Aşağı Şabalud 808 nəfər
• Kiçik Dəhnə 794 nəfər

• Xaldan 632 nəfər (102 nəfər erməni)

• Kolukatı 433 nəfər
• Ağciazi 333 nəfər

• Qaradağlı Padar 630 nəfər
• Ləki 604 nəfər

• Alpout Ağcibali 488

• Qutqaşın 3126 nəfər
• Vəndam 2162 nəfər

• Xaçmaz 3466 nəfər
• Filfili (Ləzgi kəndidir, Doqquzpara mahalından köçüblər) 1001 nəfər
• Xalxal 987 nəfər
• Padar 726 nəfər (erməni: 161 nəfər)

• Nic 1997 nəfər (müsəlmanlar: 341 nəfər; qriqoryan udinlər: 1656 nəfər)
• Bum 1470 nəfər
• Qəmzəli 734 nəfər

Şəki əyalətinin qəzaya çevrilməsindən sonra onun ərazisi ən azı 6176,3 verst² idi^[3].