2009-cu il Urumçi iğtişaşları

2009-cu il iyul Urumçi iğtişaşları və ya Urumçi qarşıdurması — Çinin şimal-qərbində yerləşən Sintszyan-Uyğur Muxtar Rayonunda başlayan və qarşıdurmalarla, iğtişaşlarla müşayiət olunaraq bir müddət davam edən hadisələr zənciri. İğtişaşlara səbəb Quanqdonqda yayılmış əsassız şayiələrdən sonra etnik hanlar tərəfindən iki uyğurun öldürülməsi və qatillərin həbs edilməməsi oldu. İğtişaşlar təxminən 1000 nəfər uyğurun etirazları ilə başladı.[12] Lakin hadisələr tədricən başqa məcraya doğru inkişaf etdi və hanları hədəfləyən hücumlar həyata keçirildi. Çin Xalqının Silahlı Polisi hazır vəziyyətə gətirildi və 2 gün sonra yüzlərlə han həm polislərlə, həm də uyğurlarla döyüşməyə başladı. Çin Xalq Respublikası rəsmilərinin açıqladığı rəqəmə görə əksəriyyəti hanlardan olmaqla, ümumilik 197 nəfər həyatını itirmiş, 1721 nəfər yaralanmış, xeyli sayda maşın və bina dağıdılmışdı.[13][14] İğtişaş günlərindəki polis axtarışları zamanı yoxlanılan bir çox uyğur yoxa çıxdı. Human Rights Watch-un bildirdiyi məlumata görə, belə halların sayı 43 nəfərdir.[15] Real rəqəmlərin isə daha yüksək olması ehtimal edilir.[16]

2009-cu il Urumçi iğtişaşları
Tarix 5 iyul 2009
Yeri Urumçi, Sintszyan-Uyğur Muxtar Rayonu, Çin Xalq Respublikası
Səbəbi Şaoquan hadisəsindən sonra yaranmış qəzəb
Nəticəsi İğtişaşlar yatırıldı
Münaqişə tərəfləri

Uyğurlar

Hanlar və hueylər

Xalq Silahlı Polisi

Tərəflərin qüvvəsi

3.000+[1]

1.000+[2]

1.000+[3][4][5]
İtkilər

Ölümlər: 197+[6][7]
Yaralılar: 1.721[8][9]
Həbs olunanlar:1.500+[10]
Məhkum edilənlər:400+[11]

naməlum

Ümumi itkilər
  • min. 197
Vikianbarın loqosu Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Etirazlar Çinin cənubunda yerləşən Şaoquanda baş vermiş hadisəyə etiraz üçün başlanmışdı.[17] Həmin hadisə zamanı iki uyğur qətlə yetirilmişdi. Polis isə məsələ barədə araşdırma başlatmışdı. Hər halda, müşahidəçilər etirazların iğtişaşlara çevrilməsinin səbəbi məsələsində qəti fikrə sahib deyillər. Mərkəzi Çin hakimiyyəti iddia edir ki, iğtişaşlar xaricdən, daha dəqiq desək Dünya Uyğur Konqresi və onun rəhbəri Rəbiyyə Qədir tərəfindən təşkil edilmişdir.[18] Rəbiyyə Qədir iddiaları rədd edərək bildirmişdir ki, o, Çin uyğurlarının öz müqəddaratını təyin etmə yolunda şiddətə müraciəti qəbul etmir.[19]

Çin mətbuatı hadisələri geniş şəkildə işıqlandırmış və 2008-ci ildə baş vermiş Tibet hadisələri ilə müqayisə etmişdi. İğtişaşlar başlayan zaman Sintszyanda telefon və internet əlaqəsi kəsildi. Qarşıdakı bir neçə həftə ərzində isə mindən çox uyğur həbs edildi. Uyğur məscidləri müvəqqəti olaraq bağlanıldı. Kommunikasiyanın məhdudlaşdırılması və güclü polis nəzarəti 2010-cu ilin yanvar ayına qədər davam etdi.[20] 2009-cu ilin noyabrından etibarən 400 nəfər iğtişaşlar zamanı törətdikləri əməllərə görə həbs edildi. Həmçinin, eyni vaxtda 9 nəfərə ölüm hökmü oxundu və 2010-cu ilin fevralında daha 26 nəfərə də ölüm hökmü oxundu.

Arxa plan

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Sintszyan Çin Xalq Respublikasına daxil olan və Mərkəzi Asiyada yerləşən böyük regiondur. Əyalətdə müxtəlif etnik qruplar yaşayır. Əhalinin 45 faizi uyğur, 40 faizi isə handır.[21] Yüksək şəkildə sənayeləşdirilmiş paytaxt Urumçidə 2.3 milyondan çox insan yaşayır. Paytaxt sakinlərinin 75 faizi hanlar, 12.8 faizi uyğurlar, 10 faizi isə digər etnik qruplardır.

Ümumilikdə, uyğurlarla han hökuməti arasında Sintszyan bölgəsinə tarixi haqq iddiası baxımından mübahisələr mövcuddur. Uyğurlar inanırlar ki, onlar bu bölgənin yerli sakinləridirlər. Hökumət siyasətinə görə isə, Sintszyan ən azı e.ə. 200-cü ildən hanlara aiddir. ÇXR uyğurları yerli əhalidən daha çox milli azlıq kimi sinifləndirmişdi və hanlar onlardan daha üstün və daha yerli əhali hesab edilirdi. ÇXR milyonlarla hanın Sintszyana miqrasiyasını təşkil etmiş, onların siyasi və iqtisadi olaraq hakim olmalarına şərait yaratmışdı.[22][23][24]

XIX əsrin başlanğıcında – Tzin sülaləsinin bölgəni yenidən ələ keçirməsindən 40 il sonra Sintszyanın şimalında han və hueylərin sayı 155.000 min idi. Bu bölgənin cənubunda yaşayan uyğurların sayından təxminən 2 dəfə çox idi.[25] Tzin sülaləsi zamanı XIX əsrdə həyata keçirilən əhalinin siyahıyaalınması zamanı bölgənin etnik göstəriciləri də əks etdirilmişdi. Bu dövrdə bölgədə yaşayanların 30 faizi han, 60 faizi isə türk kimi göstərilmişdi. 1953-cü ildə isə göstəricilər dramatik formada dəyişmişdi. Əhalinin 6 faizi han, 75 faizi uyğur idi. 2000-ci ildə də əhalinin faiz nisbəti yenidən kəskin dəyişmişdi – 40.57 faiz han və 45.21 faiz uyğur.[26] Professor Stenli V. Tups bildirir ki, Sintszyanın bugünkü demoqrafik göstəriciləri Tzin hakimiyyətinin erkən dövrü ilə bənzərdir. Tzinlər Sintszyanın şimalındakı monqolları (çunqar-oyratları) köçürdükdən sonra onların yerinə hueyləri, hanları, uyğurları, xibeləri və qazaxları köçürdülər. Bu zaman Sintszyanın 1/3-ni təşkil edən şimalı hueylərdən və hanlardan, 2/3-i təşkil edən və Tarim Basin adlanan cənub hissəsi isə uyğurlardan ibarət idi.[27]

ÇXR-nin etnik azlıq siyasətinin han əhalisindən ayrı olaraq uyğur etnik kimliyini gücləndirməsinə baxmayaraq, bəzi alimlər iddia edir ki, rəsmi Pekin qeyri-rəsmi formada çalışır ki, monolinqual, monokültürəl və əhalinin əksəriyyətini təşkil edən kimliyə əsaslanan modeli dəstəkləyir.[28][29][30] Eyni zamanda, rəsmi dairələr hər hansısa separatizm hallarının meydana çıxmaması üçün də əllərindən gələni edirlər.[31][32] Mədəni fərqliliklərə əlavə olaraq, hökumətin bu siyasəti zaman-zaman uyğurlarla hanlar arasında toqquşmalara səbəb olmuşdur.[33][34] Digər tərəfdən, miqrasiyanın nəticəsi və hökumətin siyasəti uyğurların dini azadlıqlarının və hərəkət etmə sərbəstliyinin məhdudlaşması ilə nəticələnmişdir.[35][36] Bir çox uyğur iddia edir ki, hökumət onların tarixlərini və ənənəvi mədəniyyətlərini məhv etmək istəyir. Digər tərəfdən bəzi hanlar uyğurların "bir uşaq siyasəti"ndən azad olmalarını, universitetlərə daha rahat qəbul olmalarını və separatizmə daha meylli olmalarına vurğu edirlər.[37][38]

Hanlarla uyğurlar arasındakı bu gərginliklər son illərdə müxtəlif etiraz dalğalarına səbəb olmuşdur.[39] Sintszyanda baş vermiş etnik və kültürəl toqquşmalara misal olaraq 1997-ci il Gülcə hadisələrini, 2008-ci il Qaşqar hücumunu, 2008 Yay Olimpiya Oyunlarından əvvəlki narahatlıqları və digər içik həcmli hücumları göstərmək olar.[40][41]

Bilavasitə səbəblər

[redaktə | mənbəni redaktə et]

İğtişaşlar Quanqdonq əyalətinin Şaoquan şəhərində baş vermiş şiddət hadisələrindən günlər sonra baş verdi. Burada xeyli sayda miqrant işçi qıtlığını ortadan qaldırmaq üçün işə götürülmüşdü. Dövlət mətbuatına görə, bundan narazı qalan keçmiş işçi 6 uyğur kişi tərəfindən 2 han qadına təcavüz edildiyi barədə şayiələr yaymışdı.[42] Rəsmi dairələrin bildirdiyinə görə, sonradan bu iddianı doğrulayacaq heç bir sübut tapılmamışdır.[43] Bu şayiələr Quanqdonq zavodunda etnik əsaslı toqquşmalara səbəb oldu və 25–26 iyun tarixində baş vermiş hadisələr zamanı iki uyğur qətlə yetirildi.[44] Sürgündə olan uyğur liderləri öldürülənlərin sayının çox olduğunu bildirmişdilər. Rəsmi dövlət agentliyi olan Xinhua Xəbər Agentliyi isə şayiəni yayan şəxsin həbs edildiyi barədə məlumat yaydı.[45] Uyğurlarsa hakimiyyətin uyğur işçiləri müdafiə etmədiyini və uyğurların qətlə yetirilməsinə görə heç bir hanın həbs edilmədiyini iddia edirdilər.[46] Buna etiraz etmək üçün 5 iyulda Urumçidə etiraz yürüşü təşkil edildi. Etirazçıların məqsədi hadisələri ətraflı araşdırmaq üçün hökuməti təşviq etmək idi.[47]

Bir anda nümayiş zorakılığa çevrildi. Hökumət bəyanatında iğtişaşları "əvvəlcədən qurulmuş, mütəşəkkil zorakılıq… xaricdən təhrik edilmiş və qanunsuz olaraq həyata keçirilmiş" adlandırdı. Sintszyan regional hökumətinin katibi Nur Bəkri 6 iyulda Şaoquan hadisələrindən separatçıların istifadə etdiyini, bazar günü hadisələrinin xarici qüvvələr tərəfindən etnik və sosial stabilliyi pozmaq üçün təşkil edildiyini bildirdi.[48] Hökumət sürgündə olan azadlıq qrupunu Dünya Uyğur Konqresini (DUK) iğtişaşları internet üzərindən qızışdırmaqda və təhrik etməkdə günahlandırdı. Hökumət mənbələri, Tibetdəki iğtişaşlardan sonra etdiyi nitqlərə və Urumçidə bir şey olacağını söylədiyi telefon yazılarına istinadən xüsusilə Rəbiyyə Qədiri günahlandırdı.[49] Çinli dövlət məmurları DUK-i üzvü olduğu iddia edilən və video yaymaqla etnik münaqişəni qızışdırmaqda ittiham olunan bir şəxsi həbs etdi.[50] Həmin şəxs uyğurları hanlara qarşı vuruşmağa çağırırdı. Urumçi şəhərinin bələdiyyə sədri Cirla İsaməddin isə etirazçıların QQ qrupları üzərindən onlayn formada təşkilatlandığını bildirmişdi.[51] "Gündəlik Çin" qəzeti hadisələr zamanı etirazların Orta Şərqin terrorçu təşkilatlarına yardım etmək və separatizmi dəstəkləmək üçün təşkil edildiyini yazmışdı.[52][53] Rəbiyyə Qədir bu iddiaları rədd edirdi və etirazlarla əlaqəsinin olduğunu rədd edərək, əsas səbəb kimi ağır polis zülmünü, Şaoquan hadisələri zamanı meydana çıxan narahatlığı və uzun illərdir davam edən Çin zülmünü göstərirdi. O, həmçinin etirazların heç bir terrorçu və separatçı təşkilatla əlaqəsinin olmadığını da bildirirdi.[54] DUK üzvləri hadisələrin belə gərginləşməsinə səbəb kimi isə polisin kütləni dağıdarkən sərt gücdən istifadə etməsini göstərirdilər.

Zamanla bütün partiyalar etirazların əvvəlcədən planlanlaşdırıldığı firkində həmfikir oldu, əsas müzakirə məsələsi isə şiddətin əvvəlcədən planlaşdırıldığımı yoxsa spontan formada ortaya çıxdığı məsələsi idi. Digər müzakirə edilən məsələ isə etirazların sepraratçı arzularla ya sosial ədalətsizliklə bağlı olduğu idi.[55]

Hadisələr

[redaktə | mənbəni redaktə et]

İlk nümayişlər

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Nümayişlər 5 iyulda əsas turist küçəsi olan Böyük Bazarda başladı və insanlar tədricən Xalq Meydanında toplandı.[56] Nümayişlər dinc formada başlamışdı və rəsmi dairələrin, şahidlərin bildirdiyinə görə, iştirakçıların sayı təxminən 1000 idi. Lakin DUK iştirakçıların sayının 10.000 olduğunu bildirib.[57][58]

6 iyul tarixində Nur Bəkri ötən günün rəsmi vaxt göstəricilərini elan etdi. Bu hesabata görə, təxminən yerli vaxtla 17:00-da 200 etirazçı Xalq Meydanın toplanmış və onlrın 70 nəfəri həbs edilmişdir. Bundan sonra kütlə əsasən uyğurların yaşadığı Cənubi Ciefanq yolu üzərində, Erdaoqiaoda və Şanxi keçidində toplaşmışdır. Təxminən 19:40-da min nəfərdən çox etirazçı Şanxi keçidindəki xəstəxananın qarşısına toplaşmış və 300 nəfərdən çox şəxs Renmin yolunu və Nanmen bölgəsini bloklamışdır. Bəkrinin bildirdiyinə görə, etirazçılar polisin 20:18-də kütləyə müdaxilə etməsindən sonra ərazidəki avtobusları yandırmağa başlamışdır.[59]

Nümayişlər necə nəzarətdən çıxması dəqiq bilinmir.[60][61][62] Bəziləri buna səbəb kimi polisin davranışlarını göstərir.[63] Polisin kütləyə qarşı sərt gücdən istifadə etməsi əsas gətirilir. Dünya Uyğur Konqresi hadisələr başlayan zaman cəld formada bəyanat yayımladı və etirazlar zamanı polisin etirazçılara qarşı ölümcül müdaxilə göstərdiyini, çox sayıda şəxsin həyatını itirdiyini bildirdi.[64][65] Rəbiyyə Qədir etirazçılar arasında provakatorların olduğunu iddia edirdi.[66][67] Bəziləri isə şiddətdən ilk dəfə etirazçıların istifadə etdiyini bildirmişdir. Hökumətin rəsmi mövqeyi bu zorakılığın yalnız etirazçıların təşəbbüsü ilə başlamaması, xaricdəki Uyğur separatçıları tərəfindən əvvəlcədən düşünülmüş və əlaqələndirilmiş olması idi. Yerli ictimai təhlükəsizlik bürolarının bildirdiyinə görə, xeyli sayda uyğur iğtişaşlarda iştirak etmək üçün başqa şəhərlərdən Urumçiyə gəlmiş və 2–3 gün əvvəldən silahlar hazırlamağa başlamışlar. Lakin bu iddialar heç vaxt sübut olunmadı.[68]

Eskalasiya və yayılma

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Polislə qarşıdurmadan sonra etirazlar daha da şiddətləndi. Etirazçılar polisə daş atmağa, maşınları yandırmağa və dükanlara daxil olmağa başladı. Başlanğıcda iğtişaşlarda 1.000 uyğur iştirak edirdisə, sonradan bu say 3.000-ə çatdı. Xarici jurnalistlər isə hər iki dindən və etnosdan olan qrupların bir-birilərinə hücum edə biləcəklərini bildirmişdilər. Hər halda, iğtişaşlar zamanı hər iki etnosun bir-birinə hücumları reallaşmışdı. Etirazçıların əksəriyyətinin uyğurlardan ibarət olmasına baxmayaraq, şiddət göstərənlərin hamısı heç də uyğurlar deyildi.[69] Etirazlar zamanı bir çox hanın və uyğurun bir-birilərinə kömək etdiyi, canını xilas etdiyi müşahidə edilmişdi.[70] Şəhərə 1.000 polis yeridildi. Polislər göz yaşardıcı qazlardan, su sırnaqlarından, dəyənəklərdən və s.-dən istifadə edirdi. Şəhərdəki barrikadalar təmizlənildi və şəhərə zirehli texnika yeridildi.[57][71][72]

Mətbuat konfransı zamanı bələdiyyə sədri Cirla İsaməddin bildirdi ki, 20:15-dən etibarən etirazçılar döyüşməyə və dağıtdılar törətməyə başlamış, polis maşınlarını devirmiş və yandırmışdırlar.

20:30-dan isə Cənubi Ciefanq yolunda toqquşmalar daha da gərginləşmiş və etirazçılar hücumlarını daha da kəskinləşdi. Tezliklə 700–800 etirazçı Xalq Meydanından Dximen və Xiaoximen bölgəsinə getmiş və burada polislə toqquşmağa başladı. Hadisələr zamanı 6 nəfər həyatını itirmiş, 6-ı polis olmaqla, 26 nəfər yaralandı. Qaynar nöqtəlrə olan Renmin yoluna, Nanmenı, Tuanjie yoluna, Yanan yoluna və Cənubi Xinhua yoluna əlavə polis qüvvələri göndərildi. Polis 22:00-da kommersiya küçələrində və yollarda nəzarəti ələ ala bildi. Lakin uyğurların çinlilərlə toqquşması və etirazları digər küçələrdə davam edirdi.[73] Bələdiyyə sədrinin bildirdiyinə görə, bundan sonra polis kiçik qruplara bölünmüş və küçələri təmizləməyə başladı. Həmçinin, küçələrdə maın sıxlığının və xaosun qarşısını almaq üçün təxminən 12 saatlıq nəqliyyata məhdudiyyət gətirildi.[74]

Rəsmi xəbər agentliyi olan Xinhua agentliyi hökumətin digər yerlərdə də iğtişaşlar təşkil edilməsinə inandığını yazmışdı. Bu yerlərə misal olaraq isə, Ağsu və Yili prefekturaları göstərilirdi.[75] Etiraz nümayişləri Sintszyanın cənubunda yerləşən Qaşqara da sıçramışdı.[76] Cənubi Çin Səhər Postası qəzeti Qaşqarda dükanların bağlı olmasını, əsas məscidin Çin ordusu tərəfindən mühasirəyə alınıb qapadıldığını yazırdı. Yerli uyğurlar polis qüvvələrini sərtgüc tətbiq etməkdə ittiham edirdilər. Onların bildirdiyinə görə, polis dinc nümayişə müdaxilə edib, güc tətbiq edərək 50 uyğuru həbs etmişdi.[77] Bir digər toqquşma xəbəri 7 iyulda gəldi. Məscidin yaxınlığında 50-dən çox uyöur həbs edilmişdi. Qaşqar Müəllimlər İnistitutunda 12.000-dən çox tələbə universitet şəhərciyinə qapadılmışdı. Gümanki, onlardan bəziləri etiraz nümayişlərində iştirak etmək üçün Urumçiyə getmişdi.[78]

Yaralananlar və dəymiş ziyan

[redaktə | mənbəni redaktə et]

İğtişaşların ilk saatlarında dövlət mətbuatı ölənlərin sayınnı 3 olduğunu elan etmişdi,[79] lakin ilk gecəki toqquşmalardan sonra ölənlərin sayı sürətli formada yüksəldi. 6 iyulda Xinhua agentliyi 129 nəfərin öldüyünü elan etdi.[80] Növbəti günlərdə də həm dövlət mətbuatı, həm də partiya mənsubları ölü sayı barədə müxtəlif rəqəmləri dilə gətirdilər. Nəhayət, 18 iyul tarixində ölü sayının 197, yaralı sayının isə 1.721 olduğu elan edildi.[13][81] 1,721 injured.[14][82] Dünya Uyğur Konqresi isə ölülərin sayının 600 cıvarında olduğunu idda edirdi.

Xinhua ölənlərin və yaralananların etnik göstəricilərini verməkdə tələsmirdi.[83] Lakin The Times və The Daily Telegraph kimi qəzetlərin bildirdiyən görə həyatını itirənlərin əksəri han idi. 10 iyul tarixində Xinhua nəhayətki, ölülərin etnik mənsubiyyətini elan etdi. Həyatını itirən 184 şəxsdən 137-i han, 46-ı uyğur və 1-i huey idi.[84] Şahidlərin bildirdiyinə görə, 12 nəfərlik uyğur etirazçı qrupu polis tərəfindən güllələnmişdi.[85][86] Yaralananların da sayı təxminən buna uyğun idi. Xəstəxanaların verdiyi məlumata əsasən yaralıların 2/3-ü hanlar təşkil edirdi.[87] Dünya Uyğur Təşkilatı isə qətlə yetirilən əksər uyğurun hesabatlarda yer almadığını bildirirdi.[88] 2009-cu ilin avqustunda Çin hökuməti tərəfindən bəyan edilmiş hesabata görə, həyatını itirmiş 156 mülki şəxsdən 123-ü han, 10-u uyğur və 1-i mancurdur.[89] Uyğurlar isə bunu qəbul etmir və rəqəmlərin həqiqəti əks etdirmədiyini bildirirlər.[61] Xinhua həmçinin, 627 maşının yandırıdığını və 633 konstruksiyanın ziyan gördüyünü də bildirmişdi.[90]

Urumçi bələdiyyə sədri hər ölən günahsız şəxsin ailəsinə ¥200.000, dəfn xərclərinə görə isə, ¥10.00 verildiyini bildirdi.[91] Bu rəqəmlər sonradan iki qat artırıldı. Bəldiyyə sədri kompensasiya xərclərinin ümumilikdə ¥100 milyon tutacağını təxmin etdiyini bildirmişdi.[92]

5 iyuldan sonra

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Şəhərdəki vəziyyət hələ gərgin olarkən, xarici jurnalistlər şəhərə dəvət edildilər. Onlar şəhərdə olarkən Çin ordusu mənsubları ilə uyğur ailələri arasında aqressiv mübahisələrin şahidi olmuşdular. Ailələr övladlarının heç bir əsas olmadan həbs edildiyini bildirirdilər.[93] Uyğur qadın The Daily Telegraph jurnalistinə bildirmişdi ki, 6 iyul gecəsində Çin ordusu onlar yaşayan məhəlləyə daxil olmuş, qapılarını qırmış və heç bir əsas olmadan bütün kişiləri həbs etmişdir.[94] 7 iyul tarixində rəsmi dairələr 1.434 nəfərin həbs edildiyini bildirdi. 200–300 nəfərlik uyğur qadın qrupu əsassız həbs edilənlərin azad edilməsi üçün etirazlara başladılar.[95] Nümayiş zamanı vəziyyət gərginləşsə də, polislə toqquşma baş tutmadı.[96][97] Rəbiyyə Qədir 10.000-ə yaxın şəxsin bir gecədə yoxa çıxdığını bildirmişdir.[98] Human Rights Watch isə, 6–7 iyul tarixlərində 43 uyğur kişinin Çin təhlükəsizlik qüvvələri tərəfindən aparıldığını bildirmişdir. Onlar həmçinin, bunun ayzberqin sadəcə görünən tərəfi olduğunu da əlavə etmişdirlər. Human Rights Watch idda edir ki, 20-i yaşlarında olan və polis tərəfindən aparılan uyğurlardan 20 oktyabr 2009-cu il tarixindən etibarən heç bir xəbər alınmamışdır.

7 iyul tarixində Urumçidə hanların silahlarla müşayiət olunan böyük ölçülü nümayişləri başladı.[99] İştirakçıların sayı barədə qərb mətbuatında müxtəlif iddialar var idi. Göstərilnə say yüzlərlədən 10.000-ə qədər dəyişirdi.[98][100] The Times uyğurlarla hanlar arasında toqquşmaların olduğunu və hanların uyğurlardan intiqam almaq üçün silahlandığını yazmışdı. Nümayişi dağıtmaq üçün polis gözyaşardıcı qazdan istifadə etdi.[101] Meqafonla ıhaliyə müraciət edilərək evlərinə getmələri istənilirdi. Urumçinin partiya təşkilatının sədri Li Zhi maşının damından meqafonla insanları dağılışmağa səsləyirdi.

Kütləvi etirazlar 8 iyulda tamamilə başa çatdı.[102][103][104] Şəhər boyunca tək-tük hadisələr baş versə də, ümumi olaraq hadisələr normal axarına geri dönürdü. İğtişaşlardan sonrakı günlərdə minlərlə insan şəhəri tərk etməyə başladı və avtobus qiymətləri 5 dəfə bahalaşdı.[105][106]

10 iyulda çəhər rəhbərliyi "ictimai təhlükəsizliyə" görə şəhər məscidlərinin ibadət üçün qapadıldığını elan etdi. Həmçinin, çox sayda insanların bir yerə toplanmasının, ənənəvi cümə ibadəti olan cümə namazlarının toplu formada qılınmasının təhlükəli olduğu deyildi.[105][107] Lakin uyğurlar kütlələr halında toplanaraq, cümə namazlarını qılırdılar. Hər hansısa hadisəyə səbəb olmamaq üçün rəhbərlik iki məscidin ibadətə açılmasına icazə verdi.[108][109] Cümə namazından sonra insanlar hələ də həbsdə saxlanılanların azadlığa buraxılması üçün etiraz etmələrinə baxmayaraq, nümayiş dağıdıldı və 5–6 nəfər həbs edildi.[108]

Avqust ayının əvvəllərində 300 nəfərdən çox insan həbs edildi. BBC-ə görə, iğtişaşlar səbəbi ilə həbs edilənlərin ümumilikdə sayı 1.500 nəfərdən çox idi. The Financial Times isə həbs edilənlərin sayının təxminən 4.000 nəfər olduğunu təxmin edirdi. Qeyd etmək lazımdır ki, bu zaman Urumçi həbsxanaları artıq dolmuşdu. Buna görə də, məhbusların ordunun anbarlarında saxlanılmasına başlanmışdı.[110] Uyğur-Amerikan Assosiasiyası görə, xeyli sayda uyğur jurnalist və bloqqer də iğtişaşlardan sonra həbs edilmişdir. Onlardan biri olan jurnalist Qeyrət Niyaz xarici mətbuata müsahibə verdiyi üçün 15 il həbsə məhkum edilmişdi.[111] Digər səs-küylü həbs isə İlham Tohti ilə baş verdi. Minzu Universitetində iqtisadiyyat müəllimi olan Tohti də Sintszyan hakimiyyətini tənqid etdiyi üçün iğtişaşlardan iki gün sonra həbs edilmişdi.[112][113][114]

Reaksiyalar və cavablar

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Daxili reaksiya

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Kommunikasiya kəsintiləri

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Mobil telefon və internet xidmətləri iğtişaşlar zamanı və ondan sonra bir müddət məhdudlaşdırılmışdı. Çin mobil telefon xidməti "hadisələrin daha da böyüməməsi" üçün mobil zəngləri kəsdiyini bildirmişdi.[115] Həmçinin, Sintszyana edilən və ya buradan edilən beynəlxalq zənglər da bloklanmışdı.[116] Regiona internet verilişi ya tamamilə dayandırılmış, ya da bəzi yerli saytlar qapadılmışdı.[117][118] 9 iyul tarixində Urumçinin Hot Tak otelində qalan Əl-Cəzirə jurnalisti bildirmişdi ki, onların oteli şəhərdə internetə giriş mümkün olan yeganə yer idi, lakin onlar öz mesajlarını və ya beynəlxalq zənglərini reallaşdıra bilmirdilər. Yerli saytların əksəriyyəti və google senzuraya məruz qaldı. Tez bir zamanda etirazlardan çəkilmiş görüntülər Twitterdə, YouTubeda və Flickrdə yayımlandı.[119] Əksər dünyanın digər yerlərindən Sintszyan saytlarına giriş qadağan edildi. 14 may 2010-cu il tarixinə qədər, yəni təxminən bir il Sintszyanda internet məhdud şərtlər altına verildi.[120]

Hökumət

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Çinin dövlət tərəfindən idarə olunan televiziyaları etirazçıların maşınları yandırması videolarını durmadan yayımlayırdılar.[121] Rəsmilər isə partiyanın verdiyi reaksiyanı təkrarlayırdılar. Bələdiyyə sədri Nur Bəkri verdiyi müsahibəsində Şaoquan hadisəsini barədə danışmış və Quanqdonq, Sintszyan hadisələrinin hökumət tərəfindən ədalətli və ətraflı formada araşdırıldığını bildirmişdi. Bəkri hadisələrinin əvvəlcədən planlanmış və düşünülmüş olduğunu bildirmişdi.[122] Sintszyan Regional Xalq Konqresinin Daimi Komitəsinin katibi Eligen İmibaxi 5 iyul iğtişaşlarını "ekstremizm, separatizm və terrorizm" nümunəsi adlandırmışdı.[123][124]

Çin mətbuatı öz fəaliyyətində iğtişaşları ətraflı formada əks etdirmişdi.[125] İğtişaşlar və qarşıdurmalar sakitləşdirildikdən sonra, Çin dövləti xarici jurnalistləri bölgəyə dəvət etdi. Bu hadisə əvvəllər görülməmişdi. Təxminən 100 mətbu orqandan olan jurnalistlər tez bir zamanda Sintszyana gəldilər. Hoy Tak otelində yerləşdirilən jurnalistlərlə 30 internet əlaqəsi paylaşılmmışdı.[126] The Financial Times Çinin bu siyasətini 2008-ci il Tibet hadisələri zamanı baş vermiş "ictimai münasibətlər fəlakəti"ndən sonra alınmış qərar olaraq qiymətləndirmişdi.[127]

İğtişaşlar yatırıldıqdan sonra Çin mətbuatı geniş həcmli propaqandaya başladı. Propaqandada Sintszyandakı etnik harmoniya təbliğ edilirdi. Yerli televiziyalarda uyğur və han musiqiçilərdən təşkil edilmiş xor "Biz eyni ailənin üzvləriyik" mahnısını oxuyurdu. İğtişaşlar zamanı "qəhrəmancasına hərəkət edən" uyğurlar barədəproqramlar çəkilirdi. Yük maşınları küçələrdə gəzərək şüarlar səsləndirirdi. Əsas şüar insanları "3 qüvvəyə – terrorizmə, separatizmə və ekstremizmə" qarşı xəbərdar etmək idi.[128]

Çin prezidenti və Kommunist Partiyasının baş katibi Hu Cintao İtaliyadakı Böyük Səkkizlər görüşlərimi yarımcıq qoyaraq, ölkəsinə geri döndü.[73][129] Təcili Siyasi Büronu iclasa çağıran Cintao, Daimi Komitənin üzvü Zhou Yonqkanqı təhlükəsizliyi və nizami təmin etmək üçün Sintszyana göndərdi.[130] Cənubi Çin Gündəlik Postası qəzeti hökumətdəki mənbəsinə istinadən bildirirdi ki, Urumçi hadisələri hakimiyyətin inqilabın 60 illiyi ilə bağlı planladığı tədbirlər planına da təsir etmişdir.[131] Quanqdonq Əyalət Komitəsinin katibi Vanq Yanq hökumətin etnik azlıqlara olan siyasətində dəyişikliklərə getməsinin vacib olduğunu bildirmiş, əks halda müəyyən problemlərlə qarşılaşa biləcəyini demişdi.[132] Bir təhlükəsizlik planlayıcısı inqilabın 60 illiyi münasibətilə Sintszyana qonşu bölgələrdən də qoşun göndəriləcəyini, bölgədəki ümumi təhlükəsizlik qüvvələri sayının 130.000-ə çatdırılacağını demişdi.

İğtişaşlardan sonra Çin hökuməti Rəbiyyə Qədirin səfər etdiyi ölkələrə diplomatik təzyiqlər etməyə başladı. İyulun sonlarında Hindistan "Çinin məsləhəti" ilə Rəbiyyə Qədirin viza müraciətini rədd etdi.[133] Rəbiyyə Qədirin Yaponiya səfərindən sonra Çindəki yapon səfiri XİN-ə çağırıldı və ona bu bməsələ barədə Çinin narazılığı bildirildi.[134] Rəbiyyə Qədirin öz həyatı barədə çəkilmiş filmin təqdimatı üçün Avstraliyaya getməsindən sonra Çin Avstraliyaya da etiraz etmiş və filmin təqdim edilməməsini istəmişdi.[135]

İnternetdəki münasibət

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Çin internetində qarşıdurmalara münasibət rəsmi dövlət münasibətindən fərqli oldu. İnternetdəki bloklamalara və senzuraya baxmayaraq, internet istifadəçiləri qarşıdurmalar barədə öz fikirlərini yazmağa davam etdilər. Müzakirəçilər arasında hökumət tərəfindən çıxış edənlər olsa da, uyğurların niyə bunu etdiklərini öyrənməyə çalışanlar da az deyildi.[136] Hökumət nümayəndələri tez bir zamanda müxtəlif şərhləri və yazıları silsələr də, günahkarların tapılıb cəzalandırılması ümumi tələb idi. Bəzi postlarda həm hanlar, həm də zlıqlar tərəfindən sevilən general Vanq Zhenə həsr edilirdi.[137] Bir çox uyğur Sintszyanda kommunist hakimiyyətinin yenidən möhkəmlənməsindən sonra repressiyaya məruz qalacaqlarından qorxurdu.

Beynəlxalq reaksiyalar

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Hökumətlərarası təşkilatlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  • BMT: Baş katib Pan Gi Mun bütün tərəfləri təmkinli olmağa çağırdı və Çini mülki əhalini, vətəndaşlarını qorumağa çağırdı.[138] Həmçinin, o, Çini insanların sərbəst toplaşma, söz azadlıqlarına hörmət etməyə çağırdı.[139] İnsan hüquqları aktivisti Navi Pilley ölənlərin sayından təşvişə düşdüyünü və iğtişaşların yalnız bir gün olduğunu nəzərə alsaq, ölü sayının həddindən artıq çox olduğunu bildirdi.[140][141] O, həmçinin bildirmişdi ki, Çin məhbuslarla beynəlxalq normalara uyğun formada davranmalıdır.[142]
  • Şanxay Əməkdaşlıq Təşkilatı: Bu təşkilat rəsmi bəyanat yayımlayaraq hadisələr zamanı həyatını itirən günahsız şəxslərin ailələrinə başsağlığı verdiklərini bildirdi. Həmçinin, təşkilat Sintszyanın Çinin ayrılmaz hissəsi olduğunu, buna görə də, hadisələri Çinin daxili işi olduğununa inandıqlarını əlavə etdi.[143] Rusiya XİN rəhbəri Sergey Lavrov etirazçıları etnik dözümsüzlük yayan şüarlar səsləndirdiklərinə görə qınadı.[144] Çinin qonşuları olan Qazaxıstan və Qırğızıstan qaçqın axınları üçün hazırlaşdıqlarını və sərhəddə nəzarətin gücləndirildiyini bildirdilər.[145] Qazaxıstan dövlətinin Çini dəstəkləməsinə baxmayaraq, paytaxt Almatıda 5 min uyğur Sintiszyanda uyğurlara qarşı sərt güc tədbiq edilməsinə etiraz etdi.[146][147][148]
  • İslam Əməkdaşlıq Təşkilatı: Çini sərt və lazım olandan daha çox güc tətbiq etdiyinə görə qınayan təşkilat Çini məsuliyyət daşıyanların tapmağa çağırdı. Həmçinin, Çin etirazlara səbəb olan məsələləri həll etməyə çağırılırdı.[149]
  • Avropa İttifaqı: liderlər narahatlıqlarını dilə gətirdilər və Çini etirazçılarla ortaq məxrəcə gəlməyə səslədilər. Almaniyanın kansleri Angela Merkel etnik azlıqların hüquqlarına hörmətlə yanaşılmasının lazım olduğunu vurğuladı.[150][151] İtaliya Prezidenti Giorgio Napolitano, Hu Cintao ilə keçirdiyi mətbuat konfransında insan haqları mövzusunda xüsusilə dayandı və dedi ki, "Çində əldə olunan iqtisadi və sosial tərəqqi insan hüquqları baxımından yeni tələblər qoyur."[152][153]

Ölkələr

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Uyğurlarında yaşadığı və əsas əhalisi türk mənşəli olan Türkiyə rəsmi formada "dərin təssüf " hissi keçirdiyini bildirmiş və Çini günahkarları ələ keçirməyə çağırmışdı.[154][155] Baş nazir Rəcəb Tayyib Ərdoğan hadisəni "soyqırım kimi" adlandırmışdı.[156][157] Ticarət və sənaye naziri Nihat Ərgün Çin mallarını boykot etməyə çağırmışdı, lakin onun bu çağırışı uğursuz oldu.[158][159][160] Çində uyğur əhaliyə qarşı təzyiqlərə etiraz olaraq xeyli sayda türk vətəndaş ölkədəki Çin səfirlikləri və konsulluqları qarşısında etiraz nümayişləri keçirdilər.[161][162][163] Türkiyədə belə bir münasibətin göstərilməsi Çin mətbuatında da geniş formada əks etdirildi. Rəbiyyə Qədir isə Türkiyənin uyğurlarla bağlı məsələdə məhdudiyyətlərlə qarşılaşdığını bildirdi, çünki Türkiyənin uyğur məsələsinə müdaxiləsi Çinin də Türkiyənin problemi olan kürd məsələsinə müdaxiləsi ilə nəticələnə bilərdi.[164]

İslam Əməkdaşlıq Təşkilatındakı ərəb ölkələri siyasi olaraq Çini dəstəkləyirdilər. Səudiyyə Ərəbistanı və Misir bu işdə xüsusilə fərqlənirdilər. Onlar təşkilatda anti-Çin hərəkatın böyüməməsi üçün əllərindən gələni etdilər. Misir Çinin problemini özünün məzhəbçi problemi ilə oxşarlıq təşkil etdiyinə görə bu cür addım atırdı. Sudan da Çinə qarşı çıxmaqla öz daxili probleminə xarici müdaxilənin olmasına zəmin yarada biləcəyindən çəkinirdi.[165] İndoneziya isə öz daxilində olan islamçı qruplaşmaları sakitləşdirmək üçün ictiamiyyətə Sintszyan hadisələrinin dini yox, etnik əsaslı olduğunu bildirdi. Pakistan, Səudiyyə ərəbistanı və Misir Çinin təşkilatda hadisələrlə bağlı məlumat verməsinə şərait yaratdı. Ərəb Liqası, Səudiyyə Ərəbistanı və İran məsələ ilə bağlı heç bir mövqe sərgiləmədilər.[166] Sonradan Çin İran və Səudiyyə Ərəbistanla münasibətlərini daha da inkişaf etdirdi. Onun bunda məqsədi bu ölkələr vasitəsiylə İslam dünyasına daha çox təsir edə bilmək istəyi idi.[167]

Əfqanıstan, Kamboca və Vyetnam çinin "lazımı tədbirləri gördüyünə inandıqlarını" və Çinin "ərazi bütövlüyünü və suverenliyini dəstəklədiklərini" bildirdilər.[168][169][170] Mikroneziyanı vite-prezidenti Alik Alik isə hadisələri "terror hərəkəti" adlandırdı.[171]

İran isə Türkiyə və İƏT-nın narahatlığını paylaşdıqlarını və Çinin Sintszyanda yaşayan müsəlmanların hüquqlarına hörmətlə yanaşmasının vacibliyi vurğuladı.[172][173]

Yapon hökuməti hadisələri narahatlıqla izlədiklərini bildirdi.[174][175] Sinqapur hökuməti isə tərəfləri diaoloqa çağırdı. Tayvan hökuməti isə toqquşmaları şiddətləndirilənlərin məsuliyyətə cəlb edilməsinə səslədi. Baş nazir Liu Çiao-şiuan tərəfləri təmkinli olmağa çağırmaqla, Çinin gələcəkdə etnik azlıqların hüquqları məsələsinə daha həssas yanaşaçağına inandığını bildirdi.[176] Tayvan 2009-cu ilin sentyabr ayında Rəbiyyə Qədirə viza verməkdən imtina etdi. Tayvan bu hərəkətini Rəbiyyə Qədirin BMT tərəfindən terror təşkilatı kimi tanınan Şərqi Türküstan İslami Hərəkatı ilə əlaqələrinin olması iddiaları ilə əsaslandırmışdı.[177]

İsveçrə təmkinli olmağa çağırış etdi və həyatını itirənlərin ailələrinə başsağlığı bildirdikdən sonra çinin mətbuat və ifadə azadlığına hörmət etməyə çağırdı.[178] Avstraliyanın baş naziri Kevin Rudd "çətinliklərin sülh yolu ilə həllinə inandığını" bildirdi.[179] Serbiya separatizmə qarşı olduğunu və bütün "problemlərin sülh yolu ilə həll ediləcəyinə inandığını" bildirdi.[180] Belarus ölmüş insan sayına və regiona dəymiş ziyana görə təəssüf hiss keçirdiyini və vəziyyətin yaxın vaxtda normala dönəcəyinə ümid etdiyini bildirdi.[181]

Norveç və Niderlandda vəziyyət fərqli oldu. Niderlanddakı Çin səfirliyinə uyğur aktivistlər tərəfindən hücum oldu. Aktivistlər səfirliyin şüşələrini, pəncərələrini sındırdı və Çin bayrağını yandırdı.[182] 142 nəfər həbs edildi və Çin bir günlük səfirliyini bağladı.[183][184] Norveç səfirliyi qarşısında təxminən 100 nəfər uyğur nümayiş təşkil etdi. Onlardan 11 nəhər həbs edilsə də, sonradan azadlığa buraxıldılar.[185]

İndoneziyanın islamçı qruplarından olan etirazçı koalisiya Cakartadakı Çin səfirliyinin mühafizəçilərinə hücum edib, Çin əleyhinə cihad elan etdilər.[186] Pakistan ortada Çin-Pakistan əlaqələrinin pozulmasına rəvac verəcək heç bir problemin olmadığını bildirdi.[187] Şri-Lanka iğtişaşların Çinin daxili problemi olduğunu və Çinin hərəkətləri sayəsində tez bir zamanda vəziyyətin normala qayıdacağına inandığını bildirdi.[188]

Kanadanın baş naziri Laurens Kannon hadisələrin daha da pis məcraya getməməsi üçün "diaoloqun və xoş niyyətin" lazımlı olduğunu bildirdi.[189] Obama admisntrasiyanın sözçüsü ABŞ-nin Sintszyandakı insan itkisinə görə dərin təssüf keçirdiyini və bütün tərəfləri təhdidləri dayandırmağa, uyğun yol tapmağa səslədiyini bildirdi. ABŞ Dövlət Departamentinin sözçüsü İan Kelli "Çin rəsmi dairələrinin vəziyyəti düzəltmək və daha çox güc tədbiqinin qarşısını almaq üçün işə başlamarının vacibliyini" vurğuladı.[190] ABŞ-nin Beynəlxalq Dini Azadlıqlar Komissiyası dərin naahatlığını ifadə etdi və Çini repressiyanı dayandırmağa çağırdı. Komissiya həmçinin, qarşıdurmanı araşdırmaq üçün müstəqil tədqiqat komitənin qurulmasının və Çinə sansksiya tədbiqinin vacibliyini vurğuladı.[191]

Qeyri-hökumət təşkilatları

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  • Amnesty International: hadisələrin tərəfsiz və müstəqil araşdıra biləcək qrupun yaradılmasının vacibliyini bildirdi. Həmçinin, həbs edilənlərin ifadə, sərbəst toplaşma azadlığı əsas gətirilərək azadlığa buraxılmalı olduğunu bildirdi. Həmçinin, digər həbsdə olanların da ədalətli mühakimə edilməsini tələb etdi.[192]
  • Human Rights Watch: Çini təmkinli olmağa və bölgədəki siyasətlə əlaqəli olaraq uyğur problemlərini həll etməyi özündə ehtiva edən hadisələrlə əlaqədar müstəqil araşdırma aparmağa çağırdı. Bundan əlavə Çinin etirazlara cavab verərkən beynəlxalq normalara hörmət etməli və yalnız mütənasib olaraq güc tətbiq etməli olduğu da vurğulandı.[193]
  • Məğrib əl-Qaidəsi: Londonda fəaliyyət göstərən "Stirling Assynt" risk analizi firmasına görə, Əlcəzairdə fəaliyyət göstərən Məğrib əl-Qaidəsi, Şimali Afrikadakı Çin işçilərinə hücum çağırışı etmişdir.[194][195][196]

Mətbuatda işıqlandırma

[redaktə | mənbəni redaktə et]

BBC World Service-nin Çin üzrə əməkdaşı Çen Şironq Xinhuanın onun yaxşı mənada təəccüblənməsinə səbəb olduğunu bildirdi:

" Daha çox güvənilir olsun deyə videolar 2 həftə sonra yox, bir neçə saat sonra yayımlandlı.[197] "

Daily Telegraph-dan Peter Fosteri çinli jurnalistlərin işləmə sürəti yaxşı mənada təəccübləndirmişdi:

" Uzun müddətdir dayanan çinli jurnalistlərin hadisəni işıqlandırma göstərdikləri sürət məni yaxşı mənada təəccübləndirdi...Çinin gizlədəsi elə də bir şeyi yoxdur. "

Kaliforniya Berkli Universitetindən olan alimlər razılaşırlar ki, Çin rəsmi dairələri xeyli təcrübəli davranmışdır.[198] The New York Times və AFP Çinin "siyasi etirazlar barədəki dərsini yaxşı hazırladığını aşkarlamışdır." Onlar Ukraynada, Gürcüstanda baş verən rəngli inqilablar və 2009-cu il İrandakı seçki etirazlarını ətraflı araşdırmış, etirazçıların təşkilatlanması, dünyaya səslərini eşitdirmə məsələsindəki metodlarını öyrənmiş və buna qarşı xüsusi üsullar işləmişdirlər.

Lakin Ceymstaun Fondunun alimi Villi Lam Çinin sadəcə sosial olaraq test keçirdiyini bildirmişdir. O, inanırdı ki, bu açıqlığın nəticəsi zəif olarsa, 2008-ci ildəki Siçuan zəlzələsindən sonra etdikləri kimi "əyləcləri" basacaqdılar. Bir müddət sonra xarici jurnalistlərin polis tərəfindən nəzarətə alınması halları oldu, lakin qısa müddət sonra sərbəst buraxıldılar. 10 iyulda dövlət rəsmiləri xarici jurnalistlərdən "öz can təhlükəsizlikləri" üçün şəhəri tərk etmələrini istədilər.[199] Xinhuanın yuxarı vəzifəli şəxslərindən olan Xia Lin daha sonra qarşıdurma zamanı hər iki tərəfin itkilərini və baş vermiş hadisələri açıqladı. Bunu etirazların digər şəhərlərə yayılacağı qorxusu altında etmişdilər.[200]

Xalq Gündəliyi qəzeti qərb mətbuatını "ikili standart tətbiq etməkdə, tərəfli şərh və fikir" səsləndirməkdə ittiham etdi. Qəzet yazırdı ki, müəyyən xarici siyasətinə görə Çin əməyinin qarşılığını almaqda uğursuzluğa uğramışdır. Xarici fiqurlar və mətbuat orqanları onnu açıqlılığını və əməkdaşlıq etmək istəyini görməzdən gəlmişdir. Onların yazdığına görə əksər qərb mətbuatı üzvləri hələ də, bilərəkdən ya bilməyərəkdən etirazçıların etdiklərini azaldır və ortada irqi konflikt olduğu fikrinə köklənir.[201] Hər halda, Frans Pressdən Darci Doran açıqlılığına görə Çin hökumətindən razı qaldığını bildirirdi, lakin onun hadisələr barədə düşündüyü Çininkindən xeyli fərqlənirdi. Çin mətbuatı əsasən ziyan görmüş hanlara köklənmişdi, "uyğur hekayəsi"ni, münaqişəyə gətirib çıxaran səbəblər isə işıqlandırılmırdı.[202]

İğtışaşlar hələ təzə başlayarkən Reutersdən bir jurnalis ötən günki qarşidurmanı əks etdirmək üçün bir şəkildən istifadə etdi.[203] Şəkildə Xalq Meydanında xeyli sayda Çin ordusu əks olunmuşdu. Lakin sonradan məlum oldu ki, bu şəkil 2009-cu il Şişou hadisələrinə aiddir və orijinalı 26 iyunda Həftəlik Cənubi Metropoliya tərəfindən paylaşılmışdır.[204] Bu şəkil səhvliklə digər agentliklər tərəfindən də istifadə edildi.[205] Lakin sonra bu agentliklər öz nöqsanlarını düzəltdilər.[206]

7 iyulda Əl-Cəzirəyə müsahibəsi zamanı Dünya Uyğur Konsresi sədri Rəbiyyə Qədir də Urumçi hadisələrindən bəhs edərkən bu fotonu göstərdi. Lakin DÜK üzvləri sonradan bu nöqsana görə üzr istədilər və bu şəklin yüzlərlə şəkil içərisindən sadəcə keyfiyyətinə görə seçildiyini bildirdilər.

3 avqustda Xinhua Rəbiyyə Qədirin uşaqlarına aid olduğunu iddia etdiyi yazı dərc etdirdi.[207] Yazıya görə Rəbiyyə Qədirin uşaqları onu iğtişaşları təşkil etməkdə ittiham edirdi. Almaniya mərkəzli DUK bu iddanı rədd etdi. Human Rights Watch araşdırmaçısı isə mətni analiz etdikdən sonra verdiyi bəyanatda bəzi şübhəli məqamların olduğunu bildirdi. Ona görə mətndə iğtişaşların təsviri və qiymətləndirilməsi Çin rəsmi dairələrinin etdiyi ilə çox oxşar idi. Bu da uşaqların bunu yazacağına dair şübhələri artırır.[208]

Nəticə və uzunmüddətli təsiri

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Həbslər və məhkəmələr

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Avqustun əvvəllərində Urumçi hökuməti iğtişaşlarla əlaqəsi olan 83 şəxsin rəsmi olaraq həbs edildiyini elan etdi.[209][210] Gündəlik Çin qəzeti avqustun sonlarında yazırdı ki, 200 nəfər həbs edilmişdir və yaxın müddətdə onların məhkəməsi başlayacaqdır.[211][212] Lakin bu iddia yerli partiya orqanı və əyalət rəhbərliyi tərəfindən inkar edildi. Sintszyan rəhbərliyi sonradan elan etdi ki, 196 nəfər həbs edilmiş, onların 51 nəfəri barədə isə artıq həbs qərarı çıxmışdır. Gündəlik Çin qəzeti həmçinin, polisin prokurorluğu daha 239 nəfəri həbs etmək və 825 nəfəri nəzarətə götürmək üçün razı salmağa çalışırdığını da yazmışdı. Dekabrın əvvəllərində 94 "qaçaq" həbs edildi.[213]

Dövlət ilk dəfə sentyabr ayının sonlarında həbs edilənlərə qarşı ittihamlar irəli sürdüyünü və 21 nəfərin qətlə, soyğuna və başqasının şəxsi əmlakına ziyan verməsinə görə həbs etdiyini elan etdi.[214] 11 oktyabrda 14.000 təhlükəsizlik qüvvəsi Urumçiyə gətirildi və növbəti gün Sintszyan məhkəməsinin qərarı ilə iğtişaşlardakı rollarına görə 6 nəfər ölümə və 1 nəfər isə ömürlük həbsə məhkum edildi.[215] Ölümə məhkum edilənlərin hamısı uyğur idi və onlar adam öldürmədə, soyğun törətməkdə və talanda ittiham edilirdilər.[216][217] Xarici mətbuat bu məhkəmə qərarları ilə Çin hakimiyyətinin incik hanların könülünü almağı hədəflədiyini yazırdı.[218] DUK isə bu qərarları qınamış və ədalətsiz adlandırmışdı.

Human Rights Watch iyul etirazları ilə əlaqədar 21 müttəhimin məhkəməsində "ciddi qanun pozuntularının" olduğunu, məhkəmələrin "lazımi prosedurların və ədalətli məhkəmə araşdırmalarının minimum beynəlxalq standartlarına cavab vermədiyini" –konkret olaraq, məhkəmələrin əvvəlcədən xəbərdarlıq edilmədən bir gündə edildiyini, müttəhimlərin vəkil seçiminin məhdudlaşdırıldığını və buna görə də məhkəmələr tərəfindən məhkəmə proseslərinin ədalətsiz keçirildiyini bildirdi. Digər tərəfdən Xinhua agentliyi məhkəmə proseslərinin həm Çin, həm də uyğur dillərində aparıldığını, hər hansı bir qərar verilmədən əvvəl dəlilin diqqətlə toplanaraq yoxlanıldığını qeyd etmişdi.

2010-cu ilin fevral ayına qədər edam hökmü verilmiş şəxslərdən ən az 26 nəfər edam edildi.[219] 26 nəfərin biri han olmaqla, digərləri uyğur idi. Həmçinin edam edilənlərin sırasına bir uyğur qadın da daxil idi.[220][221] 2009-cu ilin noyabr ayında edama məhkum edilən 9 nəfərin isə 8-i uyğur və 1-i han idi.[222][223]

Sonrakı narahatlıqlar və təhlükəsizlik tədbirləri

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Avqustun ortalarından başlayaraq, 476 nəfərin hipoderma iynələri ilə bıçaqlandığı bir hücum baş verdi.[224][225] Rəsmilər hücumların Han vətəndaşlarını hədəf aldıqlarına və Uyğur separatçıları tərəfindən edildiyinə inanırdılar.[226] Həm hücumlara görə yaranmış narahatlığa, həm də digər problemlərin həll edilməsində hökumətin xeyli ləng davranması hanların kütləvi formada etirazlara başlamasına səbəb oldu.[227] 3 sentyabrda 5 etirazçı nümayişlər zamanı həyatını itirdi, 14 nəfər isə yaralandı.[228][229] Növəti gün Kommunist Partiyasının Urumçi üzrə rəhbəri Li Zhi polis rəisi Liu Yaohua ilə birlikdə vəzifələrindən göndərildilər.[230] 2010-cu ilin aprelində isə Kommunist partiyasının əyalət üzrə rəhbəri olan Vanq Lequan da öz vəzifəsindən azad edilir.[231]

Şəhərdə həyatın normala dönməsini insanlara göstərmək üçün əlindən gələni edirdi, amma şəhərə gətirilmiş hərbçilər hələ də saxlanılırdı. Verilən məlumata görə, 2010-cu ilin yanvar ayından etibarən hər gün 5–6 dəfə patrul təşkil edilirmiş və bu patrulların sayı gecə vaxtları daha da artırılırmış. İğtişaşın birinci ildönümünə az qalmış hakimiyyət orqanları "əsas ictimai yerlərdə təhlükəsizliyi təmin etmək" üçün Ürümqi ətrafında 40 mindən çox müşahidə kamerası quraşdırmışdı.[232]

Qanunvericilik və təhqiqat

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Avqust ayının sonlarında mərkəzi hökumət "üsyan, iğtişaşlar, genişmiqyaslı ciddi cinayət zorakılığı, terror hücumları və digər sosial təhlükəsizlik hadisələri zamanı silahlı polisin yerləşdirilməsinə dair standartları açıqlayan bir qanun qəbul etdi.[233][234] Sentyabrın əvvəlindəki etirazlardan sonra hökumət bütün "icazəsiz yürüşləri, nümayişləri və kütləvi etiraz aksiyalarını" qadağan edildiyini elan etdi.[235] Vilayət hökuməti, həmçinin etnik separatizmi qızışdırmaq üçün internetdən istifadəni qadağan edən qanun qəbul etdi.

Noyabrda mərkəzi Çin hökuməti 400 dövlət rəsmisini Sintszyana göndərdi. Göndərilənlər arasında rəhbər şəxslərdən Dövlət Şurasının katibi Ma Kay, propaqanda departamentinin rəhbəri Liu Yunşan, Birləşmiş Cəbhənin rəhbəri Du Qinqlin var idi. Bu şəxslər Sintszyan hadisələrini araşdırmaq üçün komitə qurmalı idilər. Məqsəd isə etirazlardan sonra bu bölgədə yeridilməsi planlanan siyasətin müəyyən olunması idi.[236] 2010-cu ilin aprel ayında sərt insan olan Vanq Lequan partiya daha uzlaşdırıcı şəxs olan Zhanq Çunxianla əvəzləndi. Hökumət, əyalətin iqtisadi inkişafına kömək etmək üçün şərq əyalətlərindən Sintszyan bölgəsinə təxminən 15 milyard ABŞ dolları məbləğində pul köçürmələrini təsdiq etdi və Qaşqarda xüsusi bir iqtisadi bölgə qurmağı planladığını bildirdi.[237]

Çin şimal-qərb sərhədi olan və əsasən müsəlmanlar tərəfindən məskunlaşdırılan Sintszyanda sosial riskləri həll etmək və iğtişaşların erkən əlamətlərini aşkar etmək üçün əhalinin köçürülmə siyasətini tətbiq etdi. Yüzlərlə kadr geridəqalmış cənub torpaqlarından Urumçinin qeyri-sabit bölgələrinə köçürüldü. Həmçinin, yeni sosial layihə ilə əgər ailədə hamı işsiz idisə, onlardan birinə dövlət iş tapmalı idi. Tələbələr də bu proqrama üzv ola bilərdilər. Şəhərin ətrafındakı gecəqondu məhəlləri yenidən işlənilir və yeni evlər tikilirdi.[238] Bunda məqsəd bölgədəki sosial riski azaltmaq idi. Ancaq müstəqil müşahidəçilər hesab edirlər ki, uğur qazanmaq üçün fundamental bərabərsizliklər aradan qaldırılmalı və düşüncə tərzi dəyişməlidir; İlham Tohti yeni siyasətin daha çox han mühacirətini cəlb edə biləcəyini və uyğur əhalisini daha da uzaqlaşdıracağını güman etdiyini bildirmişdir.[239]

İctimai xidmətlər və internetə giriş

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Şəhərdəki nəqliyyat sistemi demək olar ki, avqust ayının əvvəllərinə qədər bərpa edildi. Xinhua agentliyinin bildirdiyinə görə, 267 avtobus iğtişaşlar zamanı ziyan görmüşdü, bu avtobusların çoxu 12 avqustda yenidən xidmətə başladı.[240] Dövlət avtobus şirkətlərinə ümumilikdə ¥5.2 milyon kompensasiya ödədi.[241] Nəqliyyat xidmətlərinin bərpa edilməsinə və hökumətin bölgəyə gələnləri təşviq etmək səylərinə baxmayaraq, iğtişaşlardan sonra turizm kəskin şəkildə aşağı düşdü; oktyabrda Milli Gün tətilində Sintizsyana 2008-ci ildəki ilə müqayisədə 25% daha az turist gəldi.[242]

Urumçi ictimai məktəbləri sentyabr ayında cədvəl üzrə payız semestri üçün açıldı. Lakin bu açılışlar silahlı qüvvələrin nəzarəti altında baş verdi. Bir çox məktəblərdə ilk dərs günləri vətənpərvərliyə həsr edilmişdi.[243]

Digər tərəfdən Urumçidə internet və beynəlxalq telefon zəngləri hələ də məhdud səviyyədə saxlanılırdı. Bu iğtişaşlardan sonra təxminən 1 il belə davam etdi. Noyabr ayında internet məzmunlarının əksəriyyətinə girmək olmurdu və beynəlxalq telefon zəngləri isə qeyri-mümkün idi. Dekabr ayının sonuna qədər muxtar bölgədən kənarda yerləşdirilən əksər veb məzmuna bir neçə jurnalistdən başqa heç kim girə bilmirdi.[244] Sakinlər normal formada internetə girmək üçün 14 saatlıq məsafədə olan Dunhuanqa getməli idilər. Şəhərdə yalnız 100 yerli internet saytı fəaliyyətini davam etdirirdi. Bu saytlar isə bankların yerli filiallarının saytı, dövlət orqanlarının saytları idi.[245] Xaricə zəng etmək və ya xaricdən gələn zəngi qəbul etmək qeyri-mümkün idi. Sakinlər xariclə yalnız Çinin digər şəhərlərində yaşayan vasitəçilər vasitəsiylə əlaqə saxlaya bilirdilər. Kommunikasiya vasitələrinin bloklanması Çinin özündə belə mübahisələrə səbəb oldu. Zhejianq Universitetindən Yu Xiaofenq hökuməti bu addımına görə tənqid etdi. Bir çox Urumçu sakini bu bloklamaların onların bizneslərinə külli miqdarda ziyan vurduğunu və iğtişaşlardan sonra özlərini bərpa edə bilməmələrinə səbəb olduğunu bildirirdi. Avro-Çin formunun rəhbəri David Qosset isə sosial stabilliyə görə bütün bunlara dözülməli olduğunu bildirmişdi. Bəzi sakinlər isə internetin bloklanması ilə daha keyfiyyətli həyat yaşadıqlarını bildirirdilər.

Dekabrın sonlarında hökumət xidmətləri yavaş-yavaş bərpa etməyə başladı. İki dövlət tərəfindən nəzarət edilən Xinhua və Gündəlik Xalq saytları bloklanmadan xaric edildi. 28 dekabrda Sina.com və 10 yanvar 2010-cu ildə isə Sohu.com bloklanmadan çıxarıldı.[246] 6 fevral tarixində isə daha 27 sayt da çıxarıldı,[247][248] lakin bu saytlarda fəaliyyət hələ də məhdudlaşdırılmış formada saxlanılırdı. Məsələn, istifadəçilər portallarda yazılanları oxuya bilər, fəqət nəsə yaza bilməzdi.[247][249] Gündəlik Çin qəzeti e-mail xidmətinin 8 fevraldan artıq işlədiyini elan etsə də, BBC-nin müxbirinin bildiyi məlumata görə, bu yalan xəbər idi. Telefon mesajlaşmaları limitlər qoyulsa da, 17 yanvarda bloklanmadan çıxarıldı. Hər bir insana göndərilən gündəlik mesaj sayına görə limit qoyulmuşdu. 2010-cu ilin may ayında internet tamamilə insanların istifadəsinə verildi.[250][251]

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ Macartney, Jane. "China in deadly crackdown after Uighurs go on rampage". www.thetimes.co.uk. 13 dekabr 2019. 2019-12-13 tarixində orijinalından arxivləşdirilib.
  2. ↑ Elegant, Simon; Ramzy, Austin. "China's War in the West". time.com. 2012-11-05 tarixində orijinalından arxivləşdirilib.
  3. ↑ Barriaux, Marianne. "Three die during riots in China's Xinjiang region: state media". Sydney Morning Herald. 2019-12-13 tarixində orijinalından arxivləşdirilib.
  4. ↑ Branigan, Tania; Watts, Jonathan. "Muslim Uighurs riot as ethnic tensions rise in China". The Guardian. 2019-12-13 tarixində orijinalından arxivləşdirilib.
  5. ↑ "Civilians die in China riots". www.aljazeera.com. 2019-12-13 tarixində orijinalından arxivləşdirilib.
  6. ↑ Hu Yinan, Lei Xiaoxun. "Urumqi riot handled 'decisively, properly". China Daily. 2009-09-22 tarixində arxivləşdirilib.
  7. ↑ Yan Hao, Geng Ruibin və Yuan Ye. "Xinjiang riot hits regional anti-terror nerve". Chinaview.cn. 2009-10-05 tarixində arxivləşdirilib.
  8. ↑ "Associated Press". South China Morning Post. (#accessdate_missing_url)
  9. ↑ Wong, Edward. "Chinese President Visits Volatile Xinjiang . The New York Times. Retrieved 4 sentyabr 2009". 2019-10-14 tarixində orijinalından arxivləşdirilib.
  10. ↑ "Xinjiang arrests 'now over 1,500". BBC News. 2019-12-13 tarixində orijinalından arxivləşdirilib.
  11. ↑ Cui Jia. "Riot woman sentenced to death for killing". China Daily. 2009-12-15 tarixində arxivləşdirilib.
  12. ↑ "Scores killed in China protests". BBC News. 6 iyul 2009. 2012-03-26 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 6 iyul 2009.
  13. ↑ 1 2 Yan Hao, Geng Ruibin and Yuan Ye. "Xinjiang riot hits regional anti-terror nerve". Chinaview.cn. Xinhua. 18 iyul 2009. 17 aprel 2010 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 21 iyul 2009.
  14. ↑ 1 2 "Initial probe completed and arrest warrants to be issued soon, Xinjiang prosecutor says". South China Morning Post. Associated Press. 17 iyul 2009. səh. A7.
  15. ↑ Riley, Ann. "China officials 'disappeared' Uighurs after Xinjiang riots: HRW". Paper Chase Newsburst. University of Pittsburgh School of Law. 21 oktyabr 2009. 2014-10-19 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 13 oktyabr 2014.
  16. ↑ Bristow, Michael. "Many 'missing' after China riots". BBC News. 21 oktyabr 2009. 2012-11-26 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 25 fevral 2010.
  17. ↑ Wong, Edward. "Riots in Western China Amid Ethnic Tension". The New York Times. 5 iyul 2009. 2013-12-28 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 5 iyul 2009.
  18. ↑ Macartney, Jane. "China in deadly crackdown after Uighurs go on rampage". The Times. London. 5 iyul 2009. 2020-05-15 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 5 iyul 2009.
  19. ↑ "Profile: Rebiya Kadeer". BBC News. 17 mart 2005. 2012-03-29 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 4 yanvar 2010.
  20. ↑ "Internet Service In China's Xinjiang Will Soon Recover". China Tech News. 31 dekabr 2009. 17 aprel 2010 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 3 yanvar 2010.
  21. ↑ 2000年人口普查中国民族人口资料，民族出版社 [Year 2000 China census materials: Ethnic groups population]. Minzu Publishing House. sentyabr 2003. ISBN 7-105-05425-5.
  22. ↑ Jiang, Wenran. "New Frontier, same problems". The Globe and Mail. 6 iyul 2009. səh. parag. 10. 2009-07-10 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 18 yanvar 2010. But just as in Tibet, the local population has viewed the increasing unequal distribution of wealth and income between China's coastal and inland regions, and between urban and rural areas, with an additional ethnic dimension. Most are not separatists, but they perceive that most of the economic opportunities in their homeland are taken by the Han Chinese, who are often better educated, better connected, and more resourceful. The Uyghurs also resent discrimination against their people by the Han, both in Xinjiang and elsewhere.
  23. ↑ Ramzy, Austin. "Why the Uighurs feel left out of China's boom". Time. 14 iyul 2009. 2012-11-05 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 5 sentyabr 2009.
  24. ↑ Larson, Christina. "How China Wins and Loses Xinjiang". Foreign Policy. 9 iyul 2009. 8 iyun 2011 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 5 sentyabr 2009.
  25. ↑ Millward, James A. (2007). Eurasian crossroads: A history of Xinjiang. ISBN 978-0-231-13924-3. p. 306
  26. ↑ Toops, Stanley. "Demographics and Development in Xinjiang after 1949" (PDF). East-West Center Washington Working Papers. East–West Center (1). may 2004: 1. 2007-07-16 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-12-13.
  27. ↑ ed. Starr 2004 Arxivləşdirilib 2019-02-12 at the Wayback Machine, p. 243.
  28. ↑ Bovingdon, Gardner. Autonomy in Xinjiang: Han nationalist imperatives and Uyghur discontent (PDF). Political Studies 15. Washington: East-West Center. 2005. səh. 4. ISBN 1-932728-20-1. 2018-09-12 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2019-12-13.
  29. ↑ Gladney, Dru C. The Chinese Program of Development and Control, 1978–2001 // S. Frederick Starr (redaktor). Xinjiang: China's Muslim borderland. M.E. Sharpe. 2004. 112–114. ISBN 978-0-7656-1318-9.
  30. ↑ Dwyer, Arienne. The Xinjiang Conflict: Uyghur Identity, Language Policy, and Political Discourse (PDF). Political Studies 15. Washington: East-West Center. 2005. səh. 2. ISBN 1-932728-29-5. 2010-05-24 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-12-13.
  31. ↑ Dillon, Michael. Xinjiang – China's Muslim Far Northwest. RoutledgeCurzon. 2004. səh. 51. ISBN 0-415-32051-8.
  32. ↑ Bovingdon, Gardner. Autonomy in Xinjiang: Han nationalist imperatives and Uyghur discontent (PDF). Political Studies 15. Washington: East-West Center. 2005. səh. 19. ISBN 1-932728-20-1. 2018-09-12 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2019-12-13.
  33. ↑ "China's Minorities and Government Implementation of the Regional Ethnic Autonomy Law". Congressional-Executive Commission on China. 1 oktyabr 2005. 7 aprel 2010 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 6 may 2010. [Uyghurs] live in cohesive communities largely separated from Han Chinese, practice major world religions, have their own written scripts, and have supporters outside of China. Relations between these minorities and Han Chinese have been strained for centuries.
  34. ↑ Sautman, Barry. "Preferential policies for ethnic minorities in China: The case of Xinjiang" (PDF). Working Papers in the Social Sciences. Hong Kong University of Science and Technology (32). 1997: 35. 21 July 2011 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 6 may 2010.
  35. ↑ Moore, Malcolm. "Urumqi riots signal dark days ahead". The Daily Telegraph. London. 7 iyul 2009. 2012-10-04 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 7 iyul 2009.
  36. ↑ Bovingdon, Gardner. Autonomy in Xinjiang: Han nationalist imperatives and Uyghur discontent (PDF). Political Studies 15. Washington: East-West Center. 2005. 34–5. ISBN 1-932728-20-1. 2018-09-12 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2019-12-13.
  37. ↑ Sautman, Barry. "Preferential policies for ethnic minorities in China: The case of Xinjiang" (PDF). Working Papers in the Social Sciences. Hong Kong University of Science and Technology (32). 1997: 29–31. 21 July 2011 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 6 may 2010.
  38. ↑ Pei, Minxin. "Uighur riots show need for rethink by Beijing". Financial Times. 9 iyul 2009. 2020-05-23 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 18 yanvar 2010. Han Chinese view the Uighurs as harbouring separatist aspirations and being disloyal and ungrateful, in spite of preferential policies for ethnic minority groups.
  39. ↑ Hierman, Brent. "The Pacification of Xinjiang: Uighur Protest and the Chinese State, 1988–2002". Problems of Post-Communism. 54 (3). 2007: 48–62. doi:10.2753/PPC1075-8216540304. ISSN 1075-8216.
  40. ↑ Rudelson, Justin Ben-Adam. "Uyghur "separatism": China's policies in Xinjiang fuel dissent". Central Asia-Caucasus Institute Analyst. 16 fevral 2000. 29 fevral 2012 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 29 yanvar 2010.
  41. ↑ Gunaratna, Rohan; Pereire, Kenneth George. "An al-Qaeda associate group operating in China?" (PDF). China and Eurasia Forum Quarterly. 4 (2). 2006: 59. 6 yanvar tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. Since [the Ghulja incident], numerous attacks including attacks on buses, clashes between ETIM militants and Chinese security forces, assassination attempts, attempts to attack Chinese key installations and government buildings have taken place, though many cases go unreported.
  42. ↑ "'No Rapes' in Riot Town". Radio Free Asia. 29 iyun. 2010-01-19 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 18 yanvar.
  43. ↑ Beattie, Victor. "Violence in Xinjiang Nothing New Says China Analyst". VOA news. 8 iyul 2009. 2009-12-18 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 18 yanvararchiveurl=https://web.archive.org/web/20091218094720/http://www1.voanews.com/english/news/a-13-2009-07-07-voa6-68790522.html.
  44. ↑ "Man held over China ethnic clash". BBC News. 30 iyun 2009. 2009-07-07 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 18 yanvar.
  45. ↑ "China Says 140 Die in Riot, Uighur Separatists Blamed (Update2)". Bloomberg News. 5 iyul 2009. 24 sentyabr 2015 tarixində orijinalından arxivləşdirilib.
  46. ↑ "China calls Xinjiang riot a plot against its rule". Reuters. 5 iyul 2009. 2012-09-10 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 18 yanvar 2009.
  47. ↑ Interview with Dru Gladney. Council on Foreign Relations. "Uighurs and China's Social Justice Problem" (Podyayım). 9 iyul 2009. 22 iyun 2011 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 17 yanvar 2010.
  48. ↑ "Civilians, officer killed in Ürümqi unrest". China Daily. Xinhua. 6 iyul 2009. 18 aprel 2010 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 18 yanvar.
  49. ↑ "World Uyghur Congress behind violence: expert". China Daily. Xinhua. 7 iyul 2009. 18 aprel 2010 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 18 yanvar.
  50. ↑ "Violence Video about Urumqi Riot is Fake". China Radio International. Xinhua. 29 iyul 2009. 2009-07-31 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 18 yanvar archiveurl=https://www.webcitation.org/5p5Olncg2?url=http://english.cri.cn/6909/2009/07/29/1221s504925.htm. (#missing_pipe)
  51. ↑ 视频-乌鲁木齐"７·５"打砸抢烧严重暴力犯罪事件新闻发布会 (video) (Chinese). China Central Television. 7 iyul 2009. 18 aprel 2010 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 7 iyul.
  52. ↑ Wu Chaofan. "Urumqi riots part of plan to help Al-Qaeda". China Daily. 16 iyul 2009. 18 aprel 2010 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 18 yanvar 2010.
  53. ↑ "Xinjiang riot hits regional anti-terror nerve". China Daily. Xinhua. 18 iyul 2009. 2009-07-27 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 18 yanvar 2010.
  54. ↑ Kadeer, Rebiya. "The Real Uighur Story". Wall Street Journal. 8 iyul 2009. 2021-03-08 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 18 yanvar 2010.
  55. ↑ Sainsbury, Michael. "The violence has ended in Urumqi but shadows remain in hearts and minds". The Australian. 2 yanvar 2010. İstifadə tarixi: 2 yanvar 2010. There is little doubt [the WUC] helped promote protests, but there is no evidence they fomented violence.
  56. ↑ "China for unequivocal stand against ethnic separation". The New Nation. 9 iyul 2009. 2009-10-16 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 18 yanvar.
  57. ↑ 1 2 Agencies. "Civilians die in China riots". Al Jazeera. 5 iyul 2009. 2009-07-06 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 5 iyul 2009.
  58. ↑ Epstein, Gady. "Uighur Unrest". Forbes. 5 iyul 2009. 24 iyul 2014 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 5 iyul 2009.
  59. ↑ 新疆披露打砸抢烧杀暴力犯罪事件当日发展始末 (çin). 中新网 Chinanews.com.cn. 6 iyul 2009. 2019-07-03 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-12-13.
  60. ↑ ""Justice, justice": The July 2009 Protests in Xinjiang, China". Amnesty International. 2 iyul 2010. 26 aprel 2015 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2 iyul 2010.
  61. ↑ 1 2 "We Are Afraid to Even Look for Them: Enforced Disappearances in the Wake of Xinjiang's Protests". Human Rights Watch. 20 oktyabr 2009. 2010-01-03 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 18 yanvar.
  62. ↑ 美新疆问题专家鲍文德访谈 [Interview with American "Xinjiang problem" expert Gardiner Bovingdon]. Deutsche Welle. 23 iyul 2009. 2009-07-27 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 5 sentyabr 2009.
    Interviewer: 您认为事件的过程已经非常清楚了吗？ (Do you think the process of the riots has become clear?)
    Bovingdon: 不清楚，而且我觉得可以说很不清楚。 (No, it's not clear, and I think you can say it's much unclear.)
  63. ↑ Demick, Barbara. "140 slain as Chinese riot police, Muslims clash in north-western city". Los Angeles Times. 6 iyul 2009. 2010-08-12 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 18 yanvar.
  64. ↑ "WUC Condemns China's Brutal Crackdown of a Peaceful Protest in Urumchi City". World Uyghur Congress. 6 iyul 2009. 2011-07-21 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 5 sentyabr 2009.
  65. ↑ "World Uyghur Congress' Statement on July 5th Urumqi Incident". World Uyghur Congress. 7 iyul 2009. 2011-07-21 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 5 sentyabr 2009.
  66. ↑ Kadeer, Rebiya. "Unrest in East Turkestan: What China is not telling the media". Uyghur American Association. 20 iyul 2009. 24 iyul 2009 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 29 sentyabr 2009.
  67. ↑ Marquand, Robert. "Q&A with Uighur spiritual leader Rebiya Kadeer". Christian Science Monitor. 12 iyul 2009. 2009-07-16 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 18 yanvar 2010. [Kadeer:] I was quite surprised by the loss of so many lives. Initially the protest was peaceful. You could even see Uighurs in the crowd holding Chinese flags. There were women and children, and that seemed at first like a good thing. But the Uighurs were provoked by Chinese security forces – dogs, armoured cars. What has not been noted are the plain clothes police who went in and provoked the Uighurs. My view is that the Chinese wanted a riot in order to justify a larger crackdown; it's an attempt to create solidarity between the Han and the government at a time when there is insecurity. Provoking the crowd justifies that this was a Uighur mob.
  68. ↑ "Urumqi riots: Weapons prepared beforehand, division of tasks clear". Chinaview.cn. Xinhua. 21 iyul 2009. 6 noyabr 2012 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 15 dekabr 2009.
  69. ↑ Sainsbury, Michael. "The violence has ended in Urumqi but shadows remain in hearts and minds". The Australian. 2 yanvar 2010. İstifadə tarixi: 2 yanvar.
  70. ↑ "Kindness found amid the violence |". Shanghai Daily. 9 iyul 2009.
  71. ↑ Barriaux, Marianne. "Three die during riots in China's Xinjiang region: state media". Sydney Morning Herald. Agence France-Presse. 5 iyul 2009. 2009-07-08 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 5 sentyabr 2009.
  72. ↑ Branigan, Tania; Watts, Jonathan. "Muslim Uighurs riot as ethnic tensions rise in China". The Guardian. London. 5 iyul 2009. 2013-09-07 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 5 iyul 2009.
  73. ↑ 1 2 "Troops flood into China Riot City". BBC News. 8 iyul 2009. 2009-07-08 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 6 iyul 2009.
  74. ↑ "Traffic curfew lifted, tension remains in Urumqi". China Daily. Xinhua. 9 iyul 2009. 2009-07-13 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 18 yanvar 2010.
  75. ↑ "Mass arrests over China violence". BBC News. 7 iyul 2009. 2009-09-30 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 18 yanvar 2010.
  76. ↑ Kuhn, Anthony; Block, Melissa. "China Ethnic Unrest kills 156". All Things Considered. National Public Radio. 6 iyul 2009. 2009-07-10 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 6 iyul 2009.
  77. ↑ Clem, Will. "An eerie silence after lockdown in Kashgar". South China Morning Post. 8 iyul 2009. səh. A4.
  78. ↑ Clem, Will. "Thousands of students detained at college". South China Morning Post. 9 iyul 2009. səh. A3.
  79. ↑ Buckley, Chris. "Three killed in riot in China's Xinjiang region". Reuters. 5 iyul 2009. 2014-12-20 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 5 iyul 2009.
  80. ↑ "129 killed, 816 injured in China's Xinjiang violence". Xinhua. 6 iyun 2009. 9 iyul 2009 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 18 yanvar publisher=Chinaview.cn. (#missing_pipe)
  81. ↑ Hu Yinan, Lei Xiaoxun. "Urumqi riot handled 'decisively, properly'". China Daily. 18 iyul 2009. 17 aprel 2010 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 18 iyul 2009.
  82. ↑ Wong, Edward. "Chinese President Visits Volatile Xinjiang". The New York Times. 25 avqust 2009. 2019-10-14 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 4 sentyabr 2009.
  83. ↑ Macartney, Jane. "Chinese Han mob marches for revenge against Uighurs after rampage". The Times. London. 7 iyul 2009. 2011-10-11 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 7 iyul 2009.
  84. ↑ "Death toll from China's ethnic riots hits 184". Newsday. Associated Press. 10 iyul 2009. 2019-07-10 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-12-13.
  85. ↑ Duncan, Max. "China says police shot dead 12 Uighurs this month". Reuters. 18 iyul 2009. 2013-10-19 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 18 iyul 2009.
  86. ↑ Wong, Gillian. "China says police killed 12 in Urumqi rioting". Times Free Press. Associated Press. 18 iyul 2009. 2012-10-11 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 5 sentyabr 2009.
  87. ↑ Elegant, Simon; Ramzy, Austin. "China's War in the West". Time. 20 iyul 2009. 2009-07-17 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 5 sentyabr 2009.
  88. ↑ "Xinjiang arrests 'now over 1,500'". BBC News. 3 avqust 2009. 2019-12-13 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 4 sentyabr 2009.
  89. ↑ "Innocent civilians make up 156 in Urumqi riot death toll". Chinaview.cn. Xinhua. 5 avqust 2009. 8 avqust 2009 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 13 dekabr 2009.
  90. ↑ "Number of injured in Urumqi riot increases to 1,680". Chinaview.cn. Xinhua. 12 iyul 2009. 2009-07-17 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 18 yanvar 2010.
  91. ↑ "Xinjiang doubles compensation for bereaved families in Urumqi riot". Chinaview.cn. Xinhua. 21 iyul 2009. 26 avqust 2009 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 18 yanvar 2010.
  92. ↑ "７·５"事件遇害者家属将获补偿21万元. Caijing (çin). 10 iyul 2009. 2012-07-23 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 18 yanvar 2010.
  93. ↑ Macartney, Jane. "Riot police battle protesters as China's Uighur crisis escalates". The Times. London. 7 iyul 2009. 2021-05-24 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 18 yanvar.
  94. ↑ Foster, Peter. "Eyewitness: tensions high on the streets of Urumqi". The Daily Telegraph. London. 7 iyul 2009. 2010-07-04 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 18 yanvar 2010.
  95. ↑ "Police arrests 1,434 suspects in connection with Xinjiang riot". Chinaview.cn. Xinhua. 7 iyul 2009. 10 iyul 2009 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 12 iyul 2009.
  96. ↑ Foster, Peter. "China riots: 300 Uighurs stage fresh protest in Urumqi". The Daily Telegraph. London. 7 iyul 2009. 2009-07-10 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 4 sentyabr 2009.
  97. ↑ Foster, Peter. "Urumqi: criticism and credit for the Chinese police". The Daily Telegraph. London. 9 iyul 2009. 2011-10-26 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 4 sentyabr 2009.
  98. ↑ 1 2 Fujioka, Chisa. "Uighur leader says 10,000 went missing in one night". Reuters. 29 iyul 2009. 2013-02-16 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 24 aprel 2011.
  99. ↑ "Riots engulf Chinese Uighur city". BBC News. 7 iyul 2009. 2009-09-30 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 18 yanvar 2010.
  100. ↑ Foster, Peter. "Han Chinese mob takes to the streets in Urumqi in hunt for Uighur Muslims". The Daily Telegraph. London. 7 iyul 2009. 2010-05-16 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 18 yanvar.
  101. ↑ "Curfew in Chinese city of Urumqi". RTÉ. 7 iyul 2009. 2009-08-10 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 18 yanvar 2010.
  102. ↑ "Chinese police kill two Uighurs". BBC News. 13 iyul 2009. 2009-07-14 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 13 iyul 2009.
  103. ↑ "Police shoot dead two suspects, injure another in Urumqi". China Daily. 13 iyul 2009. 2009-07-16 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 13 iyul 2009.
  104. ↑ Clem, Will; Choi, Chi-yuk. "Conflicting stories emerge after police shoot dead Uyghur pair". South China Morning Post. 14 iyul 2009. səh. A1.
  105. ↑ 1 2 "Some Urumqi mosques defy shutdown". BBC News. 10 iyul 2009. 2009-07-12 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 12 iyul 2009.
  106. ↑ "Exodus from Urumqi as authorities up death toll". France24. 11 iyul 2009. 12 iyul 2009 tarixində orijinalından arxivləşdirilib.
  107. ↑ "Urumqi mosques closed for Friday prayers". Euronews. 9 avqust 2009. 2012-01-14 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 4 sentyabr 2009.
  108. ↑ 1 2 Buckley, Chris. "Chinese police break up Uighur protest after prayers". Reuters. 10 iyul 2009. 2013-02-16 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 12 iyul 2009.
  109. ↑ "China reimposes curfew in Urumqi". BBC News. 10 iyul 2009. 2009-07-15 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 12 iyul 2009.
  110. ↑ Hille, Kathrin. "Xinjiang widens crackdown on Uighurs". The Financial Times. 19 iyul 2009. 2014-01-10 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-12-13.
  111. ↑ Reuters.com. "Reuters.com Arxivləşdirilib 2020-08-06 at the Wayback Machine." China jails Uighur journalist for 15 years – employer. Retrieved on 4 sentyabr 2010.
  112. ↑ "Outspoken Economist Presumed Detained". Radio Free Asia. 8 iyul 2009. 2012-02-24 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 12 iyul 2009.
  113. ↑ "Uyghur Economist Freed, Warned". Radio Free Asia. 2009. 28 June 2016 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 31 August 2009.
  114. ↑ Wines, Michael. "Without Explanation, China Releases 3 Activists". The New York Times. 23 avqust 2009. 2020-02-07 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 25 avqust 2009.
  115. ↑ "Minority riots erupt in China's west, media reports 140 deaths". The Indian Express. Associated Press. 6 iyul 2009. 2009-07-10 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 5 sentyabr 2009.
  116. ↑ Choi, Chi-yuk; Wu, Vivian. "Overseas media given freedom to cover unrest, but some areas still out of bounds". South China Morning Post. 8 iyul 2009. səh. A2.
  117. ↑ Graham-Harrison and Yu Le, Emma. "China tightens Web screws after Xinjiang riot". Reuters. 6 iyul 2009. 2011-02-21 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 18 yanvar 2010.
  118. ↑ "Internet cut in Urumqi to contain violence: media". Agence France-Presse. 7 iyul 2009. 2011-03-11 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 18 yanvar 2010.
  119. ↑ Doran, D'Arcy. "Savvy Internet users defy China's censors on riot". Agence France-Presse. 5 iyul 2009. 2012-11-26 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-12-13.
  120. ↑ 新疆今日起全面恢复互联网业务 [Starting today, Internet service completely restored in Xinjiang] (çin). news.china.com.cn. 14 may 2010. 17 May 2010 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 14 may 2010.
  121. ↑ Martin, Dan. "156 killed, new protest put down – China". Adelaide Now. Agence France-Presse. 7 iyul 2009. 2012-02-03 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 18 yanvar 2010.
  122. ↑ 视频:新疆自治区主席就打砸抢烧事件发表讲话 [Xinjiang chairman delivers message to citizens] (video) (çin). QQ News. 6 iyul 2009. 2009-07-09 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 18 yanvar 2010.
  123. ↑ "Xinjiang to speed up legislation against separatism, regional top lawmaker". Chinaview.cn. Xinhua. 20 iyul 2009. 22 iyul 2009 tarixində orijinalından arxivləşdirilib.
  124. ↑ "After Riots, China to Promote Anti-Separatist Laws". The Jakarta Post. Associated Press. 20 iyul 2009. 19 August 2009 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 18 yanvar 2010.
  125. ↑ McGregor, Richard. "Beijing handles political management of riots". Financial Times. 7 iyul 2009. 2009-07-08 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 18 yanvar 2010.
  126. ↑ "Report from Urumqi: Thousands of Chinese Troops Enter City Torn by Ethnic Clashes" (video). Democracy Now!. 9 iyul 2009. 2009-09-04 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 5 sentyabr 2009. Discussion of media coverage starting at 26:49, hotel and internet blackout at 29:00.
  127. ↑ Foster, Peter. "Uighur unrest: not another Tiananmen". The Daily Telegraph. London. 7 iyul 2009. 2012-07-07 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 18 yanvar 2010.
  128. ↑ "Propaganda shows of Han-Uygur unity fall flat in Silk Road oasis town". South China Morning Post. Associated Press. 17 iyul 2009. səh. A7.
  129. ↑ Guo, Likun; Li, Huizi. "Hu holds key meeting on Xinjiang riot, vowing severe punishment on culprits". Chinaview.cn. Xinhua. 7 iyul 2009. 31 avqust 2009 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 18 yanvar 2010.
  130. ↑ "Hu Jin-tao sends Zhou Yong-kang to Xinjiang to direct safety work". China News Wrap. 10 iyul 2009.
  131. ↑ Kwok, Kristine. "Hu's return seen as sign Beijing was caught out". South China Morning Post. 9 iyul 2009. səh. A4.
  132. ↑ Pomfret, James. "China needs new policies after Xinjiang: official". Reuters. 30 iyul 2009. 2013-12-12 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 18 yanvar 2010.
  133. ↑ Jacob, Jayanth. "Delhi shuts out Uighur matriarch". The Telegraph. 26 iyul 2009. 2009-08-26 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 29 yanvar 2010.
  134. ↑ "Uighur Kadeer arrives in Tokyo". BBC News. 28 iyul 2009. 2012-03-27 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 29 yanvar 2010.
  135. ↑ "Australia defies China to host Uighur leader Rebiya Kadeer". The Daily Telegraph. London. 31 iyul 2009. 2010-05-23 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 29 yanvar 2010.
  136. ↑ "Chinese go online to vent ire at Xinjiang unrest". Reuters. 7 iyul 2009. 2011-02-10 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 18 yanvar 2010.
  137. ↑ "Chinese Authorities Blame Internet for Fanning Uighur Anger". VOA News. 8 iyul 2009. 20 dekabr 2009 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 18 yanvar 2010.
  138. ↑ Martin, Dan. "China says over 1,400 arrested for Xinjiang riots". Jakarta Globe. 6 iyul 2009. 10 iyul 2009 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 18 yanvar 2010.
  139. ↑ "Xinjiang unrest: UN urges China to respect freedoms". The Brunei Times. 7 iyul 2009. 13 yanvar 2012 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 18 yanvar 2010.
  140. ↑ "UN rights chief alarmed by death toll in China". Jakarta Post. Associated Press. 7 iyul 2009. 8 iyul 2009 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 18 yanvar 2010.
  141. ↑ "UN human rights chief alarmed by 'major tragedy' in western China". UN News Centre. 7 iyul 2009. 2016-03-03 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-12-13.
  142. ↑ "UN urges China, ethnic groups to halt violence". Khaleej Times. Reuters. 7 iyul 2009. 25 iyul 2011 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 18 yanvar 2010.
  143. ↑ "SCO expresses condolence to families of victims in Xinjiang riot". Chinaview.cn. Xinhua. 11 iyul 2009. 17 iyul 2009 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 18 yanvar 2010.
  144. ↑ Faulconbridge, Guy. "Russia says China Xinjiang riots internal affair". Reuters. 8 iyul 2009. 2011-08-30 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 18 yanvar 2010.
  145. ↑ Kazakh Foreign Ministry: Above 1,000 Kazakh citizens leave Xinjiang due to riots Arxivləşdirilib 2012-03-08 at the Wayback Machine. Central Asian News. 9 iyul 2009
  146. ↑ "Central Asia Uighurs look on with fury at bloodshed". ABS CBN News. Agence France-Presse. 7 iyul 2009. 2009-07-11 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 18 yanvar 2010.
  147. ↑ Radio Free Europe/Radio Liberty. "Kyrgyz Tighten Controls On Chinese Border". 8 iyul 2009. 2009-08-06 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 18 yanvar 2010.
  148. ↑ Leonard, Peter. "Seattle Times". ABC News. Associated Press. 19 iyul 2009. İstifadə tarixi: 19 iyul 2009.
  149. ↑ "World powers call for restraint amid China unrest". Channel News Asia. 8 iyul 2009. 2009-09-13 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 18 yanvar 2010.
  150. ↑ "International reaction to Uyghur protest violence" (audio). Radio Australia. 7 iyul 2009. 2009-07-19 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 18 yanvar 2010.
  151. ↑ "France concerned over Xinjiang riots". Sino Daily. Agence France-Presse. 7 iyul 2009. 2014-12-20 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 19 dekabr 2014.
  152. ↑ Radio Free Europe/Radio Liberty. "Uyghurs Abroad Blame China Policies For Unrest". 7 iyul 2009. 2009-08-10 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 18 yanvar 2010.
  153. ↑ "Norway concerned about violence in Xinjiang". Norway Post. Norwegian Broadcasting Corporation. 9 iyul 2009. 18 yanvar 2012 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 5 sentyabr 2009.
  154. ↑ "Tension runs high as China cracks down on Uighur riot". Today's Zaman. 7 iyul 2009. 8 mart 2012 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 5 aprel 2011.
  155. ↑ "Turkish FM calls on China to end violence". Taiwan News. Associated Press. 8 iyul 2009. 2009-07-10 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 18 yanvar 2010.
  156. ↑ "Turkish PM compares violence in China to genocide". Associated Press. 10 iyul 2009. 13 iyul 2009 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 5 sentyabr 2009.
  157. ↑ "Turkey attacks China 'genocide'". BBC News. 10 iyul 2009. 2009-09-30 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 18 yanvar 2010.
  158. ↑ "Turkey calls for boycott of Chinese goods". Today's Zaman. Associated Press. 9 iyul 2009. 8 mart 2012 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 18 yanvar 2010.
  159. ↑ "Turkish PM Erdogan likens Xinjiang violence to 'genocide'". France 24. Agence France-Presse. 10 iyul 2009. 2009-07-15 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 18 yanvar 2010.
  160. ↑ "Will Kuwaiti diplomat's road rage hurt Turkish economy?". 22 sentyabr 2015 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 25 oktyabr 2015.
  161. ↑ Hille, Kathrin; Strauss, Delphine. "China fury at Turkey's 'genocide' comments". Financial Times. 15 iyul 2009. 2009-07-18 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 15 iyul 2009.
  162. ↑ "Turkey PM told to retract Xinjiang 'genocide' claim". The Malaysian Insider. 14 iyul 2009.
  163. ↑ "China dismisses accusation of Xinjiang genocide". Reuters. 14 iyul 2009. 2014-11-11 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 15 iyul 2009.
  164. ↑ Kadeer, Rebiya. Dragon Fighter One Woman's Epic Struggle for Peace with China. Kales Press. 2009. səh. 273. ISBN 978-0-9798456-1-1.
  165. ↑ "Cable: 09BEIJING2041_a". wikileaks.org. 2016-01-11 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 21 oktyabr 2015.
  166. ↑ "Cable: 09BEIJING2185_a". wikileaks.org. 2016-01-11 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 21 oktyabr 2015.
  167. ↑ Naser M. Al-Tamimi. China-Saudi Arabia Relations, 1990-2012: Marriage of Convenience Or Strategic Alliance?. Routledge. 5 sentyabr 2013. 92–. ISBN 978-1-134-46153-0. 2017-01-09 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-12-13.
  168. ↑ "Afghanistan supports China's territorial integrity". Trend News. 8 iyul 2009. İstifadə tarixi: 18 yanvar 2010.[ölü keçid]
  169. ↑ "China taking appropriate measures in Xinjiang: Cambodian gov't". Chinaview.cn. Xinhua. 11 iyul 2009. 15 iyul 2009 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 18 yanvar 2010.
  170. ↑ "Vietnam expresses support for China's handling of Xinjiang unrest". Chinaview.cn. Xinhua. 8 iyul 2009. 2009-07-12 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 18 yanvar 2010.
  171. ↑ "Micronesia vice president condemns Xinjiang riot". Chinaview.cn. Xinhua. 9 iyul 2009. 29 avqust 2009 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 18 yanvar 2010.
  172. ↑ "Turkey and Iran concerned over developments in Xinjiang". Anadolu Ajansi. 9 iyul 2009. 20 dekabr 2014 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 18 yanvar 2010.
  173. ↑ "Iran voices 'concern' over China unrest". Press TV. 9 iyul 2009. 14 iyul 2009 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 18 yanvar 2010.
  174. ↑ New Delhi Television. "Riots in China: 1400 people detained". Associated Press. 7 iyul 2009. 2012-09-30 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 18 yanvar 2010.
  175. ↑ Saad, Imelda. "Singapore urges restraint in Xinjiang, China". Channel News Asia. 9 iyul 2009. 2009-07-12 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 12 iyul 2009.
  176. ↑ "Taiwan condemns riots in Xinjiang, urges China to be tolerant". Taiwan News. Central News Agency. 9 iyul 2009. 2009-08-05 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 18 yanvar 2010.
  177. ↑ "Uighur activist Rebiya Kadeer denied entry visa to Taiwan". The China Post. 26 sentyabr 2009. 2009-09-29 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 29 yanvar 2010.
  178. ↑ "violence in Xinjiang worries foreign ministry". Swissinfo. 8 iyul 2009. 2012-01-19 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 18 yanvar 2010.
  179. ↑ "Germany, Australia urge restraint in China unrest". Monsters and Critics. 7 iyul 2009. 29 yanvar 2013 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 18 yanvar 2010.
  180. ↑ "Belgrade reactions to events in Xinjiang". Radio Serbia. 9 iyul 2009. 5 avqust 2009 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 18 yanvar 2010.
  181. ↑ "Press Secretary Andrei Popov responds to a media question over the events in Urumqi in Xinjiang Uyghur Autonomous Region of the People's Republic of China". Belarus Foreign Ministry. 9 iyul 2009. 2012-03-14 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 18 yanvar 2010.
  182. ↑ "FM: China strongly condemns attacks on its foreign missions". China Daily. 7 iyul 2009. 2009-09-18 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 18 yanvar 2010.
  183. ↑ "Dutch Police Hold 39 Detained After Protests at China Embassy". Bloomberg. 7 iyul 2009. 5 noyabr 2012 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 18 yanvar 2010.
  184. ↑ "China shuts Hague embassy after Xinjiang protest". Hindustan Times. 7 iyul 2009. 25 yanvar 2013 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 18 yanvar 2010.
  185. ↑ Fraser, Suzan. "Uighurs protest in Turkey, Norway". Associated Press. 7 iyul 2009. 2020-01-29 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 18 yanvar 2010.
  186. ↑ "Indonesians protest at Chinese embassy". Channel News Asia. 13 iyul 2009. 2012-10-23 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 23 iyul 2011.
  187. ↑ "Some 'elements' out to harm Sino-Pak ties". The Nation. 9 iyul 2009. 13 iyul 2009 tarixində orijinalından arxivləşdirilib.
  188. ↑ "Recent riots in Xinjiang region, China". Sri Lankan News. 10 iyul 2009. 16 avqust 2011 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 18 yanvar 2010.
  189. ↑ "Chinese protests spread as deaths mount". CBC News. 7 iyul 2009. 2010-07-10 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 18 yanvar 2010.
  190. ↑ Buckley, Chris. "China's Hu Abandons G8 as Ethnic Unrest Continues". Reuters. 8 iyul 2009. 2013-02-16 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 17 yanvar 2009.
  191. ↑ "US commission urges sanctions". South China Morning Post. Agence France-Presse. 16 iyul 2009. səh. A4.
  192. ↑ "China must investigate 156 deaths during protests in Urumqi". Amnesty International. 7 iyul 2009. 2010-01-27 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 18 yanvar 2010.
  193. ↑ "China: Exercise Restraint in Xinjiang – Government Should Allow Independent United Nations Probe". Human Rights Watch. 6 iyul 2009. 2010-01-17 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 18 yanvar 2010.
  194. ↑ "China demands Turkish retraction". BBC News. 14 iyul 2009. 2009-07-17 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 14 iyul 2009.
  195. ↑ Stack, Liam. "China warns citizens in Algeria of Al Qaeda threat". The Christian Science Monitor. 15 iyul 2009. 2010-11-22 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 18 yanvar 2010.
  196. ↑ Moore, Malcolm. "Al-Qaeda vows revenge on China over Uighur deaths". The Daily Telegraph. London. 14 iyul 2009. 2010-04-17 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 18 yanvar 2010.
  197. ↑ Ward, Mark. "China clampdown on tech in Urumqi". BBC News. 6 iyul 2009. 2010-06-29 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 18 yanvar 2010.
  198. ↑ Wines, Michael. "In Latest Upheaval, China Applies New Strategies to Control Flow of Information". The New York Times. 7 iyul 2009. 2013-01-31 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 18 yanvar 2010.
  199. ↑ "Foreign reporters ordered out of Kashgar". International News Safety Institute. Agence France-Presse. 10 iyul 2009. 2010-06-21 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 18 yanvar 2010.
  200. ↑ Jacobs, Andrew. "In Leaked Lecture, Details of China's News Cleanups". The New York Times. 3 iyun 2010. 2016-10-09 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2 iyul 2010.
  201. ↑ 国际观察：西方怎么不对恐怖袭击"保持克制"？！ [People's Daily criticises double standards in Western media attitudes to 7.5 incident]. People's Daily (çin). 10 iyul 2009. 2010-02-14 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 18 yanvar 2010. English translation Arxivləşdirilib 2011-10-08 at the Wayback Machine on China News Wrap. Retrieved 18 yanvar 2010.
  202. ↑ Doran, D'Arcy. "China extends hand to foreign media, but tightens grip elsewhere". Google. Agence France Presse. 9 iyul 2009. 2012-05-25 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 5 aprel 2011.
  203. ↑ staff reporter. "Posted photos source of western media gaffes". South China Morning Post. 8 iyul 2009. səh. A4. 2019-07-11 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-12-13.
  204. ↑ 石首"抢尸"拉锯战 (çin). 南都周刊网 [Southern Metropolis Weekly]. 26 iyun 2009. 14 iyul 2011 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 18 yanvar 2010.
  205. ↑ "Uighur group 'regrets' photo error". Al Jazeera. 10 iyul 2009. 2009-07-14 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 13 iyul 2009.
  206. ↑ "Exiled Uighur leader denies stirring unrest". Al Jazeera. 7 iyul 2009. 10 dekabr 2009 tarixində orijinalından (video) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 18 yanvar 2010.
  207. ↑ Branigan, Tania. "China says Uighur leader's family condemn her". The Guardian. London. 3 August 2009. 7 September 2013 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 3 August 2009.
  208. ↑ "Uighur leader's family 'blame her' for unrest: report". Agence France-Presse. 3 August 2009.
  209. ↑ "China 'to charge 83 over riots'". BBC News. 4 avqust 2009. 2009-09-29 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 4 sentyabr 2009.
  210. ↑ Qiu Yongzheng. "No trial date yet for Urumqi rioters". Global Times. 25 avqust 2009. 16 dekabr 2009 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 4 sentyabr 2009.
  211. ↑ "Trials due over Xinjiang riots". BBC News. 24 August 2009. 27 August 2009 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 4 sentyabr 2009.
  212. ↑ "Report: More than 200 face trial over China ethnic riots". CNN News. 24 avqust 2009. 2009-08-29 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 4 sentyabr 2009.
  213. ↑ "Nearly 200 arrest warrants issued". China Daily. 4 sentyabr 2009. 2012-10-21 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 4 sentyabr 2009.
  214. ↑ Stanway, David. "China lays first charges over Xinjiang riots". Reuters. 26 sentyabr 2009. 2013-02-16 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 28 sentyabr 2009.
  215. ↑ "Six sentenced to death over Xinjiang riot". Chinaview.cn. Xinhua. 10 oktyabr 2009. 15 yanvar 2010 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 3 dekabr 2009.
  216. ↑ Watts, Jonathan. "China sentences six men to death over ethnic riots". The Guardian. London. 12 oktyabr 2009. 2013-09-08 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 18 yanvar 2010.
  217. ↑ Bodeen, Christopher. "China court sentences 6 to death in Xinjiang riots". USA Today. Associated Press. 12 oktyabr 2009. 2009-10-18 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 18 yanvar 2010.
  218. ↑ "China: Xinjiang Trials Deny Justice – Proceedings Failed Minimum Fair Trial Standards". Human Rights Watch. 15 oktyabr 2009. 2010-01-17 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 18 yanvar 2010.
  219. ↑ Le, Yu. "China sentences four more to death for Urumqi riot". Reuters. 26 yanvar 2010. 2011-05-21 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 11 aprel 2010.
  220. ↑ Cui Jia. "Riot woman sentenced to death for killing". China Daily. 5 dekabr 2009. 17 aprel 2010 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 13 dekabr 2009.
  221. ↑ MacDonald, Scott. "China sentences 3 more to death over ethnic riots". Associated Press. 4 dekabr 2009.
  222. ↑ "Nine executed over Xinjiang riots". BBC. 9 noyabr 2009. 2010-09-30 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 1 iyul 2010.
  223. ↑ Barriaux, Marianne. "China executes nine over Xinjiang unrest". Agence France Press. 9 noyabr 2009. 2009-12-26 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 1 iyul 2010.
  224. ↑ "Urumqi quiets down after protest about syringe attacks". Xinhua. 4 sentyabr 2009. 5 sentyabr 2009 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 4 sentyabr 2009.
  225. ↑ Bodeen, Christopher. "Chinese city quiet after protests left 5 dead". Express India. Associated Press. 4 sentyabr 2009. 11 mart 2012 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 4 sentyabr 2009.
  226. ↑ "Chinese break up 'needle' riots". BBC News. 4 sentyabr 2009. 2009-09-04 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 4 sentyabr 2009.
  227. ↑ Bodeen, Christopher. "China official: 5 killed during Urumqi protests". The Guardian. London. Associated Press. 4 sentyabr 2009. 2021-05-24 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 4 sentyabr 2009.
  228. ↑ "Tensions high after Urumqi unrest". Al Jazeera. 5 sentyabr 2009. 2011-02-05 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 6 sentyabr 2009.
  229. ↑ "'Five die' in China ethnic unrest". BBC News. 4 sentyabr 2009. 2019-09-10 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 4 sentyabr 2009.
  230. ↑ "Urumqi party chief, Xinjiang police chief sacked". Chinaview.cn. Xinhua. 5 sentyabr 2009. 6 sentyabr 2009 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 5 sentyabr 2009.
  231. ↑ "China replaces top Communist boss in Xinjiang region". BBC News. 24 sentyabr 2010. 2010-04-26 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 25 sentyabr 2010.
  232. ↑ "40,000 cameras keep watch on China's Urumqi". Agence France-Presse. 2 iyul 2010. 2012-05-25 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 3 iyul 2010.
  233. ↑ Wines, Michael. "China Approves New Law Governing Armed Police Force". The New York Times. 27 August 2009. 9 October 2016 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 28 August 2009.
  234. ↑ Harwood, Matthew. "China: Legislature Outlines Police Powers, Curbs Local Security Powers". Security Management. 28 avqust 2009. 16 iyul 2011 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 4 sentyabr 2009.
  235. ↑ "Urumqi imposes rules to ban unlicensed demonstrations". Chinaview.cn. Xinhua. 4 sentyabr 2009. 10 sentyabr 2009 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 4 sentyabr 2009.
  236. ↑ Li, Yuhui. "Notes on the Chinese Government's Handling of the Urumqi Riot in Xinjiang" (PDF). China and Eurasia Forum Quarterly. Central Asia-Caucasus Institute & Silk Road Studies Program. 7 (4). 2009: 11–15. ISSN 1653-4212. İstifadə tarixi: 16 fevral 2010.[ölü keçid]
  237. ↑ Jacobs, Andrew. "Aid Fuels Change of Fortunes on Silk Road". New York Times. 14 noyabr 2010. 2016-10-09 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 6 noyabr 2011.
  238. ↑ Hills, Kathrin (3 iyul 2010). "China deploys hundreds of social workers to ease plight of Uighurs", pg 1, Financial Times
  239. ↑ Hills, Kathrin (3 iyul 2010). "Development unlikely to drown out disharmony", pg 4, Financial Times
  240. ↑ "Public transportation companies receive 5 mln yuan Urumqi riot damage compensation". Chinaview.cn. Xinhua. 26 avqust 2009. 29 avqust 2009 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 4 sentyabr 2009.
  241. ↑ "Public transport resumes full operation after Urumqi riot". Chinaview.cn. Xinhua. 12 avqust 2009. 23 avqust 2009 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 4 sentyabr 2009.
  242. ↑ "Xinjiang receives fewer tourists after riot". Chinaview.cn. 11 oktyabr 2009. 6 noyabr 2012 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 3 dekabr 2009.
  243. ↑ "Hope the keynote as Chinese students begin new semester". Chinaview.cn. Xinhua. 1 sentyabr 2009. 6 noyabr 2012 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 4 sentyabr 2009.
  244. ↑ Teague, Matthew. "World Blog: Could the Uighur unrest spread?". NBC News online. 9 avqust 2011 tarixində orijinalından (video) arxivləşdirilib. 1:41–2:15.
  245. ↑ "Text messaging services resume in Xinjiang six months after riot". English.news.cn. Xinhua. 17 yanvar 2010. 6 noyabr 2012 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 11 fevral 2010.
  246. ↑ 1 2 Cui Jia. "More websites back online in Urumqi". China Daily. 8 fevral 2010. 2010-02-11 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 11 fevral 2010.
  247. ↑ "Across China: Xinjiang". China Daily. 10 fevral 2010. 2010-02-14 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 11 fevral 2010.
  248. ↑ Grammaticas, Damian. "Trekking 1,000 km in China for e-mail". BBC News. 11 fevral 2010. 2010-02-13 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 11 fevral 2010.
  249. ↑ "Xinjiang to continue lifting communication restrictions: spokesperson". English.news.cn. Xinhua. 18 yanvar 2010. 6 may 2010 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 11 fevral 2010.
  250. ↑ Bristow, Michael. "China allows texting in Xinjiang six months after riots". BBC News. 18 yanvar 2010. 2010-01-21 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 11 fevral 2010.

Xarici keçidlər

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Hadisə barədə xəbərlər
Fotolar