Beynəlxalq Fizika Olimpiadası

Beynəlxalq Fizika Olimpiadası (IPHO — International Physics Olympiad) – ilk dəfə 1967-ci ildə Polşanın Varşava şəhərində keçirilmiş yarış. Olimpiadada hər ölkədən 2 rəhbərin başçılığında 5 şagird iştirak edir. Bununla yanaşı hər ölkə müşahidəçilərlə də təmsil olunur. Olimpiada adətən iyul ayının ortalarında, hər dəfə fərqli bir ölkənin təşkillatçılığı altında keçirilir və ümumi 9–10 günü əhatə edir. Hazırkı prezidenti Prof Rajdeep Singh Rawatdır.

1. Hər komanda yalnız orta məktəb şagirdlərindən ibarət olmaqla 5 nəfərdən artıq olmamalıdır. Universitet tələbələrinin iştirakına icazə verilmir. Hər komandaya 2 rəhbər başçılıq edir.

2. Yarış iki hissədən ibarətdir. Hər bir hissə üçün 1 gün vaxt ayrılır. Birinci gün fizikanın müxtəlif sahələrini əhatə edən 3 nəzəri məsələ, ikinci gün isə 1 vəya 2 təcrübi məsələ təklif olunur. Hər iki hissə üçün 5 saat vaxt ayrılır.

3. Təklif olunan məsələlər şagirdlərə öz ana dillərində verilir və şagirdlər də məsələlərin həllini öz dillərində yazırlar.

4. Şagirdlər imtahandan çıxdıqdan sonra onların yazılarının surətləri çıxarılır, komanda rəhbərlərinə və sual yoxlama komissiyasına (koordinatorlara) verilir. Hər iki tərəf yazıları nəzərdən keçirir, yazılanlar sualların qiymətləndirilməsi cədvəlinə əsasən qiymətləndirir və koordinasiya zamanı bu qiymətləndirmə müzakirə olunur. Tərəflər razı qaldıqda qiymətləndirmə kağızına imzalar ataraq bu prosesi bitirmiş olurlar.

5. Nəzəri məsələlər cəmi 30, təcrübi məsələr 20 bal olmaqla cəmi 50 balla qiymətləndirilir.

6. Ümumi bala görə yarış iştirakçıların 8% -ə qədəri qızıl, 25%-ə qədəri qızıl və gümüş, 50% -ə qədər qızıl, gümüş və bürünc medallarla ,67% -ə qədər həvəsləndirici mükafatlarla mükafatlandırılır. Bundan əlavə ən yaxşı həllə görə, nəzəri və təcrübi imtahanlarda ən yüksək nəticəyə və s. göstəricilərə görə xüsusi mükafatlar verilir.

Qızıl	8 %
Gümüş	25 %
Bürünc	50 %
Həvəsləndirici mükafat	67 %

Beynəlxalq Fizika olimpiadasının proqramı təxminən aşağıdakı kimi olur:

1-ci gün: Komandaların qarşılanması.

2-ci gün: Olimpiadanın rəsmi açılış mərasimi. Mərasim adətən rəsmi və bədii hissədən ibarət olur. Mərasimdən sonra komanda rəhbərləri və təşkilatçılar nəzəri məsələləri müzakirə etmək və öz dillərinə tərcümə etmək üçün toplaşırlar.

3-cü gün: Nəzəri imtahan keçirilir. Günortadan sonra şagirdlərə müəyyən ekskursiya turları təşkil olunur. Komanda rəhbərləri və müşahidəçilər üçün ekskursiyalar təşkil olunur.

4-cü gün: Şagirdlərə müəyyən ekskursiya turları təşkil olunur. Komanda rəhbərləri və təşkilatçılar təcrübi məsələləri müzakirə etmək və öz dillərinə tərcümə etmək üçün toplaşırlar.

5-ci gün: Təcrübi imtahan keçirilir. Günortadan sonra şagirdlərə müəyyən ekskursiya turları təşkil olunur. Komanda rəhbərləri və müşahidəçilər üçün ekskursiyalar təşkil olunur. Komanda rəhbərləri koordinatorlarla bərabər şagirdlərin yazı işlərini yoxlayırlar.

6-cı gün: Şagirdlər və komanda rəhbərləri üçün müəyyən ekskursiyalar və ya elmi konferanslar təşkil olunur.

7-ci gün: Komanda rəhbərləri koordinatorlarla bərabər şagirdlərin yazı işlərini yoxlayırlar (Moderation).

8-ci gün: Olimpiadanın rəsmi bağlanış mərasimi - medal və mükafatların təqdim edilməsi.

9-cu gün: Komandaların yola salınması.

Beynəlxalq olimpiadaların keçirilməsi və istedadlı şagirdlərin üzə çıxarılması ideyası daha əvvəllər də mövcud idi. Beynəlxalq Riyaziyyat Olimpiadası hələ 1959-cu ildən keçirilməyə başlanmışdı. Bu olimpiadanın müvəffəqiyyəti və əldə olunan müsbət nəticələr fizika üzrə də belə bir beynəlxalq olimpiadanın keçirilməsi zərurətini yaratmışdı. Bu səbəblə Polşadan olan professor Czesław Ścisłowski , Çexoslavaikayadan professor Rostislav Kostial və Macarıstanlı professor Rudolf Kunfalvi bu məsələni müzakirə etmiş və ilk Beynəlxalq Olimpiadanın öz ölkələrində keçirilməsi üçün təkliflərini irəli sürmüşdür. Ən yaxşı təşkilatçılıq təklifinə görə olimpiada 1967-ci ildə Polşanın paytaxtı Varşava şəhərində keçirilməsinə qərar verilmişdir.

Bu olimpiadanın Beynəlxalq Riyaziyyat olimpiadasından əsas fərqi onda idi ki, Beynəlxalq Riyaziyyat Olimpiadasında iştirakçılar ancaq nəzəri məsələlər həll edirdilərsə bu olimpiadada isə nəzəri məsələlərlə yanaşı təcrübi məsələlər də həll etməli idilər. Bu baxımdan yarışmanın təşkilatçılığı daha mürəkkəb və maliyəti də daha bahalı idi.

Olimpiada keçirilməmişdən bir neçə ay əvvəl bütün Mərkəzi Avropa ölkələrinə olimpiadada iştirak üçün dəvət göndərildi. Beləliklə ilk olimpiada dəvəti qəbul edən Bolqarıstan, Macarıstan, Ruminiya və Çexoslavakiya və təşkilatçı ölkə olaraq Polşanın iştirakı ilə keçirildi. Həmin olimpiadada hər ölkə 3 şagird və onlara rəhbərlik edən 1 rəhbərdən ibarət olan komanda ilə təmsil olunurdu. Olimpiadada bir gün nəzəri məsələlərə , bir gün də təcrübi məsələlərə vaxt ayrıldı. Olimpiadada şagirdlər 4 nəzəri, 1 də təcrübi məsələ həll etməli idilər. Ancaq qiymətləndirmə üçün iştirakçılar bir neçə gün gözləməli idilər. Bu müddət ərzində iştirakçılar üçün təyyarə ilə Krakov və Qdansk şəhərlərinə ekskursiyalar təşkil olundu.

İkinci olimpiada 1968-ci ildə Prof. Rudolf Kunfalvi nin təşkilatçılığı ilə Macarıstanın paytaxtı Budapeşt şəhərində keçirildi. Həmin olimpiadada əvvəlki ölkələrlə yanaşı ADR(Almaniya Demokratik Respublikası), SSRİ və Yuqoslaviya da iştirak etdi. Beləlilkə bu olimpiadada iştirakçı ölkə sayı 8-ə yüksəlmiş oldu. Əvvəlki olimpiadada da olduğu kimi burada da hər ölkə 3 şagird və 1 rəhbərlə təmsil olunurdu.

3-cü olimpiada Çexoslovakiyanın Brno şəhərində Prof. Rostislav Kostial nın təşkilatçılığı ilə keçirildi. Əvvəlki olimpiadalardan fərqli olaraq burada hər komanda 5 şagird və 2 rəhbərlə təmsil olundu. Brnodakı olimpiada daha əvvəl qəbul olunmuş nizamnaməyə əsasən keçirildi.

Növbəti olimpiada 1970-ci ildə Moskva şəhərində keçirildi. Burada hər komanda 6 şagird və 2 rəhbərlə təmsil olunurdu. Bu olimpiadada əvvəlki nizamnaməyə bir neçə dəyişiklik edildi.

1971-ci ildə Bolqarıstanın paytaxtı Sofiya keçirlən 6-cı olimpiadadan etibərən artıq hər komanda 5 şagird və 2 rəhbərlə təmsil olunmağa başlandı.

6-cı olimpiada Ruminiyanın Buxarest şəhərində keçirildi. Bu olimpiada bəzi əhəmiyyətli hadisələrə görə yadda qalan oldu. Belə ki, burada avropadan olmayan ölkə-Kuba və Qərbi Avropadan ilk dəfə olaraq Fransa da iştirak edirdi.

Təəssüf ki, 1973-cü ildə baxmayaraq ki, iştirakı ölkələrin sayı əvvəlki illərə nəzərən daha çox idi, ancaq heç bir ölkə olimpiadanın keçirilməsini öz öhdəsinə götürmədi. Olimpiadanın davam etməsi üçün 1974-cü ildə 7-ci olimpiada yenidən Varşava şəhərində keçirilməli oldu.

1975, 1976-cı illərdə olimpiada ilk dəfə olaraq ADR, Macarıstanda ,1977 də isə ikinci dəfə Çexoslavakiyada keçirildi. 1978 və 1980-da olimpiada müəyyən siyasi səbəblərə görə keçirilmədi. 1979-cu ildə olimpiada iknci dəfə SSRİ-də keçirildi. 1982-ci ildə ilk dəfə olmaqla 13-cü olimpada sosyalist olmayan –AFR-də təşkil olundu.

Beləliklə olimpiada bu ildən etibarən istisnasız olaraq hər il keçirilməyə davam etdi. Hazırda olimpiadada 80 dən artıq ölkə iştirak edir. Azərbaycan komandası 1999-cu ildən bu olimpiadada iştirak etməkdədir.

Beynəlxalq Fizika Olimpiadasının təşkilatçıları (1967–2022-ci illər)

N	İl	Şəhər	Ölkə	Keçirilmə vaxtı
I	1967	Varşava	Polşa	25 İyun — 1 İyul (7 gün)
II	1968	Budapeşt	Macarıstan	23–29 İyun (7 gün)
III	1969	Brno	Çexoslavakiya	23 İyun — 2 İyul (10 gün)
IV	1970	Moskva	SSRİ	5–15 İyul (11 gün)
V	1971	Sofiya	Bolqarıstan	2–11 İyul (10 gün)
VI	1972	Buxarest	Rumıniya	8–18 İyul (11 gün)
VII	1974	Varşava	Polşa	8–20 İyul (13 gün)
VIII	1975	Questrov	ADR	7–17 İyul (11 gün)
IX	1976	Budapeşt	Macarıstan	1–8 İyul (8 gün)
X	1977	Hradec Kralove	Çexoslavakiya	7–17 İyul (11 gün)
XI	1979	Moskva	SSRİ	2–10 İyul (9 gün)
XII	1981	Varna	Bolqarıstan	1–10 İyul (10 gün)
XIII	1982	Malente	AFR	19–29 İyun (11 gün)
XIV	1983	Buxarest	Ruminiya	5–14 İyul (10 gün)
XV	1984	Sigtuna	İsveç	24 İyun — 1 İyul (8 gün)
XVI	1985	Portoroz	Yuqoslaviya	23–30 June (8 gün)
XVII	1986	London-Harrov	Böyük Britaniya	13–20 İyul (8 gün)
XVIII	1987	Jena	ADR	5–13 İyul (9 gün)
XIX	1988	Bad Işl	Avstriya	23 İyun — 2 İyul (10 gün)
XX	1989	Varşava	Polşa	16–24 İyul (9 gün)
XXI	1990	Groningen	Hollandiya	5–13 İyul (9 gün)
XXII	1991	Havana	Kuba	1–9 İyul (9 gün)
XXIII	1992	Helsinki-Espoo	Finlandiya	5–13 İyul (9 gün)
XXIV	1993	Uilliamsburq	ABŞ	10–18 İyul (9 gün)
XXV	1994	Pekin	Çin	11–19 İyul (9 gün)
XXVI	1995	Kanberra	Avstraliya	5–12 İyul (8 gün)
XXVII	1996	Oslo	Norveç	30 İyun — 7 İyul (8 gün)
XXVIII	1997	Sudbery	Kanada	13–21 İyul (9 gün)
XXIX	1998	Reykyavik	İslandiya	2–10 İyul (9 gün)
XXX	1999	Padova	İtaliya	18–27 İyul (10 gün)
XXXI	2000	Leister	Böyük Britaniya	8–16 İyul (9 gün)
XXXII	2001	Antalya	Türkiyə	28 İyun — 6 İyul (9 gün)
XXXIII	2002	Nusa Dua	İndoneziya	21–30 İyul (10 gün)
XXXIV	2003	Taypey	Tayvan	2–11 Avqust (10 gün)
XXXV	2004	Pohang	Cənubi Koreya	15–23 İyul (9 gün)
XXXVI	2005	Salamanka	İspaniya	3–12 İyul (10 gün)
XXXVII	2006	Sinqapur	Sinqapur	8–17 İyul (10 gün)
XXXVIII	2007	İsfahan	İran	7–16 İyul (10 gün)
XXXIX	2008	Hanoy	Vyetnam	20–29 İyul (10 gün)
XL	2009	Merida	Meksika	11–19 İyul (9 gün)
XLI	2010	Zaqreb	Xorvatiya	17–25 İyul (9 gün)
XLII	2011	Banqkok	Tayland	10–18 İyul (9 gün)
XLIII	2012	Tallin və Tartu	Estoniya	15–24 İyul (10 gün)
XLIV	2013	Kopenhagen	Danimarka	7–15 İyul (9 gün)
XLV	2014	Astana	Qazaxıstan	13–21 İyul (9 gün)
XLVI	2015	Mumbay	Hindistan	5–12 İyul (8 gün)
XLVII	2016	Sürix	İsveçrə və Lixteinstein	11 – 17 İyul (7 gün)
XLVIII	2017	Yogyakarta	İndonesiya	16 – 24 İyul (9 gün)
XLIX	2018	Lizbon	Portuqaliya	21 – 29 İyul (9 gün)
L	2019	Tel Aviv	İsrail	7 – 15 İyul (9 gün)
LI	2020	COVID-19 pandemiyası səbəbindən təxirə salınmışdır. Bunun əvəzində, IPhO tərəfindən təsdiqlənmiş və Rusiya Federasiyası tərəfindən təşkil edilmiş IdPhO 2020 tədbiri keçirilmişdir.
LII	2021	Vilnus	Litva	17–24 İyul (8 gün)
LIII	2022	Siyasi səbəblərlə əlaqədar olaraq, Beynəlxalq Fizika Olimpiadası (IPhO) Belarus Respublikası əvəzinə İsveçrə Konfederasiyası tərəfindən distant (onlayn) formatda təşkil edilmişdir.	Minsk	11–17 İyul (7 gün)
LIV	2023	Yaponiya	Tokio
LV	2024	İran	İsfahan
LVI	2025	Fransa
LVII	2026	Kolumbiya
LVIII	2027	Macarıstan
LIX	2028	Cənubi Koreya
LX	2029	Ekvador

Bütün zamanların ən yaxşı nəticələrinə malik hazırkı on ölkə aşağıdakılardır:

sıra	Ölkə	Qızıl	Gümüş	Bürünc	Həvəsləndirici mükafat
1	ÇXR	136	21	9	2
2	Rusiya	82	46	10	4
3	Cənubi Koreya	79	26	24	7
4	Tayvan	75	29	18	8
5	ABŞ	71	48	29	11
6	Rumıniya	51	84	62	30
7	Sinqapur	48	38	27	25
8	Hindistan	45	44	14	7
9	Bolqarıstan	44	67	94	35
10	Sovet İttifaqı	41	26	22	12

Azərbaycan komandası 1999-cu ildən bu yarışlarda iştirak edir. Komandamız ən yaxşı nəticəni 2002-ci ildə İndoneziyada əldə etmişdir. Burada 4 şagirdimizin^[3] 3-ü qızıl, 1-i gümüş medala layiq görülmüş və komanda hesabında 3-cü olmuşdur. Olimpiadadan qayıtdıqdan sonra şagirdləri və rəhbərləri qəbul edən umummilli lider mərhum Heydər Əliyev bu nailiyyəti əfsanəvi qələbə olaraq adlandırmışdır. Umumilikdə 1999-cu ildən etibarən Azərbaycan komandası 2009-cu ildə Meksikada keçirilən olimpiada istisna olmaqla hər il iştirak edir və müxtəlif nailiyyətlər əldə edir. Ümumilikdə komandamız keçən 21 il ərzində 5 qızıl, 8 gümüş, 20 bürünc olmaqla 31 medal və 15 həvəsləndirici mükafata layiq görülmüşdür.

1. https://ipho-unofficial.org/countries/
2. https://www.ipho-new.org/board-member/
3. https://www.olimpiada.edu.az/page/9-beyn%C9%99lxalq-fiziki-olimpiadas%C4%B1-(ipho)

• http://ipho-new.org/
• https://en.wikipedia.org/wiki/International_Physics_Olympiad