ABŞ–İran münasibətləri

ABŞ–İran münasibətləri — ABŞ və İran arasında ikitərəfli əlaqələr. Ölkələr arasında diplomatik əlaqələr 1883-cü ildə qurulub, 1980-ci ildə kəsilib.

ABŞ–İran münasibətləri
ABŞ və İran
 ABŞ  İran
Vikianbarın loqosu Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

27 sentyabr 2013-cü ildə 34 ildən sonra ilk dəfə olaraq prezidentlər Barak Obama və Həsən Ruhani arasında telefon danışığı olub[1].

Tarixi

[redaktə | mənbəni redaktə et]

ABŞ və İran (o vaxtlar Persiya adlanırdı) 1883-cü ildə diplomatik əlaqələr qurdular. İkinci Dünya müharibəsi illərində Amerikanın İranda nüfuzu gücləndi, çünki bu ölkə SSRİ-yə Lend-liz üzrə təchizat dəhlizlərindən birinə çevrildi; İranda bir sıra Amerika obyektləri tikildi və ABŞ hərbçiləri yerləşdirildi.1945-ci ilin dekabrında iki ABŞ-İran müqaviləsi bağlandı: ABŞ-nin İrandakı federal əmlakının ucuz qiymətə Tehrana satılması və İran borcunun Lend-liz əsasında tənzimlənməsi haqqında[2]. Lend-liz borcunun 8,5 milyon dollar məbləğində ödənilməsi müəyyən edilmişdir[2].ABŞ-nin İran böhranının həllində iştirakı (1946) Vaşinqtonun İranda mövqelərinin güclənməsinə səbəb oldu. Soyuq müharibənin başlanması kontekstində ABŞ 1947-ci ilin aprelində Amerika hərbi texnikasının alınması üçün İrana 25 milyon dollar kredit ayırdı, həmçinin şah qoşunlarında və jandarmiyada hərbi məsləhətçilərinin səlahiyyət müddətini 1949-cu ilə qədər uzatdı[3].

1953-cü ildə ABŞ və İngiltərə kəşfiyyat xidmətlərinin iştirakı ilə demokratik yolla seçilmiş baş nazirə qarşı çevriliş baş verdi.

1978-ci ildə İranda İslam İnqilabı baş verdi, nəticədə şah ölkəni tərk etməyə məcbur oldu və hakimiyyətə radikal din xadimləri gəldi. Birləşmiş Ştatlar 1980-ci ildə Tehrandakı ABŞ səfirliyinin əməkdaşlarının ələ keçirilməsindən sonra İranla diplomatik əlaqələri kəsib. ABŞ hökumətinin hazırda İranla diplomatik və ya konsulluq əlaqələri yoxdur.

ABŞ mütəmadi olaraq İran nüvə proqramı, İranın terroru dəstəkləməsi və ölkədə insan haqlarının pozulması ilə bağlı narahatlığını ifadə edir. İranı beynəlxalq ictimaiyyətlə danışıqlar aparmağa və nüvə proqramı ilə bağlı məsələləri həll etməyə məcbur etmək üçün ABŞ və beynəlxalq ictimaiyyət tərəfindən İrana qarşı geniş sanksiyalar siyahısı tətbiq edilib. İran isteblişmenti öz ritorikasında dəfələrlə İsrail dövlətinin mövcudluğu hüququnu şübhə altına alıb, həmçinin Həmas, Hizbullah və Fələstin İslami Cihadı kimi qrupları silahlandırmaqla Yaxın Şərq münaqişəsinin həllinə mane olub.

2013-cü ildə Həsən Ruhaninin İran prezidentliyinə keçməsi ilə iki ölkə arasında münasibətlər yaxşılaşmağa başladı. Həsən Ruhani Qərblə ən çətin məsələləri açıq müzakirə etməyə hazır olduğunu bildirdi və ölkədə daxili kursun dəyişdiyini nümayiş etdirən bir sıra tədbirlər keçirdi: siyasi məhbuslar azad edildi, bir müddət sosial şəbəkələrə giriş açıldı və s. 2013-cü ilin sentyabrında 34 ildən sonra ilk dəfə olaraq iki dövlətin liderləri arasında telefon danışığı olub[4][5][6].

2015-ci ilin sentyabrında Həsən Ruhani BMT Baş Assambleyasındakı çıxışında ABŞ-ni “terror siyasətlərinə”- Amerikanın İraq və Əfqanıstana müdaxiləsini, eləcə də “sionist rejimə dəstək verməsi, Fələstin xalqına zülm etməsinə" görə tənqid etdi. O, nüvə proqramına görə İrana qarşı uzun müddətdir tətbiq edilən sanksiyaları ədalətsiz adlandırdı. Bununla belə, İran prezidenti çıxışında yekun nüvə razılaşmasını dəstəkləyib.[7]

2017-ci ilin oktyabrında ABŞ prezidenti Tramp demişdi ki, o, daha Konqresi Birgə Hərtərəfli Fəaliyyət Planının ABŞ-nin maraqlarına uyğun olduğuna əmin etməyəcək.[8]

20 iyun 2019-cu ildə İran İnqilabı Keşikçiləri Korpusunun Hava Qüvvələri Hörmüz boğazında Amerikaya məxsus pilotsuz uçuş aparatını vurdu. İRXA-nın məlumatına görə, ABŞ-nin RQ-4 Global Hawk pilotsuz təyyarəsi İranın hava məkanını pozub və Hörmüzqan əyaləti üzərində yer-hava raketi ilə vurulub; ABŞ versiyasına görə, MQ-4C Triton pilotsuz uçan aparatı beynəlxalq hava məkanında uçub və İranın sərhədlərini pozmayıb[9]. ABŞ İrandakı üç hərbi hədəfə cavab zərbəsi vurmağı planlaşdırmış, lakin Donald Trampın sözlərinə görə, o, hücumdan 10 dəqiqə əvvəl bu qərarı ləğv etmişdir[10].

3 yanvar 2020-ci ildə Donald Trampın əmri ilə ABŞ Hərbi Hava Qüvvələri Bağdad hava limanına zərbə endirib . Hava hücumunda Qüds Qüvvələrinin və İslam İnqilabı Keşikçiləri Korpusunun (SEPAH) rəhbəri general Qasım Süleymani həlak olub. Ərəb baharı tarixi və Yaxın Şərqin geosiyasəti üzrə ekspert Set Consun fikrincə, bu qətl ABŞ və İran arasında münaqişəni yeni səviyyəyə qaldırmışdır[11]. Buna cavab olaraq, 8 yanvar 2020-ci ildə İran ABŞ-nin İraqdakı hərbi obyektlərinə raket zərbəsi endirdi.

2022-ci il avqustun 10-da ABŞ Ədliyyə Departamentinin nümayəndələri qiyabi olaraq SEPAH üzvü Şəhram Poursəfi keçmiş Amerika prezidenti Donald Trampın milli təhlükəsizlik üzrə keçmiş müşaviri Con Boltona sui-qəsd planlaşdırmaqda ittiham edib. Günahı sübuta yetirilərsə, onu 25 ilə qədər həbs və 500 min dollara qədər cərimə gözləyir. Vaşinqton həmçinin xəbərdarlıq edib ki, Tehran ABŞ vətəndaşlarına, o cümlədən təqaüdçü məmurlara qarşı hücumlar təşkil edərsə, ciddi nəticələrlə üzləşəcək.

İqtisadi əlaqələr

[redaktə | mənbəni redaktə et]

ABŞ hökuməti Amerika şirkətlərinə İranla hər hansı iqtisadi əlaqələr qurmağı qadağan edir. Sanksiyaya səbəb kimi İranın terroru dəstəkləməsi, nüvə proqramı ilə bağlı beynəlxalq öhdəliklərinə əməl etməməsi və insan haqlarının pozulması göstərilib.

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ "Президент США впервые за 30 лет провел переговоры с главой Ирана". 2013-10-04 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2013-10-03.
  2. ↑ 1 2 Юнгблюд В. Т., Воробьёва Т. А., Збоев А. В., Калинин А. А., Костин А. А., Смольняк И. В., Чучкалов А. В. Встречными курсами: политика СССР и США на Балканах, Ближнем и Среднем Востоке в 1939—1947 гг. — Киров, 2014. — С. 392
  3. ↑ Юнгблюд В. Т., Воробьёва Т. А., Збоев А. В., Калинин А. А., Костин А. А., Смольняк И. В., Чучкалов А. В. Встречными курсами: политика СССР и США на Балканах, Ближнем и Среднем Востоке в 1939—1947 гг. — Киров, 2014. — С. 396
  4. ↑ "Смайлик в чалме". Лента.ру. 2013-10-22. 2016-05-30 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2013-11-03.
  5. ↑ "Белый дом попросил еврейское лобби оставить в покое Иран". Лента.ру. 2013-10-30. 2022-02-26 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2013-11-03.
  6. ↑ "Лидеры США и Ирана поговорили впервые за 34 года". Лента.ру. 2013-09-28. 2020-10-28 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2013-11-03.
  7. ↑ "Президент Ирана обвинил США в терроризме и одобрил ядерную сделку". 2016-03-05 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-10-03.
  8. ↑ Трамп отказался одобрить ядерную сделку с Ираном Arxivləşdirilib 2019-11-29 at the Wayback Machine BBC
  9. ↑ "Иран сбил беспилотник США над Персидским заливом". Ведомости (rus). 2019-06-20. 2019-07-16 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-06-25.
  10. ↑ "«Несоразмерно сбитому дрону»: Трамп объяснил отмену удара по Ирану нежеланием убивать 150 человек". Новая Газета (rus). 2019-06-21. 2019-07-25 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-06-25.
  11. ↑ "Foreign Policy: убийство Сулеймани выводит конфликт США и Ирана на новый уровень". 2020-01-05 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-01-03.