Əhməd Necdət Sezər

Əhməd Necdət Sezər (türk. Ahmet Necdet Sezer, 13 sentyabr 1941; Afyonqarahisar) — Türkiyəli hüquqşünas və dövlət rəsmisi, Türkiyə Respublikası Konstitusiya Məhkəməsinin 14-cü sədri, Türkiyə Respublikasının 10-cu prezidenti.

Əhməd Necdət Sezər
Ahmet Necdet Sezer
16 may 2000 – 20 avqust 2007
Baş nazirBülənt Ecevit
Abdulla Gül
Rəcəb Tayyib Ərdoğan
ƏvvəlkiSüleyman Dəmirəl
SonrakıAbdulla Gül
14-cü Türkiyə Respublikası Konstitusiya Məhkəməsinin sədri
6 yanvar 1998 – 28 sentyabr 1998[1]
ƏvvəlkiYekta Güngör Özdən
SonrakıMustafa Bumin
Türkiyə Respublikası Konstitusiya Məhkəməsi üzvü
28 sentyabr 1988 – 28 sentyabr 1998[2]
Baş nazirMahmud Çukruq (1988-90)
Necdət Darıcıoğlu (1990-91)
Yekta Güngör Özdən (1991-97)
Türkiyə Respublikası Ali Məhkəməsinin üzvü
7 mart 1983 – 28 sentyabr 1988
Baş nazirCevdet Mentəş (1972-80)
Dərviş Türhan (1980-84)
Şəxsi məlumatlar
Doğum tarixi (83 yaş)
Doğum yeri Afyonqarahisar, Türkiyə
Milliyyəti türk
Partiya
Təhsili
  • Ankara Universitetinin Hüquq fakültəsi[d]
İxtisası hakim
Fəaliyyəti hakim, siyasətçi
Həyat yoldaşı Semra Sezər
Uşağı 3
Dini İslam
İmzanın şəkli
Vikianbarın loqosu Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Əhməd Necdət Sezər Türkiyə Cümhuriyyəti tarixində həm prezident, həm də yüksək məhkəmə orqanı rəhbəri vəzifələrində çalışmış yeganə şəxsdir.

1983-1988-ci illərdə Ali Məhkəmənin üzvü olan Sezər 1988-1998-ci illərdə Konstitusiya Məhkəməsinin üzvü, 1998-ci ildə isə Konstitusiya Məhkəməsinin sədri olub. 2000-ci ildə Türkiyədə keçirilən prezident seçkiləri ilə prezident seçilib. 2007-ci ildə isə prezident səlahiyyətlərini Abdullah Gülə təhvil verib.

Erkən illəri və təhsili

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Əhməd Necdet Sezer 13 sentyabr 1941-ci ildə Afyonqarahisarda anadan olub. O, müəllim Əhməd Həmdi Sezer (d. 1979) və evdar xanım olan Xədicə Sezərin (1918-2004) dörd övladından yeganə oğludur.[3]

1958-ci ildə Afyon liseyini, 1962-ci ildə Ankara Universitetinin Hüquq fakültəsini bitirib. Elə həmin il Ankarada hakimliyə namizəd kimi fəaliyyətə başlayıb. O, hərbi xidmətini Hərbi Akademiyada ehtiyatda olan zabit kimi başa vurub.[4]

O, Dəclə və Yerköydə hakim, Ali Məhkəmədə istintaq hakimi vəzifələrində çalışıb. Dəclə Mülki Asliyə Məhkəməsində hakim olaraq, Demokrat Partiyasına yaxınlıq bəhanəsi ilə, 27 may çevrilişindən sonra Türkiyənin qərbinə sürgün edilən 55 fikir liderindən biri olan Ensarioğlu ailəsinin lideri Şeyx Əbdürrezzaq Ensarioğlunun ələ keçirilən evini və torpağının geri qaytarılmasına qərar verdi. Mülki idarənin yeni olduğu və Ensarioğlu ailəsinin bölgədən kənarda qaldığı bir vaxtda verdiyi bu qərarla bölgədə qan tökülməsinin qarşısını aldı və Dəclədə ictimai sülh yaratdı.[5]

1977-1978-ci illərdə Ankara Universiteti Hüquq fakültəsində mülki hüquq sahəsində aspirantura təhsilini başa vurmuşdur.[4]

Ali məhkəmə dövrü

[redaktə | mənbəni redaktə et]

O, 1983-cü il martın 7-də Ali Məhkəmənin üzvü seçilmişdir. Kassasiya Məhkəməsinin 2-ci Mülki Kollegiyasının üzvü vəzifəsində çalışarkən 28 sentyabr 1988-ci ildə o vaxtkı prezident Kənan Evrənin təyinatı ilə ən gənc üzv olaraq Konstitusiya Məhkəməsinin üzvü olub.[2] 1998-ci il yanvarın 6-da Konstitusiya Məhkəməsinin sədri seçilib.[6] 28 sentyabr 1998-ci ildə təqaüdə çıxıb. Onun 1999-cu ilin aprelində Konstitusiya Məhkəməsinin təqaüdçü sədri kimi etdiyi çıxış bəziləri tərəfindən 28 fevral prosesinin tənqidi kimi qəbul edilmiş və bəzi qəzetlərdə manşetlərə çevrilmişdir. Sezər bu çıxışında[7]:

“Fikir azadlığı demokratiyanın təməli və ayrılmaz hissəsidir. Düşüncə cinayət sayılarsa, demokratiya ola bilməz. Fəaliyyətə çevrilməyən düşüncə ifadələri cəzalandırıla bilməz. Konstitusiyada və qanunlarda fikir azadlığını məhdudlaşdıran müddəalar imzalanmış beynəlxalq müqavilələr çərçivəsində dəyişdirilməlidir. Türkiyə insan haqları sahəsində ümumbəşəri normalara uyğunlaşmaq üçün qanunlarında lazımi dəyişikliklər etməlidir. İfadə azadlığı ilə bir araya sığmayan qanunlar dəyişdirilməlidir. Konstitusiya və qanunlar azadlığa mane olan ünsürlərdən təmizlənməli, azadlıq sahəsi genişləndirilməlidir. Demokratik dəyərlər fikir azadlığı sahəsinə daxil edilməlidir.

Prezidentliyi (2000-2007)

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Sezər, Vladimir Putin, Atal Bihari Vacpai ve Nursultan Nazarbayev ile birlikdə, Almatı, Qazaxıstan 4 iyun, 2002

Sezər prezident seçilməzdən əvvəl ictimaiyyət tərəfindən tanınan şəxs idi.[1] ANASOL-M (57-ci Türkiyə hökuməti) koalisiyası hökumət tərəfdaşlarının ( Bülənd Ecevit, Dövlət Baxçalı, Məsud Yılmaz) özlərinin və ya partiyalarından birinin namizədliyi ilə bağlı ortaq qərara gələ bilməməsi nəticəsində, dövrün təqaüdçü Konstitusiya Məhkəməsi sədri Sezər, Ecevitin təklifi ilə prezidentliyə namizəd olaraq gön plana keçib. 25 aprel 2000-ci ildə aralarında Koalisiya liderləri, eləcə də müxalifət liderləri Recai Kutan və Tansu Çillərin də olduğu 131 deputatın birgə təklifi ilə Sezərin prezidentliyə namizədliyi irəli sürülüb.[7] Sezər beş partiyanın ortaq namizədi olsa da, ilk iki turda 367 səs tələbindən 281, daha sonra isə 314 səs topladı. 276 səsin kifayət etdiyi son tur mayın 5-də keçirilib və Sezər səsvermədə iştirak edən 533 deputatdan 330-nun səsini toplayaraq Türkiyənin 10-cu prezidenti seçildi.[7] Süleyman Dəmirəldən sonra 2000-ci il mayın 16-dan prezident vəzifəsini Sezər icra etməyə başladı.[6]

ANASOL-M koalisiya hökumətinin 2000-ci ilin iyununda qəbul etdiyi 28 fevral Qərarlarında yer alan mürtəce fəaliyyətlərdə iştirak etdikləri aşkarlanan şəxslərin vəzifədən azad edilməsini asanlaşdıran qanunun qəbulu üçün Sezər uzun müddət gözləməli oldu. Hökumət iki dəfə yazılı açıqlama verərək “Konstitusiyaya uyğun” elan etdiyi fərmanın “hüquqi dövlət prinsipinə zidd” olduğu əsas gətirilərək, avqustun 8-də hökumət geri qaytarıldı.[8] Ecevitin “imzalamaq məcburiyyətində qaldı” dediyi və səlahiyyətlərini aşmaqda günahlandırılan Sezər 14 səhifəlik əsaslandırma ilə 14 avqust 2000-ci ildə fərmanı ikinci dəfə Sezərə göndərdi. Lakin Sezər avqustun 21-də fərmanı ikinci dəfə hökumətə qaytardı. Ecevit fərmanı qanun layihəsi kimi Türkiyə Böyük Millət Məclisinə təqdim etməli olub.[8] Daha sonra Sezər üç dövlət bankının özəlləşdirilməsini nəzərdə tutan fərmanı da geri qaytarıb. Bu ekstradisiyalar ANASOL-M koalisiya hökuməti arasında böhran yaradıb və koalisiya lideri Ecevit “Prezident özünü Konstitusiya Məhkəməsinin yerinə qoyur. Onun Nazirlər Şurası ilə dialoqa qapalı olması bizim şurada narahatlıqla qarşılandı. İqtisadi sabitlik təhlükə altındadır" açıqlamasını verdi.

Sezər daha əvvəl veto qoyduğu Rahşan Amnistiyasının TBMM-də eyni formada qəbul edilərək yenidən önünə gəlməsi ilə sonra 21 dekabr 2000-ci ildə qanunu təsdiqlədi.[9]

19 fevral 2001-ci ildə MGK toplantısında o vaxtkı baş nazir Bülent Ecevidə konstitusiya kitabçasını atması ilə başlayan konstitusiya kitabçası böhranı ictimaiyyət tərəfindən "Qara çərşənbə" adlandırıldı.[10] Bu böhran 2001-ci ildə Türkiyə iqtisadi böhranına çevrildi.

3 noyabr 2002-ci il seçkilərindən sonra o dövrdə siyasətdə qadağa qoyulan Rəcəb Tayyib Ərdoğanın konstitusiyanı dəyişdirərək millət vəkili olmasının yolunu açmaq üçün aparılan müzakirələrdə Sezər xəbərdarlıq edərək “qanunları siyasiləşdirmək əvəzinə, demokratiya və qanunun aliliyi prinsipləri ilə bir araya sığmayan şəxsi tənzimləmələrdən qaçaraq, siyasətin hüquq normalarına uyğun aparılmasına diqqət yetirilməlidir” deyə vurğuladı. Ancaq Ərdoğanın millət vəkili olmasına imkan yaradan konstitusiya dəyişikliyi 13 dekabr 2002-ci ildə parlamentdən keçdi. Sezer dekabrın 18-də buna veto verdi. Ancaq Sezər ikinci dəfə qarşısına çıxan konstitusiya dəyişikliyini bəyəndi və referendum keçirmək hüququndan da istifadə etmədi.[11]

Baxmayaraq ki, 2002-ci ildə Ədalət və İnkişaf Partiyası hökuməti seçilənə qədər hicablı deputatlar xanımlarını qəbullara dəvət edirdilər,[12] lakin bu seçkidən sonra baş nazirin həyat yoldaşı da daxil olmaqla hicablı heç bir qadını Çankaya köşkünə dəvət etməməsi,[13] Çankaya köşkündə ictimai məkan olduğunu deməsi,[14] hicablı xanımın verdiyi qəbullara qatılmaması müzakirələrə səbəb oldu.[15][16][17][18]

Veto hüququndan ən çox istifadə edən prezident olan Sezər səlahiyyət müddəti ərzində ümumilikdə 67 qanun, 22 kabinet qərarı və 729 müştərək fərmanı geri qaytarıb.

Onun səlahiyyət müddəti 2007-ci il mayın 16-da başa çatsa da, Ali Məhkəmənin keçmiş Baş prokuroru Sabih Kanadoğlunun toplantı yetırsayının 367 olması və Konstitusiya Məhkəməsinin də analoji qərar qəbul etməsi nəticəsində parlament yeni prezident seçə bilmədi və növbədənkənar seçkilər keçirildi. O, Abdullah Gülün prezident seçildiyi 28 avqust 2007-ci ilə qədər Türkiyənin onuncu prezidenti vəzifəsində çalışıb.

O, prezidentliyi dövründə Ədliyyə Nazirliyinin təqdimatı ilə ona göndərilən 270 nəfərdən 260-nın amnistiyasını təsdiqləyib. Sezər həmçinin 20 adi cinayətkarı da əfv edib.[19] Sezərin əfv etdiyi 13 terrorçu məhbus daha sonra bəzi əməllərində yenidən yaxalanıb.[20][21][22] Əfv olunan məhbuslardan Ecevit Şanlı 2013-cü il fevralın 1-də ABŞ-ın Ankaradakı səfirliyinə intiharçı hücumu zamanı dünyasını dəyişib.[23]

Prezidentlikdən sonra

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Sezər prezidentlikdən getdikdən sonra ictimaiyyətə çox görünmədi və heç bir açıqlama da vermədi.[24] Prezidentlikdən sonra keçirilən hər seçkidə səs verən Sezər, Kamal Kılıçdaroğlunun "Səsinizi verəcəksiniz" deməsinə cavab olaraq 2014-cü il prezident seçkilərində səs verməkdən imtina edib.[25][26]

15 oktyabr 2020-ci ildə, Konstitusiya Məhkəməsi üzvü Engin Yıldırımın Konstitusiya Məhkəməsi binasının fotosunu “İşıqlar yanır” adı altında ilə paylaşması nəticəsində Sezər, “13 oktyabr Ankaranın paytaxt olmasının 97-ci ildönümü idi, buna görə də bütün İctimai təşkilat və təşkilatların işıqları yanırdı" açıqlamasını verdi.[27] 16 oktyabr 2020-ci ildə “Hürriyət”in köşə yazarı Əhməd Hakan Sezərin prezidentlikdən sonra bir çox açıqlamalar verməməsini tənqid etdi. 16 oktyabr 2020-ci ildə “Hürriyet”in köşə yazarı Ahmet Hakan Sezerin prezidentlikdən sonra bir çox açıqlamalar verməməsini tənqid etdi.[28] 30 mart 2023-cü ildə keçirilən prezident seçkilərində prezidentliyə namizəd Kamal Kılıçdaroğlu ilə görüşən mətbuat mənsublarına açıqlama verən Sezər, "Ona uğurlar arzulayıram, bəsdirmi?" “Dəstəkləyirsinizmi” sualına “bəli” cavabını verib və Kılıçdaroğlunun namizədliyini dəstəklədiyini açıqlayıb.[29]

Ailəsi

[redaktə | mənbəni redaktə et]

1964-cü ildə Semra Kürümoğlu ilə evlənən Sezərin Zeynep (d. 1966), Ebru (d. 1973) ve Levənt (d. 1973) adlarında 3 uşağı vardır.[4]

Mükafat və medalları

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Lent Mükafat Ölkə Tarix Şəhər Qeyd Mənbə
Terra Mariana xaçı ordeni  Estoniya 18 aprel, 2002 Tallin Terra Mariana ordeni Estoniya Prezidenti tərəfindən verilən ən yüksək mükafatlardan biridir.. [30]

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ 1 2 "Arşivlenmiş kopya". 2021-05-07 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-07-07.
  2. ↑ 1 2 (PDF) https://www.resmigazete.gov.tr/arsiv/19943.pdf (#bare_url_missing_title). 2021-02-03 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2023-07-07.
  3. ↑ Çalışkan, dürüst amma biraz sert mizaçlı Arxivləşdirilib 2014-05-18 at the Wayback Machine, Hürriyet, 27 Nisan 2000.
  4. ↑ 1 2 3 "A. Necdet SEZER". 13 Ocak 2016 tarixində arxivləşdirilib.
  5. ↑ Güneydoğu, Sezer'in Dicle'de verdiği kararı unutmadı Arxivləşdirilib 2014-05-18 at the Wayback Machine, Hürriyet, 10 Mayıs 2000.
  6. ↑ 1 2 "Çankaya'da Sezer dönemi". (#archive_missing_date) tarixində arxivləşdirilib.
  7. ↑ 1 2 3 "Sezer'li 7 yıl (1)". (#archive_missing_date) tarixində arxivləşdirilib.
  8. ↑ 1 2 "Sezer'li 7 yıl (2)". 24 Nisan 2007. (#archive_missing_date) tarixində arxivləşdirilib.
  9. ↑ "Sezer affı onayladı". (#archive_missing_date) tarixində arxivləşdirilib.
  10. ↑ "Sezer'li 7 yıl (3)". (#archive_missing_date) tarixində arxivləşdirilib.
  11. ↑ "Sezer'li 7 yıl (4)". (#archive_missing_date) tarixində arxivləşdirilib.
  12. ↑ "Türban ve Kamusal Alan". (#archive_missing_date) tarixində arxivləşdirilib.
  13. ↑ "Başbakan'a 'eşsiz' davet". (#archive_missing_date) tarixində arxivləşdirilib.
  14. ↑ "Sezer'li 7 yıl (5)". 2007-07-01 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-07-12.
  15. ↑ "Ahmet Necdet Sezer küllenmiş bir tartışmayı yeniden başlattı". 2016-03-25 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-07-12.
  16. ↑ "Türban kritik eşiği geçti". 2013-07-07 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-07-12.
  17. ↑ "Baykal: Türban dayatması tahrik eder". 2014-08-08 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-07-12.
  18. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2007-07-01 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-07-12.
  19. ↑ "Sezer 7 yılda 260 mahkumu affetti". 2018-06-17 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-07-12.
  20. ↑ "Cumhurbaşkanı Sezer'in affettiği terörist çatışmada öldürüldü". 2013-12-12 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-07-12.
  21. ↑ "Cumhurbaşkanı Sezer'in affettiği terörist çatışmada yakalandı". (#archive_missing_date) tarixində arxivləşdirilib.
  22. ↑ "Cumhurbaşkanı Sezer'in affettiği teröristler". (#archive_missing_date) tarixində arxivləşdirilib.
  23. ↑ "Cumhurbaşkanı Sezer'in affettiği terörist canlı bomba eyleminde bulundu". (#archive_missing_date) tarixində arxivləşdirilib.
  24. ↑ "Ahmet Necdet Sezer niye konuşmuyor?" (Türkçe). (#archive_missing_date) tarixində arxivləşdirilib.
  25. ↑ "Ahmet Necdet Sezer'in neden oy kullanmadığı ortaya çıktı" (Türkçe). (#archive_missing_date) tarixində arxivləşdirilib.
  26. ↑ "Tıpış tıpış boykotu" (Türkçe). (#archive_missing_date) tarixində arxivləşdirilib.
  27. ↑ ""Işıklar yanıyor" polemiğine Ahmet Necdet Sezer de dahil oldu". (#archive_missing_date) tarixində arxivləşdirilib.
  28. ↑ "Susup susup susup ışık olayında konuşmak" (Türkçe). (#archive_missing_date) tarixində arxivləşdirilib. (#first_missing_last)
  29. ↑ "Son dakika... Ahmet Necdet Sezer'den Kemal Kılıçdaroğlu'na destek açıklaması!" (Türkçe). (#archive_missing_date) tarixində arxivləşdirilib.
  30. ↑ "Sezer: 2002 sonuna kadar AB ile müzakere tarihi bekliyoruz". 19 Nisan 2002. (#archive_missing_date) tarixində arxivləşdirilib.