1993–2016-cı illərdə Azərbaycanda hərbi islahatlar

Qarabağ müharibəsi və ondan sonrakı dövr ərzində Azərbaycan üçün hərbi sahənin təkmilləşdirilməsi istiqamətində tədbirlərin görülməsi son dərəcə əhəmiyyətli bir məsələ hesab olunurdu. Heydər Əliyevin hakimiyyətdə olduğu dövr ərzində hökumətin əsas hədəfi hərbi infrastrukturun yenidən formalaşdırılması və möhkəmləndirilməsi idi.^[1][2]

Azərbaycan müstəqilliyini 1991-ci ildə, Ermənistanla artıq müharibə vəziyyətində olanda əldə etmişdi. Müstəqil Azərbaycanın ilk milli ordusu, o cümlədən ordu, donanma və hərbi hava qüvvələri də elə həmin ildə yaradılmışdı.

Azərbaycan Müdafiə Nazirliyi 1991-ci il sentyabrın 5-də yaradılmışdır. Həmin il ordu strukturu sistemi və ilk briqadalar yaradılmış, hərbi qüvvələr üçün milli kadrların formalaşdırılması prosesinə başlanılmışdır. Bu dövrdə hərbi qüvvələr Azərbaycanda aparıcı güc strukturu idi. Azərbaycanda silah və texnikanın, ordunun zirehli maşınlarının təkmilləşdirilməsi ilə silahlı qüvvələrin modernləşdirilməsi istiqamətində ilk addımlar atılmağa başlandı. Azərbaycan strateji müttəfiqlər seçməyə və milli təhlükəsizlik üçün prioritetlər müəyyən etməyə başlaması da həmin dövrə təsadüf edir.

1992-ci ilin iyulunda Azərbaycan Avropada Silahlı Qüvvələr haqqında müqaviləni təsdiqlədi və bu müqaviləyə əsasən adi hərbi texnikaya məhdudiyyətlər yaradıldı.

1993-cü ildə Azərbaycan Prezidenti seçildikdən sonra Heydər Əliyev hökuməti vahid və mərkəzləşmiş ordu yaratmağa başladı. 1993-cü ilin noyabrında Azərbaycan parlamenti "Müdafiə haqqında" qanun qəbul etdi. 1994-cü ildə Ermənistanla atəşkəs imzalandıqdan sonra Azərbaycan Silahlı Qüvvələrdə islahatlar aparmaq imkanları əldə etdi. Silahlı Qüvvələrdə aparılan quruculuq işləri və struktur islahatları döyüşlə bağlı vəzifələrin vahid mərkəzləşdirilmiş idarəetmə altında planlaşdırılmasına, hərbi hissələrin düzgün hərbi elmin tələbləri əsasında idarə olunmasına, şəxsi heyətin təkmilləşdirilməsinə təkan verdi.

2005-ci ilin mayında Azərbaycan və NATO arasında Fərdi Tərəfdaşlıq üzrə Fəaliyyət Planı (IPAP) imzalandıqdan sonra Azərbaycan hökumətinin müdafiə və təhlükəsizliklə bağlı məqsədləri konkret konturlar aldı. İPAP çərçivəsində Azərbaycan öz üzərinə çoxsaylı öhdəliklər götürdü.^[3][4]

Ölkənin hərbi büdcəsi 2009-cu ildəki 2,46 milyard dollar təşkil edirdisə, 2015-ci ildə bu rəqəm 4,2 milyard dollara yüksəldi. Ümumi silahlı qüvvələrin sayı quru qoşunlarında 56.840 nəfər, hava qüvvələrində 7.900 nəfər və donanmada 2.200 nəfərdir. Milli Qvardiyada, Dövlət Sərhəd Xidmətində və Daxili Qoşunlarda 19500 şəxsi heyət xidmət edir. Bundan əlavə, son 15 ildə hərbi xidmət keçmiş 300 min keçmiş hərbi qulluqçu var. Azərbaycanın hərbi texnikası 300-dən çox əsas döyüş tankı, 595 zirehli döyüş maşını və 270 artilleriya sistemindən ibarətdir. Hərbi Hava Qüvvələrində 106 təyyarə və 35 helikopter mövcuddur.^[5]

Uzun illər bütün hərbi silahları və texnikanı başqa ölkələrdən aldıqdan sonra, 2000-ci illərin əvvəllərində Azərbaycan öz hərbi texnika və maşınlarını istehsal edərək öz ehtiyaclarını qarşılamaq qərarına gəldi. Bu məqsədlə 2005-ci il dekabrın 16-da prezidentin sərəncamı ilə Azərbaycanın Müdafiə Sənayesi Nazirliyi yaradıldı.

Azərbaycanda istehsal olunan 130-a yaxın müdafiə təyinatlı məmulat, o cümlədən "Gürzə" patrul maşınları, 7,62 х 54 millimetrlik "Gürzə" və "Şimşək-10" pulemyotları, 7,62 х 51 millimetrlik "Yalquzaq", "İstiqlal-1T" və "Mübariz" snayper tüfəngləri, 7,62 х 54 millimetrlik hücum pulemyotu. −7.62 növü NATO standartlarına cavab verəcək şəkildə hazırlandı.

Azərbaycan Rusiyanın T-55 tankının şassisi əsasında zirehli maşının istehsalı üzrə İsrailin müdafiə firmaları və iki türk şirkəti ilə əməkdaşlıq etməyə başladı. Hazırda Azərbaycan İsrail istehsalı olan casus təyyarələri, o cümlədən lisenziyalı pilotsuz casus təyyarəsi Orbiter-2M və Aerostarı da istehsal edir. Hər ikisi Bakı yaxınlığındakı Azad Systems Company zavodunda istehsal olunur.^[6][7][8]

Təhsilin birinci mərhələsi Cəmşid Naxçıvanski adına Hərbi Liseydə və Heydər Əliyev adına Hərbi Liseydə həyata keçirilir. Silahlı Qüvvələrin Hərbi Kolleci, Silahlı Qüvvələrin Təlim və Tədris Mərkəzi, Azərbaycan Ali Hərbi Akademiyası kimi ali hərbi təhsil müəssisələrində bakalavr və magistr səviyyəli tam peşəkar hərbi kadrlar hazırlanır. Hərbi elmi biliklərlə bağlı tədris müəssisələrinə Azərbaycan Orta Hərbi Tibb Məktəbi və Azərbaycan Tibb Universitetinin Hərbi Tibb Fakültəsi də daxildir.

Azərbaycan 1994-cü ildən NATO-nun hərbi təlim və təhsil proqramlarına qoşuldu. NATO-nun hərbi təhsil sistemi standartları 1997-ci ildən Azərbaycan Ali Hərbi Akademiyasında, 2000-ci ildən Silahlı Qüvvələrin Hərbi Texnikumunda, 2001-ci ildən isə Silahlı Qüvvələrin Tədris və Tədris Mərkəzində tətbiq olunmağa başlandı. Fərdi Tərəfdaşlıq Proqramı (İPP) çərçivəsində beynəlxalq sülhməramlı və humanitar əməliyyatlarda iştirak etmək üçün xüsusi təyinatlılar hazırlandı. Proqramın həyata keçirilməsi sahələrinə müdafiə siyasəti və strategiyası, dil hazırlığı; hərbi təlimlər və müvafiq təlimlər; hərbi təhsil və s. aiddir.

NATO ilə əməkdaşlıq çərçivəsində Hərbi Kollecin tərkibində Simulyasiya və Modelləşdirmə Mərkəzi yaradıldı. Komanda məntəqəsi və səhra təlimlərində istifadə olunan əməliyyat planları, sənədlər, xəritələr və terminologiya NATO standartlarına uyğun tətbiq edildi. Silahlı qüvvələrdəki bütün qoşun növlərinin ştat strukturu NATO standartlarına uyğunlaşdırıldı.

Azərbaycan 2004-cü ilin martında NATO-nun Əməliyyat İmkanı Konsepsiyasının Qiymətləndirilməsi və Əlaqə proqramına qoşuldu. Bu tərəfdaşlıq NATO-nun rəhbərlik etdiyi əməliyyatlarda birbaşa iştirak etməyə imkan verirdi. Ölkədə 1997-ci ildə sülhməramlı taqım, 2001-ci ildə sülhməramlı batalyon yaradıldı. NATO Milli Təhlükəsizlik Konsepsiyası (MTK), Hərbi Doktrina (MD) və Strateji Müdafiə İcmalı (SDR) kimi əsas milli strateji sənədlərin hazırlanması prosesinə dəstək verdi. Milli Təhlükəsizlik Konsepsiyası (MTK) 2007-ci il mayın 23-də Azərbaycan Prezidenti tərəfindən təsdiq edilmişdir. Hərbi Doktrina Azərbaycan Milli Məclisinə 2010-cu ilin iyununda qəbul edilib.

Azərbaycanın müdafiə strukturları ilə NATO arasında əməkdaşlıq çərçivəsində Azərbaycan Avro-Atlantik təhlükəsizlik institutları ilə sıx əməkdaşlığa nail oldu, sülhə dəstək əməliyyatlarında iştirak etməklə beynəlxalq sülh və təhlükəsizliyə töhfə verdi, NATO-nun Əməliyyat İmkanı Konsepsiyasının Qiymətləndirilməsi və Əlaqə proqramı çərçivəsində operativ qarşılıqlı fəaliyyət səviyyəsinin yüksəldilməsi, tətbiqi Azərbaycan ordusunda NATO standartları, Azərbaycanın hərbi təhsil və təlim sisteminin təkmilləşdirilməsi, strateji konseptual sənədlərin işlənib hazırlanması, əməkdaşlığa uyğun sahələrdə peşəkar kadrların hazırlanması, əməliyyat imkanlarının artırılması sahəsində mühüm nailiyyətlərin əldə edilməsinə gətirib çıxardı.

Beynəlxalq Qızıl Xaç Komitəsi 1992-ci ildə Ermənistanla Dağlıq Qarabağ münaqişəsi ilə əlaqədar Azərbaycanda fəaliyyətə başlayıb. Əsas diqqət itkin düşmüş şəxslərin və münaqişə zəminində və ya təhlükəsizlik səbəbi ilə saxlanılan məhbusların problemlərinə yönəlib. BQXK Ermənistanla təmas xəttinə və beynəlxalq sərhədə yaxın yaşayan əhalini qorumaq və onlara kömək etmək üçün çalışır.^[9]

2017-ci ilin fevralında Azərbaycan əsgərinin nəşi BQXK-nın təşkilatçılığı ilə Ermənistandan Azərbaycana qaytarılıb. Və 2016-cı ilin aprel döyüşləri zamanı təşkilat döyüşdə həlak olanların cəsədlərinin axtarışı və çıxarılmasında tərəflərə humanitar yardım göstərib.^[10]

Azərbaycan sərhədlərini qorumaqla yanaşı, 1997-ci ildə sülhməramlı qoşunlarını formalaşdırıb və əsasən NATO-nun Əfqanıstanda Beynəlxalq Təhlükəsizliyə Yardım Qüvvələrinin (ISAF) həyata keçirdiyi əməliyyatlara qoşulub. Əlaqədar qüvvələrə Azərbaycan Milli Qvardiyası, Azərbaycanın Daxili Qoşunları və Dövlət Sərhəd Xidməti daxildir ki, onlar müəyyən şəraitdə dövlətin müdafiəsinə cəlb oluna bilər. Azərbaycan sülhməramlı qüvvələri ABŞ dəniz piyadaları batalyonunda birgə xidmət edir.^[11]

İraqda Azərbaycan sülhməramlılarından ibarət hərbçilərdən təşkil olunmuş hərbi birliklər ölkənin kritik elektrik enerjisi mənbələrindən biri olan Hədisə bəndi ərazisində mühafizə xidmətinə rəhbərlik edir.^[11]

Azərbaycan Əfqanıstana təkcə sülhməramlı kontingentlə deyil, həm tibb sahəsində, həm də minaların təmizlənməsi prosesində dəstək verib. Bu, əfqan hərbçilərinin Azərbaycanın hərbi məktəblərində təhsil alması və təlim keçməsi üçün imkanlar yaratdı. Azərbaycan parlamenti 2009-cu ilin oktyabrında Əfqanıstandakı sülhməramlıların sayını iki dəfə artıraraq 90 nəfərə çatdırmaq barədə qərar qəbul edib. Azərbaycan hərbçiləri İSAF-da Türkiyə kontingentinin tərkibində xidmət edir. Dəstənin şəxsi heyəti Kabildəki teleqülləni və İSAF-ın sursat anbarını mühafizə edir, patrul xidməti həyata keçirir. Azərbaycan sülhməramlı taqımı 1999-cu ilin sentyabrından 2008-ci ilə qədər Kosovoda sülhyaratma və sülhə dəstək əməliyyatlarında iştirak edib. Beynəlxalq Koalisiya Qüvvələrinin tərkibində Azərbaycandan olan sülhməramlı kontingent 2003-cü ilin avqustundan 2008-ci ilə qədər İraqda xidmət edib.