Ayutiya imperiyası

Ayutiya krallığı
	Tarixi krallıq
Ayutiya krallığı
	อาณาจักรอยุธยา
Bayraq	Gerb
	; Ayutiyanın təsir sferası və qonşu dövlətlərinin xəritəsi (təx. 1540-cı il). ; Ayutiya krallığı tünd göy rənglə verilib.
← ; ← ; ← → 1350 — 1767 ;
Paytaxt	Ayutiya (1351–1463); Pxitsanulok (1463–1488); Ayutiya (1488–1666); Lopburi (1666–1688); Ayutiya (1688–1767)
Dilləri	Tay dili
Rəsmi dilləri	Supxanburi dialekti
Dövlət dini	Əksəriyyət: Txeravada buddizmi; Azlıq: Hinduizm, Roma-Katolik, Şiə İslam, Sünni İslam
İdarəetmə forması	Mütləq monarxiya
Kral
• 1314—1369	I Ramatxibodi (Uthonq)
• 1590—1605	II Sampxet (Naresuan)
• 1656—1688	III Ramatxibodi (Naray)
• 1758—1767	III Boromaraça (Ekathat)
Tarixi
• 1351	I Ramatxibodinin Ayutiyada taxta çıxması
• 1438	Sukxotay krallığı ilə şəxsi birlik
• 1564, 1569	Taunqu vassalı
• 1583, 1584	Sukxotay krallığı ilə birləşmək və vassallıqdan azad olma
• 1629	Sukxotay sülaləsinin sonu azad olma
• 1767	Ayutiya şəhərinin düşməsi
Davamiyyət
	Tailand; Kamboca; Laos; Myanma; Malayziya; →
	Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Ayutiya krallığı (tay อาณาจักรอยุธยา) — 1351–1767-ci illərdə indiki Tailand ərazisində hökmranlıq etmiş tay feodal buddist dövləti. Ayutiya xarici tüccarlarla səmimi idi. Bu tüccarlara çinlilər, vyetlər, portuqaliyalılar, hindlilər, yaponlar, koreyalılar, farslar, ispanlar, niderlandlılar, ingilislər və fransızlar daxil idi. Yerli hakimiyyət bu tüccarlara paytaxt Ayutiya şəhərinin qala divarlarının ətrafında kəndlər qurmağa icazə vermişdir.

Xarici tüccarlar XVI əsrdə Ayutiyanı şərqdəki ən böyük və ən zəngin şəhərlərdən biri olaraq təsvir etmişdir. Kral I Ramatxibodin (1656–1688) Fransa kralı XIV Lüdovik ilə yaxın əlaqəli var idi. Dövlətdə olan fransız nümayəndəlar Ayutiyanın Paris qədər böyük və zəngin olduğunu qeyd etmişdir.

1550-ci ildən etibarən krallığın vassallarına Malay yarımadasında yerləşən bir neçə şəhər dövlətləri, Sukxotay, Lannatay və indiki Birma və Kamboca dövlətlərinin bir hissəsi aid idi.^[1] Krallığa bu dövrdə daha çox Ayutiya imperiyası deyilirdi.

Avropa mənbələrində Ayutiya krallığı Siam adlandırılırdı, ancaq bir çox mənbə Ayutiyanın yerli əhalisinin özünü tay adlandırdığını, krallıqlarına isə tay dövləti mənasını verən Krunq Tay (tay กรุงไท) dediklərini sübut edir. Niderland Ost-Hind Şirkəti tərəfindən sifariş edilən bir rəsm əsərində Ayutiya krallığı Ayudeya olaraq qələmə vermişdir.^[2]

Tarix

Mənşə

Tarixşünasların əksəriyyəti Çaopxraya çayının vadisindəki Ayutiya şəhərində qurulan bu tay dövlətinin daha əvvəllər Lavo krallığının (o zamanlar hələ də Khmer İmperiyasının suverenliyində) və Suvarnabxuminin yaxınlıqlarında yarandığına inanır. Mənbələrdən biri XIV əsrin ortalarında böyük bir epidemiyadan qorxan kral I Ramatxibodinin (1314–1369) sarayını cənuba Çaopxraya çayının vadisindəki çaylarla örtülü bir adaya köçürdüyünü deyir.^[3] Şəhərin adı hinduizmin regiondakı təsirinin rəmzidir. Şəhərin adı milli tay eposu və Ramayananın tay versiyası olan Ramakien ilə əlaqələndirilir.

Səfərlər

Ayutiya hegemonluğuna Sukxotay,^[5]^:222 Kampxaenq Pxet və Pxitsanulok kimi şimal krallıqlarını və şəhər dövlətlərini fəth edərək başlamışdır. XV əsrin axırlarında Ayutiya regionun böyük gücü olan Anqkor krallığına səfərlər etmişdir. İllər keçdikcə Anqkor krallığının Çaopxraya çayı vadisindəki təsiri azalırdı və Ayutiya regionun yeni gücünə çevrilirdi.

Ayutiya və Lannatay arasındakı münasibətlər Ayutiyanın 1451-ci ildə gerçəkləşən Txau Çoy üsyanını dəstəkləməsindən sonra xeyli pisləşmişdi. Sukxotay krallığının zadəganlarından olan Yuttittxiranın Ayutiya kralı Borommatraylokkanat (1431–1488) ilə münaqişələri var idi. O, Borommatraylokkanatın sarayına getmiş və onu Pxitsanuloka hücum etməyə çağırmışdır. Beləliklə Yuxarı Çaopxraya vadisi uğrunda Ayutthaya–Lannatay müharibəsi başlamışdır. 1460-cı ildə qubernator Çalianq Lannatay kralı Tilokarata təslim olmuşdur. Bunu görən Borommatrailokkanat müharibəyə daha çox diqqət ayırmaq üçün paytaxt və ordusunu Pxitsanuloka köçürmüşdür. Tilokarat 1475-ci ildə Borommatraylokkanat ilə sülh imzalamışdır.

Buna baxmayaraq, Ayutiya krallığı mərkəzləşmiş bir dövlət deyildi. Ayutiya özünüidarə edən knyazlıqlardan və xərac verən vilayətlərdən ibarət idi. Bu knyazlıqlar və vilayətlər Ayutiya kralına sədaqət andı içirlər. Bir çox tarixçilər bunu mandala sistemi adlandırırlar.^[6] Bu knyazlıqlar ya Ayutiya krallıq sülaləsinin üzvləri ya da müstəqil orduya sahib yerli hökmdarlar tərəfindən idarə olunurdu. Bu sistem yerli knyazların tez-tez üsyan çıxarmasına səbəb olunurdu.

Krallıqda vərəsəlik qanununun zəif olması və güclü bir meritokratiya anlayışının olmaması mübahisəli varislik vəziyyəti olan zaman knyazların və taxt-taca iddiası olan digər hakim simaların ordularını yığıb paytaxta hücum etməsi və qanlı çevrilişlərin baş verməsi ilə nəticələnirdi.^[7]

XV əsrin əvvəllərində Ayutiya Malay yarımadası ilə maraqlanırdı, ancaq Malakka sultanlığının əhəmiyyətli ticarət limanları dövlətin müstəqilliyini qoruyurdu. Ayutiya Min Çininin siyasi və iqtisadi dəstəyi ilə Malakkaya qarşı bir neçə uğursuz səfər həyata keçirmişdir. XV əsrin əvvəllərində Min dənizçisi Çjen Xe (1371–1435) liman şəhərində bir baza qurmuşdur. Bu isə Çinin Malakkanı taylara uduzmaq istəmədiyini bildirirdi. Çinin müdafiəsi ilə şəhər çiçəklənmə dövrünü yaşamış və Ayutiyanın ən böyük rəqiblərindən birinə çevrilmişdir. 1511-ci ildə portuqaliyalılar Malakka şəhərini işğal etmişdir.^[8]

Süqut

Əsas məqalələr: Birma-Siam müharibəsi (1759-1760) və Birma-Siam müharibəsi (1765-1767)

Qanlı bir vərəsəlik mübarizəsindən sonra Ayutiya qısa bir qızıl dövrünə girmişdir. Bu dövr XVIII əsrin ikinci yarısında baş vermiş, incəsənətin, ədəbiyyatın və təhsilin inkişafı ilə nəticələnmişdir.^[9]

Krallığın son əlli ili knyazlar arasında baş verən münaqişələrlə keçmişdir. Knyazların əsas hədəfi taxt-tacı ələ keçirmək idi. Saray əyanları və sərkərdələr sui-qəsdə uğrayırdı. Krallığın son monarxı V Boromaraça taxta kral olan balaca qardaşını məğlub edərək çıxmışdır.^[10]^:203

Fransız mənbələrinə görə Ayutiya üç knyaz şəhərindən ibarət idi. Onlar Pxuket, Sonqkxla və Nakxonsithammarat idi.^[11]

1765-ci ildə 40 min əsgərlik bir Birma ordusu Ayutiyaya şimal və qərbdən hücum etdi.^[12]^:250 Sərhəd ərazilərdə yerləşən kənd və qəsəbələr tez işğal olundu. 14 aylıq bir mühasirədən sonra Ayutiya şəhəri düşmüş və 1767-ci ilin aprel ayında talan edilib yandırılmışdır. Beləliklə Ayutiya krallığı süquta uğramışdır.^[10]^:218

İstinadlar

↑ Huker, Virciniya Mateson. A Short History of Malaysia: Linking East and West. Sent-Leonards, Yeni Cənubi Uels: Allen & Unwin. 2003. səh. 72. ISBN 1-86448-955-3. İstifadə tarixi: 13 noyabr 2018.
↑ Roberts, Edmund. XVIII City of Bang-kok // Embassy to the Eastern courts of Cochin-China, Siam, and Muscat in the U. S. sloop-of-war Peacock during the years 1832-3-4. Harper & Brothers. 1837. səh. image 288. OCLC 12212199. The spot on which the present capital stands, and the country in its vicinity, on both banks of the river for a considerable distance, were formerly, before the removal of the court to its present situation called Bang-kok; but since that time, and for nearly sixty years past, it has been named Sia yuthia, (pronounced See-ah you-tè-ah, and by the natives, Krung, that is, the capital;) it is called by both names here, but never Bang-kok; and they always correct foreigners when the latter make this mistake. The villages which occupy the right hand of the river, opposite to the capital, pass under the general name of Bang-kok.
↑ H. R. H. Damronq. "The Foundation of Ayuthia" (PDF). Journal of the Siam Society. Siam Heritage Trust. 1.0e. 1904. 2019-08-02 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2018-11-12. There is an old city ... called by the people Müang U Thong (the city of King U Thong) and there is a tradition that Thao U Thong reigned over this city until an epidemic broke out and the people died in great numbers. He then abandoned the city and turning to the East looked out for another place to establish the capital; but the epidemic did not abate. He then crossed the Suphan (Tachin) river to escape the ravages of the epidemic, and even at the present time near the Suphan river there is a place called "Tha Thao U Thong" 'i. e.' the crossing of King U Thong.
↑ "The Nation–Sitemap". The Nation. 3 mart 2016 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 10 sentyabr 2014.
↑ Koedes, Corc. Ualter F. Vella (redaktor). The Indianized States of Southeast Asia. tər. Suzan Braun Kouinq. University of Hawaii Press. 1968. ISBN 978-0-8248-0368-1.
↑ Hayam, 1989. səh. 355
↑ "The Aytthaya Era, 1350–1767". U. S. Library of Congress. 2011-06-29 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 13 noyabr 2018.
↑ Jin, Şaoçin. Office of the People's Government of Fujian Province (redaktor). Zheng He's voyages down the western seas. Fujian, China: China Intercontinental Press. 2005. səh. 58. ISBN 9787508507088. İstifadə tarixi: 13 noyabr 2018.
↑ "Ayutthaya". Thailand by Train. 2010. 2021-10-07 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 13 noyabr 2018.
↑ ¹ ² Ruanqsilp, Bxavan. Dutch East India Company Merchants at the Court of Ayutthaya: Dutch Perceptions of the Thai Kingdom c. 1604–1765. Leyden, Niderland: Koninklijke Brill NV. 2007. ISBN 0-300-08475-7. 2022-05-31 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 13 noyabr 2018.
↑ Halma, Çez Fransua. Dictionaire geographique universel. Amsterdam. 1750. səh. 880.
↑ Harvi, G.E. History of Burma. London: Frank Cass & Co. Ltd. 1925.

Ədəbiyyat

Hayam, Çarls. The Archaeology of Mainland Southeast Asia. Kembric, İngiltərə: Cambridge University Press. 1989. ISBN 0-521-27525-3. İstifadə tarixi: 13 noyabr 2018.
Marçinkovski, M. İsmayıl. From Isfahan to Ayutthaya: Contacts between Iran and Siam in the 17th Century. Singapore: Pustaka Nasional. 2005. ISBN 9971-77-491-7. İstifadə tarixi: 13 noyabr 2018.
Syamananda, Ronq. A History of Thailand. Chulalongkorn University. 1990. ISBN 974-07-6413-4.
Vud, U.A.R. A History of Siam. London: Fisher Unwin Ltd. 1924.
Uyatt, Deyvid K. Thailand: A Short History. Nyu-Heyven, Konnektikut: Yale University Press. 2003. ISBN 0-300-08475-7.

Xarici keçidlər

Onlayn kolleksiya — Southeast Asia Visions Collection — Kornell Universiteti Kitabxanası.
Ayutiya krallığı barədə tarixi araşdırma.

[malaystates-1] Huker, Virciniya Mateson. A Short History of Malaysia: Linking East and West. Sent-Leonards, Yeni Cənubi Uels: Allen & Unwin. 2003. səh. 72. ISBN 1-86448-955-3. İstifadə tarixi: 13 noyabr 2018.

[Edmund-2] Roberts, Edmund. XVIII City of Bang-kok // Embassy to the Eastern courts of Cochin-China, Siam, and Muscat in the U. S. sloop-of-war Peacock during the years 1832-3-4. Harper & Brothers. 1837. səh. image 288. OCLC 12212199. The spot on which the present capital stands, and the country in its vicinity, on both banks of the river for a considerable distance, were formerly, before the removal of the court to its present situation called Bang-kok; but since that time, and for nearly sixty years past, it has been named Sia yuthia, (pronounced See-ah you-tè-ah, and by the natives, Krung, that is, the capital;) it is called by both names here, but never Bang-kok; and they always correct foreigners when the latter make this mistake. The villages which occupy the right hand of the river, opposite to the capital, pass under the general name of Bang-kok.

[3] H. R. H. Damronq. "The Foundation of Ayuthia" (PDF). Journal of the Siam Society. Siam Heritage Trust. 1.0e. 1904. 2019-08-02 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2018-11-12. There is an old city ... called by the people Müang U Thong (the city of King U Thong) and there is a tradition that Thao U Thong reigned over this city until an epidemic broke out and the people died in great numbers. He then abandoned the city and turning to the East looked out for another place to establish the capital; but the epidemic did not abate. He then crossed the Suphan (Tachin) river to escape the ravages of the epidemic, and even at the present time near the Suphan river there is a place called "Tha Thao U Thong" 'i. e.' the crossing of King U Thong.

[4] "The Nation–Sitemap". The Nation. 3 mart 2016 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 10 sentyabr 2014.

[Coedes-5] Koedes, Corc. Ualter F. Vella (redaktor). The Indianized States of Southeast Asia. tər. Suzan Braun Kouinq. University of Hawaii Press. 1968. ISBN 978-0-8248-0368-1.

[higham-6] Hayam, 1989. səh. 355

[succ-7] "The Aytthaya Era, 1350–1767". U. S. Library of Congress. 2011-06-29 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 13 noyabr 2018.

[malacca-8] Jin, Şaoçin. Office of the People's Government of Fujian Province (redaktor). Zheng He's voyages down the western seas. Fujian, China: China Intercontinental Press. 2005. səh. 58. ISBN 9787508507088. İstifadə tarixi: 13 noyabr 2018.

[train-9] "Ayutthaya". Thailand by Train. 2010. 2021-10-07 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 13 noyabr 2018.

[Ruangsilp-2007-10] ¹ ² Ruanqsilp, Bxavan. Dutch East India Company Merchants at the Court of Ayutthaya: Dutch Perceptions of the Thai Kingdom c. 1604–1765. Leyden, Niderland: Koninklijke Brill NV. 2007. ISBN 0-300-08475-7. 2022-05-31 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 13 noyabr 2018.

[11] Halma, Çez Fransua. Dictionaire geographique universel. Amsterdam. 1750. səh. 880.

[Harvey-1925-12] Harvi, G.E. History of Burma. London: Frank Cass & Co. Ltd. 1925.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]