Şəki hakimliyi
Şəki hakimliyi — 1551-ci ilə qədər, əsasən indiki Azərbaycan Respublikasının şimal-qərbində, qismən də indiki Gürcüstan Respublikasının şərqi və Rusiya Federasiyasının Dağıstan Respublikasının cənub ərazisində mövcud olmuş dövlət. Əvvəl monqol mənşəli Orlat sülaləsi tərəfindən, sonra isə islam dinini qəbul etmiş Qara Keşiş oğlu və onun nəslindən olan hökmdarlar tərəfindən idarə edilmişdir. Bu dövlətin ərazisi qərbdə Tiflis şəhəri yaxınlığından, şərqə – Qəbələ şəhəri yaxınlığına qədər, cənubda Kür çayından Böyük Qafqaz sıra dağlarına qədər,[5] hətta bəzi məlumatlara görə daha şimala – Dərbənd şəhəri yaxınlığına qədər uzanmışdı.[6][7]
| Tarixi dövlət | |
| Şəki hakimliyi | |
|---|---|
 Qafqazın 1490-cı il üçün siyasi xəritəsində Şəki hakimliyi |
|
|
|
|
| Paytaxt | Şəki[q 1] |
| Ən böyük şəhər | Şəki |
| Rəsmi dilləri |
Azərbaycan dili (ədəbiyyat və din)[1][2][3][4] monqol dili (I sülalənin dili) |
| Dövlət dini | Sünni islam |
| İdarəetmə forması | Monarxiya |
| Sülalə | Orlat; Qara keşiş nəsli |
| Dövlət başçıları | |
| əmir, hakim | |
| Şəki tarixi |
|---|
 |
| Dövlətlər və ərazi vahidləri |
| Sülalələr |
| Döyüşlər |
|
| Digər |
Mədəni mühit
[redaktə | mənbəni redaktə et]XIV əsrin sonlarında yaranan Şəki hakimliyini idarə etmiş Orlat sülaləsi azərbaycanlılaşmış türkdilli monqol sülaləsi idi. Bu sülalənin ən azı iki nümayəndəsi elmə məlumdur (Seyid Əli Orlat və Seyid Əhməd Orlat).[2][3][4]
Hökmdarlar
[redaktə | mənbəni redaktə et]Orlat sülaləsindən olanlar
[redaktə | mənbəni redaktə et]- Seyid Əli Orlat, təxminən 1393–1399
- Seyid Əhməd Orlat, 1399 — təxminən 1423/1424
Sülaləsi dəqiq məlum olmayanlar
[redaktə | mənbəni redaktə et]- Əli inaq, ən geci 1435 — ən azı 1435
- Əbdülqafar, ən geci 1447/1448 — ən azı 1468/1469
- Şahhüseyn , ən geci 1497–1497
Qara keşiş nəslindən olanlar
[redaktə | mənbəni redaktə et]- Əlican xan/Candar[q 2] Qara keşiş oğlu, 1444/45–1456/57
- Qutul xan (Əlican xanın oğlu), 1456/57–1468
- Zəki/Şəki xan[q 3](Qutul xanın oğlu), 1468–1488[q 4]
- Həsən sultan, ən geci 1519 — may, 1524
- Dərviş Məhəmməd xan (Həsən sultanın oğlu), may, 1524 — may, 1551
Qeydlər
[redaktə | mənbəni redaktə et]- ↑ Həsən Rumlunun "Əhsənüt-təvarix"indən iqtibas: Şah mühüm məsələlərin həlli üçün dövlət başçıları ilə məşvərət edir, sədr, vəzir, hakim və başqa məsul şəxslərin rəy və təkliflərinə qulaq asırdı ... Ancaq, şübhəsiz, həlledici söz şahın olardı. O, adətən, dövlətin paytaxt adlanan əsas şəhərində yaşayır, qışlaq və yaylaq yerlərinə getməyi nəzərə alınmazsa, əsasən, müharibə vaxtı şəhəri tərk edirdi. Məsələn, Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu hökmdarları Təbrizdə, I Şah İsmayıl Təbrizdə, I Şah Təhmasib Təbriz və Qəzvində, II Şah İsmayıl Qəzvində, Şəki hakimləri Şəkidə, şirvanşahlar I İbrahim, I Xəlilullah, Fərrux Yasar, II İbrahim, II Xəlilullah və Şahruq vaxtlarının çoxunu Şamaxıda keçirmişlər, - bax: Şahin Fərzəliyev, Azərbaycan XV-XVI əsrlərdə, Bakı, 1983, səh.: 28 Arxivləşdirilib 2012-10-28 at the Wayback Machine. Bu isə o deməkdir ki Şəki hökmdarlığının paytaxtı Şəki şəhəri olmuşdur, belə ki Şəki hakimləri Şəki şəhərində oturmuşlar.
- ↑ Bu şəxsin Əli İnaq ola bilməsi ehtimalı var. Şəki tarixlərində onun islamdan əvvəlki adının "Candar" olması göstərilir, lakin mümkündür ki bu heç də onun adı yox, əslində rütbəsi idi. Belə ki həm "candar" və həm də "inaq" monqol hərbi rütbələri idi, özü də bu rütbələr bir-birinə çox yaxın rütbələr idilər. Mustafa ağanın Şəki tarixində onun yalnız Nuxnaın hakımı olması göstərilir (Bax: И. Л.Сегаль. Елисаветпольская губерня, Тифлис, 1902; yaxud, Хаджи Сеид Абдулгамид. Родословная шекинских ханов и их потомков, wostlit.info, комм.: 7 Arxivləşdirilib 2009-12-07 at the Wayback Machine). Hacı Seyid Əbdülhəmidin Şəki tarixində isə qeyd olunur ki, Candar Qara keşiş oğlu (1444–1445-ci illərdə (islam tarixi ilə – 848-ci il) islamı qəbul edərək Əlican adını gütürdü. O zamanlar digər torpaqlardan, xüsusi ilə də İrandan, Şəkinin hökmransız və xansız qalmasından istifadə edərək quldurlar və əmirin əskərləri tez-tez Şəkiyə hücüm edirdilər. Şəki əhalisi Əlicanı cəsur və ağıllı olduğuna görə Şəkinin xanı seçir. O, 861 (1456–1457) ildə vəfat edir.
- ↑ Mustafa ağanın "Şəki tarixi"ndə onun Şəki şəhərini tutması və paytaxt etməsi göstərilir (bax: И. Л.Сегаль. Елисаветпольская губерня, Тифлис, 1902; yaxud, Хаджи Сеид Абдулгамид. Родословная шекинских ханов и их потомков, wostlit.info, комм.: 7 Arxivləşdirilib 2009-12-07 at the Wayback Machine).
- ↑ "Bu tarix yalnız Hacı Cəmil tərəfindən tərtib edilmiş nəsil şəcərəsində göstərilir; bax: Акты, собранные Кавказской археографической комиссией, том V, Тифлис, 1873, стр.: 1120". 2019-07-03 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2013-02-06.
İstinadlar
[redaktə | mənbəni redaktə et]- ↑ Togan, 1981. səh. 272 e-g
- ↑ 1 2 Шеки (историч. область в Азербайджане) — статья из Большой советской энциклопедии. Orijinal mətn (rus.)
Как независимое государственное образование упоминалось с конца 14 в. Владетелем Ш. был Сиди Ахмед Орлат (из тюркизированного монгольского племени орлатов).
- ↑ 1 2 [Советская историческая энциклопедия, статья: Под ред. Е. М. Жукова. Шеки // Советская историческая энциклопедия. — М.: Советская энциклопедия. — 1973–1982 Orijinal mətn (rus.)
В послемонг. время Ш. как независимое государственное образование упоминается с кон. 14 в. Владетелем Ш. был Сиди Ахмед Орлат (из тюркизированного монг. племени орлатов).
- ↑ 1 2 Петрушевский И. П. Государства Азербайджана в XV веке. Шеки в XV веке // Сборник статей по истории Азербайджана. — Издательство Академии наук Азербайджанской ССР, 1949. — С. 184. Orijinal mətn (rus.)
Шеки, как было сказано, в конце XIV в. составляла отдельное независимое владение. Тогдашний владетель его Сиди Ахмед Орлат, по-видимому происходил из азербайджанизированного монгольского племени орлатов. Когда утвердились здесь эти владетели, — неизвестно…
- ↑ И.П.Петрушевский. Академия наук Азербайджанской ССР; Сборник статей по истории Азербайджана, стр. 184, Баку, 1949.
- ↑ "Иоанн де Галонифонтибус. Сведения о народах Кавказа (1404 г.) (Из сочинения «Книга познания мира»). Перевод с лат. на анг. и комментарии Л. Гарди. Перевод с анг. и предисловие З.М. Буниятова. стр: 13-14 Баку, 1980" (PDF). 2012-12-09 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2013-02-05.
- ↑ "A.Məmmədov. İoann de Qalonifontibusun "Qafqaz xalqları haqqında məlumat"ı". 2022-03-26 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2013-02-05.
Ədəbiyyat
[redaktə | mənbəni redaktə et]- И.П.Петрушевский. Очерки по истории феодальных отношений в Азербайджан и Армении в XVI — начале XIX вв., стр. 35; 72, Ленинград, 1949.
- Şəki xanlığının tarixindən, Bakı, 1993.
- Togan, Zeki Velidi. Ümumi türk tarihine giriş (cilt I). İstanbul: Enderun Kitabevi. 1981. səh. 538.
Xarici keçidlər
[redaktə | mənbəni redaktə et]- Mahmud İsmayıl."İki od arasında". Bakı. "Gənclik" nəşriyyatı. 1993 oxu Arxivləşdirilib 2016-03-04 at the Wayback Machine (az.)
