Dilçilik Hüquqlarının Ümumdünya Bəyannaməsi

Dilçilik Hüquqlarının Ümumdünya Bəyannaməsi (ing. Universal Declaration of Linguistic Rights; "Barselona Bəyannaməsi" olaraq da tanınır) — 1996-cı ildə Beynəlxalq PEN Klubu və bir sıra qeyri-hökumət təşkilatları tərəfindən dil hüquqları, xüsusilə nəsli kəsilməkdə olan dillərin hüquqlarını dəstəkləyən bir sənəd. Bəyannamə 6-9 iyun 1996-cı il tarixlərində Barselonada keçirilən Dünya Dil Hüquqları Konfransının yekununda qəbul edildi [1]. Elə həmin il Bəyannamə YUNESKO-nun Baş direktoruna təqdim edildi[2], lakin YUNESKO-dan rəsmi təsdiq almadı [3].

Tarixi

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Fransişku Qomeş de Matuş

1948-ci il Ümumdünya İnsan Hüquqları Bəyannaməsində (UİHB) dildən insan hüququ kimi bəhs edilsə də, dil hüququ açıq şəkildə sadalanmır və göstərilmir.[4]

Sonradan qəbul edilmiş bir sıra beynəlxalq insan hüquqları sənədləri, dillərin hüquqları ilə bu və ya digər şəkildə, xüsusən:

  • Milli və ya etnik, dini və linqvistik azlıqlara mənsub olan şəxslərin hüquqları haqqında bəyannamə
  • İnsan Hüquqlarının və Əsas Azadlıqların Müdafiəsi Konvensiyası
  • Regional Dillər üçün Avropa Xartiyası
  • Milli Azlıqların Müdafiəsi Çərçivə Konvensiyası
  • Mülki və Siyasi Hüquqlara dair Beynəlxalq Pakt
  • Xalqların Kollektiv Hüquqlarının Ümumdünya Bəyannaməsi.

Eyni zamanda, qlobal miqyasda bütün dillərin və ya dil hüquqlarının qorunması ilə əlaqəli heç bir məcburi sənəd yox idi [5]. Bu baxımdan bu boşluğu doldurmaq üçün cəhdlər edilmişdir.

Ümumdünya Dil Haqları Bəyannaməsi ideyası ilk dəfə 1984-cü ildə Beynəlxalq Müasir Dil Müəllimləri Federasiyasında (FIPLV) ifadə edilmişdir. Bəzi əsas dil hüquqlarını və təhsilə təsirlərini formalaşdıran Braziliya Dilçilik Dərnəyinin keçmiş prezidenti professor Fransişku Qomeş de Matuş tərəfindən irəli sürülmüşdür[6].

Bəyannamənin ideyası 1987-ci ildə Beynəlxalq Mədəniyyətlərarası Rabitə İnkişaf Dərnəyinin Resifidə keçirilən 12-ci seminarında daha da inkişaf etdirildi. Seminarda dil hüquqları hüququ bəyannaməsinin tətbiqi tövsiyə olundu və dil hüququ əsas növlərindən bəzilərinin ilkin bəyannaməsi qəbul edildi.

Mətnin hazırlanması

[redaktə | mənbəni redaktə et]

1980-ci illərdə Fransa, Portuqaliya və Almaniyada bəyannamə mətninin hazırlanması üçün bir sıra iş görüşləri və tədbirlər keçirildi. 1990-cı ilədək FIPLV bir iş sənədini hazırladı və 1991-ci ilin avqust ayında Macarıstanın Peç şəhərində bəyannamənin əsas prinsiplərinə dair bir gündəm ilə bir seminar təşkil etdi. Bəyannamə 1993-cü ilin dekabrında Beynəlxalq PEN Klubunun Tərcümə və Dil Hüquqları Komissiyasının iclasında da müzakirə edildi [7].

1994-cü ilin əvvəlində rəsmi sənəd yazmaq üçün işçi qrupu yaradıldı. Onun işində müxtəlif ölkələrdən və bölgələrdən 40-a yaxın mütəxəssis iştirak etdi, mətnlərin versiyaları daima yenidən işləndi və yeni fikirlərlə tamamlandı; Bəyannamənin 12 ilkin versiyası hazırlanmışdır.

Qəbul olunması

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Bəyannamənin hazırlanması və qəbulu prosesinin sxemi

Bəyannamə 6 iyun 1996-cı ildə İspaniyanın Barselona şəhərində Dünya Dil Haqları Konfransı zamanı qəbul edildi. Konfrans PEN Beynəlxalq Tərcümə və Dil Hüquqları Komissiyası və CIEMEN (Escarre Beynəlxalq Etnik və Milli Azlıqların Mərkəzi) tərəfindən təşəbbüs edildi və 61 QHT, 41 PEN mərkəzinin nümayəndələri və 40 mütəxəssis iştirak etdi. Sənəd imzalanaraq YUNESKO-nun Baş direktorunun nümayəndəsinə göndərildi [2][8], lakin bu Bəyannamənin UNESCO-dan rəsmi təsdiq aldığı anlamına gəlmir.

Elə həmin il Bəyannamə Katalan, İngilis, Fransız və İspan dillərində yayımlandı. Daha sonra Qalisian, Bask, Bolqar, Macar, Rus, Portuqal, İtalyan, Sardiniya və Norveç (Nynorsk) dillərinə tərcümə edilmişdir.

YUNESKO 1996-cı il Baş Konfransında və sonrakı illərdə Bəyannaməni rəsmi olaraq təsdiqləməsə də, Bəyannaməni mənəvi cəhətdən dəstəklədi.[9]

Dünya Dil Hüquqları Konfransı Dil Hüquqlarının Ümumdünya Bəyannaməsi üzrə İzləmə Komitəsini (FCUDLR) təsis etdi. FCUDLR ayrıca qeyri-kommersiya və qeyri-hökumət təşkilatı olan CIEMEN-də təmsil olunur [10]. İzləmə Komitəsinin yaradılmasının əsas məqsədləri bunlardır:

  • Bəyannaməyə ağırlıq vermək və YUNESKO-ya çatdırmaq üçün xüsusilə beynəlxalq qurumlardan dəstək axtarın;
  • YUNESKOilə əlaqələri davam etdirmək və YUNESKO-ya üzv ölkələrin mövqelərini nəzərə almaq;
  • bəyannamə haqqında məlumat yaymaq və dəstək şəbəkəsi yaratmaq[5].
  • Komitə, dil hüququ sahəsində mütəxəssislərdən ibarət Elmi Şura da yaradıb. Elmi Şuranın vəzifəsi maraqlı tərəflərdən təkliflər toplayaraq Bəyannaməni vaxtaşırı yeniləməkdir

Quruluşu və məzmunu

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Bəyannamənin preambulasında Bəyannamənin qəbulu və yayılması zərurətinin altı səbəbi var.

Fərqli dil mühitlərində tətbiq olunmasının aydınlığını təmin etmək üçün Bəyannamədə məqalələrində istifadə olunan anlayışların təriflərini özündə əks etdirən ilkin bölmə daxil edilmişdir (Maddə 1-6)[8]. Bəyannamənin birinci hissəsi (Maddə 7-14) dil icmaları və fərdlər üçün bərabər dil hüquqlarını təmin edən ümumi prinsipləri sadalayır. Bəyannamənin ikinci hissəsi dillərin yayılmasının müəyyən məqamlarına həsr olunmuşdur və 6 hissədən ibarətdir. Bölmə 1 (Maddələr 15-22) dövlət və dövlət qurumları ilə əlaqəli dillərin istifadəsinə toxunur. Bölmə 2 (Maddə 23-30) təhsildə dil hüquqları ilə əlaqədardır. Bölmə 3 (Maddələr 31-34) xüsusi adlarla əlaqəli dil hüquqlarını, Bölmə 4 (Maddələr 35-40) ilə dil qruplarının mediaya və yeni texnologiyalara hüququnu müəyyənləşdirir. Bölmə 5 (Maddələr 41-46) mədəni əsərlərlə əlaqəli hüquqları izah edir. Bölmə 6 (Maddə 47-52) sosial-iqtisadi sahədə bir fərdin və ya dil qrupunun hüquqlarından bəhs edir.

Bəyannamənin əlavə maddələri dövlət orqanlarını dil hüquqlarının tətbiqini təmin etmək üçün tədbirlər görməyə və bu barədə digər əlaqədar qurumları məlumatlandırmağa çağırır[9]. Birləşmiş Millətlər Təşkilatı daxilində Dillər Şurasının yaradılması, həmçinin dil hüququ sahəsində qeyri-hökumət təşkilatlarının mütəxəssislərindən ibarət qeyri-rəsmi bir məşvərət şurasına çevriləcək Dünya Dil Hüquqları Komissiyasının yaradılması təklif olunur.[11]

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ The World Conference on Linguistic Rights, «Universal Declaration of Linguistic Rights», Barcelona Spain, June 1996.
  2. ↑ 1 2 "Universal Declaration of Linguistic Rights, 1996". Cultural Rights: Culture and Development. 2016-03-04 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2012-03-09.
  3. ↑ "International PEN: Linguistic Rights and Translation". UNESCO's List of NGOs. Unesco.org. 2016-10-21 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2012-03-09.
  4. ↑ Spolsky, B.; Shohamy, E. G. The Languages of Israel: Policy, Ideology and Practice. United Kingdom: Multilingual Matters. 1999. 52.
  5. ↑ 1 2 "ENLLAÇ". Linguistic Declaration.org. 2011-07-16 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2012-03-10.
  6. ↑ "Two Typologies of Linguistic Rights" (PDF). Human Dignity and Humiliation Studies. 2016-03-04 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2012-03-10.
  7. ↑ Skutnabb-Kangas, T., Phillipson, R. & Rannut, M.[ing.]. Linguistic Human Rights: Overcoming Linguistic Discrimination. Berlin: Walter de Gruyter. 1995. 99–100.
  8. ↑ 1 2 Follow-up Committee of the Universal Declaration of Linguistic Rights. Book of the Universal Declaration of Linguistic Rights (PDF). Orlando (Florida): Harcourt Brace & Company[ing.]. 1998. "Arxivlənmiş surət" (PDF). Archived from the original on 2017-03-29. İstifadə tarixi: 2021-03-15.
  9. ↑ 1 2 "The Fédération Internationale des Professeurs de Langues Vivantes (FIPLV) and Language Rights" (PDF). Observatorio Atrium Linguarum. İstifadə tarixi: 2012-03-09.[ölü keçid]
  10. ↑ "CIEMEN presents a follow-up document before the Chairman of the UN Human Rights Council". Linguamón News. 2007-04-25. İstifadə tarixi: 2012-03-10.[ölü keçid]
  11. ↑ "Universal Declaration of Linguistic Rights" (PDF). Major Non-Governmental Documents, UNESCO.org. UNESCO: Culture of Peace Programme. 2012-03-30 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2012-03-09.