Dil inqilabı

Türk dili islahatı — (türkcə Dil Devrimi, dil inqilabı və ya dil islahatı), türk dilinin ərəb və fars mənşəli sözləri unudulmuş qədim Türk dillərdən alınmış və ya Türk köklərdən istifadə edilərək tamamilə yenidən düzəldilmiş sözləri ilə əvəz etməyə yönəltmiş bir dövlət kampaniyası idi. Kampaniya 12 iyul 1932 tarixində Atatürk tərəfindən başladılmiş və 1970-ci illərədək davam etmişdir. Türkcədəki qeyri-türk ünsürlərə qarşı mübarizəsinin ən qızğın mərhələsi 1932–1938-ci illər arasında aparılmışdır. Dil islahatından qabaq türk dilinin leksik fondunun əksər hissəsi ərəb və fars sözləri təşkil etmişdirsə, kampaniyasının başa çatmasından sonra ərəb sözlərin payı cəmi 6%-ə, fars sözlərinki isə 1 %-ə enmişdir.^[1]

Türklər ərəb və fars dilli xalqlarla təmasa girəndə öz dillərində olmayan sözləri aldılar. Ancaq tapılmayan sözlərə əlavə olaraq, türk sözləri zaman keçdikcə öz funksiyalarını itirdi və ərəb və fars sözləri ilə əvəz olundu. Türk dilində od sözü fars atəşi ilə əvəz edilmişdir. Yalnız sözlər deyil, hər iki dildə ifadələr və konstruksiyalar, həmçinin qrammatika qaydaları da alındı. Nə türkdilli mövzular, nə ərəb və farsdilli mövzular, nə də digərləri bu cür Osmanlı dilini başa düşə bilmədilər. Nə türkdilli mövzular, nə ərəb və farsdilli mövzular, nə də digərləri bu cür Osmanlı dilini başa düşə bilmədilər. Nə türkdilli mövzular, nə ərəb və farsdilli mövzular, nə də digərləri bu cür Osmanlı dilini başa düşə bilmədilər. Bu dili yalnız savadlı insanlar, yazıçılar və şairlər, dövlət səviyyəsində olanlar istifadə edirdi. Yazılı dil ilə danışıq dili arasında boşluq var idi. Əslində qəzetlərinin geniş ictimaiyyət tərəfindən başa düşmədiyi üçün satılmayan jurnalistlər dillərini saflaşdırmağın yollarını axtarırdılar. Məsələn, təbiət elmləri mənasında ərəbcə "Ulum-i Tabiiyye" ifadəsinin əvəzinə Təbiət Elmləri demək daha başa düşülən olduğunu aşkar etdilər və yazılarında bu qədər sadələşdirməyə getdilər.^[2]

Tanzimat dövründən bəri, türk yazıçıları mürəkkəb ərəb və fars idiomalarından azad olaraq yazılı dilini türk dilinə yaxınlaşdırmaqda maraqlı idilər. İbrahim Şinasi (1824–1871) və Namiq Kamal (1840–1888) sadələşdirmə meylinə başladı, Əhməd Midhət (1844–1912) və İkinci Məşrutiyyət illərində, Ömər Seyfəddin, Mehmet Əmin Yurdaqul (1868–1944) kimi müəlliflərlə birlikdə böyük bir inkişaf etdi.

1910-cu illərdə Türk Ocaqları və İttihad və Tərəqqi kimi təşkilatlar içərisində Türkçü və Turançı görüşlərinin artmasının şahidi oldular. Bu dövrdə bəzi yeni fikirlər sadələşdirilmiş görüşə qoşulmağa başladı. Bunlardan ən təsirli biri İstanbuldan başqa Türk ləhcələrindən, xüsusən Orta Asiyanın qədim yazılı dillərindən sözlər götürmək fikri idi. 1870-ci ildə nəşr olunan fransız şərqşünası Pavet de Courteille'nin Çağatayca Sözü, 1896-cı ildə nəşr olunan Orxon yazıları və 1917-ci ildə nəşr olunan Divanü Lüğat-it-Türk bu yanaşma üçün zəngin bir material təmin etdi. Mövcud türk köklərindən yeni anlayışlara cavab vermək üçün söz çıxarmaq meyli 1914-cü illərdə hiss olunmağa başladı.

Dil modernləşməsi ideyaları Türkiyə İstiqlaliyyət müharibəsi dövründə və Cümhuriyyətin ilk illərində arxa plana keçirildi. Atatürkün 1931-ci ilə qədər açıq bir münasibəti yox idi. 1932-ci ildə Türk Dili Qurumunun açılması ilə dil inqilabı sürətləndi. Assambleyanın 1932-ci ildə Türk Dili Qurumunun açılışından sonra açılış nitqində "Biz Türk Cümhuriyyətinin əsas istəyi olaraq hər dövrdə milli mədəniyyətin yüksəlişini təmin edəcəyik. İstəyirik ki, dövlət quruluşumuzun hamısı özünə, gözəlliyinə və zənginliyinə nail olmaq üçün türk dilinə diqqətli olsun və maraqlansın.^[3]

Mustafa Kamal Atatürkün əsas maraqlarından biri tarix, digəri isə dil idi. 1932-ci ildə Türk Dili İmtahan Cəmiyyətini qurdu. Bu cəmiyyətin daxilində bu işin müxtəlif sahələrini "hərbi" planlaşdırma (dilçilik, etimologiya, qrammatika, terminologiya, leksikoqrafiya …)^[4] ilə idarə etmək üçün bir çox komissiya yaradıldı və təyin edildi. Bu cəmiyyətin vəzifələrindən biri dildə sözlər axtarmaq və xarici sözlər əvəzinə türk dilini tapmaq idi. Hər əyalətdə qubernatorların başçılığı ilə söz skanlama fəaliyyətlərinə başlanıldı. Bir ildə 35.000 yeni lüğət mənbəyi yarandı. Bu vaxt, elm adamları 150 köhnə əsər axtardılar və o vaxta qədər türk dilində heç istifadə olunmayan sözlər topladılar. 1934-cü ildə 90.000 söz toplanaraq tarama lüğətində yayımlandı. Ərəbcə qələm əvəzinə yerli ləhcələrdə (yağış, aqibət, xətt, konsepsiya, qamış, yuva, …) fərqli təkliflərdən istifadə olunurdu. Səbəb kəlməsi üçün 26 fərqli təklif və Hədiyyə sözü üçün 77 fərqli təklif var. Sonda hədiyyə sözünün əvəzinə hədiyyə olaraq türk mənşəli seçildi.

Bununla birlikdə, "dili xarici sözlərdən təmizləmək" prosesi yalnız Şərq mənşəli dillərdən (ərəb, fars …), eyni dərəcədə xarici Qərb mənşəli sözlərdən azad edildi. Ləğv edilmiş yerini dəyişdirmək üçün hətta Qərb dillərindən türk dilinə bir çox söz daxil edildi.^[5]

1929-cu ildə başlanan "Dil Komitəsi" nin fəaliyyəti 1932-ci ildə Atatürk tərəfindən qurulan "Türk Dil İmtahanı Cəmiyyəti" nin yaradılması ilə nəticələndi. Bu cəmiyyətin iki əsas məqsədi olacaqdı. Birincisi, türk dilinin xarici dillərin boyunduruğundan çıxarılmasını və öz mahiyyətinə qayıtmasını təmin etməklə danışıq dili ilə yazılı dil arasındakı fərqi aradan qaldırmaq və təkcə savadlı hissənin deyil, bütün vətəndaşların öz dillərində yazıb oxuya bilmələrini təmin etməkdir. ərəb və fars dillərində Türk dilində vaxtında nizamlanmaq üçün, xarici dil qaydaları və quruluşlarının Türk dilinin istifadəsindən çıxarılması lazım olan Türkün əvəz edilməsi üçün təmin ediləcəkdir. Xalq ləhcələrinin taramaları hazırlanacaq və termin anbarı yaranacaqdı. İkinci məqsəd ölü dilləri müqayisə etmək idi.

Zamanla türk sözünün mövcudluğunda sadələşdirmə, ədəbi əsərlərdə istifadə olunan türk mənşəli və xarici mənşəli sözlərin ləğvi, bəzən onları hətta türk dili qaydalarına əməl etməyən məcburiyyət sözləri ilə əvəz etməyə çalışması, dilin mədəni və tarixi mənbələrdən qopması təhlükəsini yaratdı.

Aqop Dilaçar, kitabın 1971-ci il nəşrində yazılmış təxəllüsü ilə izah edir. 1936-cı ilin payızında Atatürk Baş qərargah rəisi Süreyya Anderiman və Aqop Dilaçarı Bəyoğlundakı Haşet kitab mağazasına göndərdi və fransız həndəsə kitablarını aldı. 1936-cı ilin qışında Atatürk həndəsə terminlərinin türk dilinə tərcümə olunduğu və 44 səhifəlik bir kitab üzərində işləmişdir. Kitabda Atatürkün müəllifi olduğu qeyd edilmir, yalnız örtükdə həndəsə öyrədənlərə və bu mövzuda bir kitab yazacaqlara Mədəniyyət Nazirliyi tərəfindən bir not verilir.

Atatürkün özü həndəsə kitabı yazdı. Osmanlı təhsilində istifadə edilən həndəsə yerinə türk dilini tapdı. Bu terminlər bu gün Türk tədris planında dəyişməz ölçü, məkan, səth, səviyyə, çoxluq, kəsişmə, tangent, bucaq, bisektor, daxili bucaq, xarici bucaq, oblik, qırılmış, üfüqi, şaquli, şaquli, yönlü, mövqe, üçbucaq, dörd tərəfli, beşbucaq, diaqonal, bərabər tərəfli, isosceles, paraleloqram, yanal, trapezoid, üstəgəl, mənfi, dəfə, bölünmüş, bərabər, cəmi, nisbət, törəmə, fərziyyə, əsaslandırma kimi sözlər idi.^[6]

• Geoffrey Lewis, Trajik Başarı/Türk Dil Reformu, çev. Mehmet Fatih Uslu, Çeviribilim Yayınları, İstanbul 2016, 271 sayfa.
• Gökhan Yavuz Demir, "Türkçenin Pirus Zaferi!", Trajik Başarı içinde, XIII-XLVIII.