Orxon əlifbası

Orxon əlifbası (həmçinin Qədim Türk əlifbası, Orxon-Yenisey əlifbası, Göytürk əlifbası, Türk runları) — VIII-X əsrlər arasında istifadə olunmuş türk əlifbası. Əlifba 1889-cu ildə Nikolay Yadrintsev tərəfindən təşkil olunmuş ekspedisiya Orxon vadisində keçdiyi üçün belə adlandırılmışdır.[1] Orxon abidələrindəki yazıların mətni ilk dəfə Vasili Radlov tərəfindən yayımlanmış və 1893-cü ildə Vilhelm Tomsen tərəfindən deşifr olunmuşdur.

Qədim türk əlifbası
Yazı tipi samit-sait
Dillər Qədim türk dili
Yarandığı yer Mərkəzi Asiya
Yaranma tarixi VI əsr
Dövr VIII-X əsrlər
Qohumluğu Qədim Macar əlifbası
Unikod U+10C00–U+10C4F
ISO 15924 Orkh, 175
Vikianbarın loqosu Vikianbarda əlaqəli mediafayllar
Kızıl şəhərində, üzərində Orxon əlifbası olan yazı

Kökləri

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Vilhelm Tomsen tərəfindən irəli sürülmüş və geniş olaraq qəbul olan fikir bu əlifbanın Arami əlifbasından törədiyidir. Tomsen həmçinin alternativ bir fikir olaraq bu əlifbanın Çin yazısından törəmiş ola biləcəyini irəli sürür.[2]

Yazılı abidələri

[redaktə | mənbəni redaktə et]

200-ə yaxın yazılı abidə və bir miqdar əlyazma dövrümüzə gəlib çatmışdır.[3] VII - X əsrlərə aid olan bu abidələr əsasən müasir Monqolustan, Cənubi Sibirdəki Yenisey hövzəsi, Altay dağları və Sintszyan bölgəsində yerləşir. Qazaxıstan Respublikası Mədəniyyət və İnformasiya Nazirliyinin Dil Komitəsinə əsasən Orxon bölgəsində 54, Yenisey bölgəsində 106, Talas bölgəsində 15, Altayda 78 belə epiqrafik abidə mövcuddur.[4] Əlyazma nümunələri isə Qədim Uyğur dilində yazılmışdır. Irk Bitig bunlardan biridir.

Tədqiqatçılar yazılı abidələrin yeddi əsas qrupunu müəyyən etdilər:

Orxon-Yenisey yazısı ilə yazılmış abidələr Mərkəzi və Orta Asiyanın və Sibirin elə bölgələrində yaradılmışdır ki, burada erkən orta əsrlərdə Şərqi və Qərbi türklərin, türgişlərin, qarluqların, qədim uyğurların, yenisey qırğızlarının və s. dövlət birləşmələri mövcud olmuşdur. Qədim türk yazısı abidələri Rusiya, Qazaxıstan, Qırğızıstan, Çin və Monqolustan kimi müasir ölkələrin ərazisində yerləşir. Məktubda qrafemlərin və orfoqrafiyanın əsas növləri məlumdur: Talas, Yenisey və Orxon, hər birində ərazi (tayfa) və zaman dəyişikliyi var. Yazılarda Orxon-Yenisey yazısı ilə yanaşı, qədim uyğur, ərəb, manixey, brahmi, latın, yunan, kiril, erməni, soğd, suriya, tibet əlifbaları ilə yazılmış və Çin heroqlifləri ilə çəkilmiş məlum türk mətnləri vardır.

Abidələrin mühafizəsi materialla müəyyən edilir. Əsasən epiqrafik abidələr qorunub saxlanılmışdır: işlənmiş daş üzərində - “benkyutaş” (qədim türkcə beñkü taş - “əbədi daş”) və təbii qayalarda “bitiktaş” (əski türkcə bitig taş – “yazılı daş”), eləcə də metal: sikkələr, güzgülər, kasa və s. Qısa ömürlü materiallarda (taxta lövhələr, perqament, ipək, kağız) yazılar, təəssüf ki, demək olar ki, tamamilə itmişdir. Şərqi Türküstanda az sayda əlyazma nüsxəsi saxlanmışdır. Nisbətən yaxşı qorunub saxlanılan əlyazma kitabı “Irk Bitig”dir.

Türk xalqları arasında yad mədəni dinlərin (manixeylik, buddizm) yayılması Şərqi Türküstanda və İrtiş vadisində Orxon-Yenisey yazısının manixey yazısı ilə, sonra isə soğd yazısı ilə sıxışdırılmasına səbəb oldu. Sonuncunun qədim uyğur dili ilə bağlı inkişafı uyğur yazısının yaranmasına səbəb olmuşdur. 13-cü əsrə qədər Orta Asiya türk xalqlarının, sonra isə X əsrə qədər hər yerdə İslamı qəbul etməsi ilə əlaqədar olaraq Orxon-Yenisey yazısı əsasən ərəb yazısı ilə əvəz olundu. Eyni zamanda, maddi mədəniyyət obyektlərində (bel kəmərləri, at qoşquları və s.) Orxon-Yenisey yazısının əlamətləri uzun müddət, xüsusən də Yakutiyada kütləvi təbliğdən əvvəl, 19-cu əsrə qədər mövcud olmaqda davam etdi, həmçinin Xakasiyada Yenisey yazısı 20-ci əsrə qədər mövcud olmuşdur.[5]

Quruluşu

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Qədim türk dili sinharmonik dil olduğu üçün qalın və incə saitlər ¹ və ² olaraq qeyd olunmuş hissələrə ayrılmışdır.

İstifadəsi İşarəsi / (varsa) Yenisey variantı Latın hərfləri ilə alternativləri və IPA yazılışı
Saitlər / 𐰁 𐰂 A /a/, /e/, /ə/
/ 𐰄 𐰅 İ /ɯ/, /i/, /j/
O,U /u/, /o/, /w/
/ 𐰈 Ö,Ü /ø/, /y/, /w/
Kar samitlər Ahəng qanunu
(¹) — Qalın,
(²) — İncə
saitlər ilə		 / 𐰊 /𐰌 B¹ (ab) /b/ B² (eb) /b/
/𐰒 D¹ (ad) /d/ D² (ed) /d/
/𐰎 /𐰐 G¹ (ag) /g/ G² (eg) /g/
/𐰟 L¹ (al) /l/ L² (el) /l/
/𐰥 N¹ (an) /n/ N² (en) /n/
/𐰻 R¹ (ar) /r/ R² (er) /r/
S¹ (as) /s/ S² (es) /s/
/𐱄 /𐱆 T¹ (at) /t/ T² (et) /t/
/𐰗 /𐰙 Y¹ (ay) /j/ Y² (ey) /j/
Təkcə (¹) — /q/
Təkcə (²) — /k/		 /𐰵 /𐰛 K (ak) /q/ K (ek) /k/

Bütün cingiltililər ilə		 /𐰳 -Ç /ʧ/
-M /m/
-P /p/
/𐱂 -Ş /ʃ/
/𐰕 -Z /z/
/𐰮 𐰬 -NG (eñ) /ŋ/
Bitişik səslər + Cingiltili İÇ, Çİ, Ç /iʧ/, /ʧi/, /ʧ/
/𐰷 IK, KI, K /ɯq/, /qɯ/, /q/
/ 𐰹 /𐰝 OK, KO,
UK, KU,
K		 /oq/, /qo/,
/uq/, /qu/,
/q/		 ÖK, KÖ,
ÜK, KÜ,
K		 /øk/, /kø/,
/yk/, /ky/,
/k/
+ Kar / 𐰩 -NÇ /nʧ/
/ 𐰫 -NY /ɲ/
-LT /lt/, /ld/
𐱇 -OT -UT /ot/ /ut/
𐱈 -BAŞ /baš/
/ 𐰧 -NT /nt/, /nd/
Söz ayırması yoxdur
(-) — Sadəcə söz sonunda
Üzərində Orxon yazısı olan 5 manatlıq əsginas

Fontlarda

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Windows 8 əməliyyat sistemindən etibarən Segoe UI Symbol fontunda Orxon əlifbasında yazmaq mümkündür.

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ Sinor, Denis (2002). "Old Turkic". History of Civilizations of Central Asia 4. Paris: UNESCO. pp. 331–333.
  2. ↑ N. Ishjatms, "Nomads In Eastern Central Asia", in the "History of civilizations of Central Asia", volume 2, figure 6, p. 166, UNESCO Publishing, 1996, p. 165
  3. ↑ Erdal, Marcel. 2004. A grammar of Old Turkic. Leiden, Brill. P.7
  4. ↑ "Qazaxıstan Respublikası Mədəniyyət və İnformasiya Nazirliyinin Dil Komitəsi". 2011-08-18 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-05-23.
  5. ↑ Л.Р. Кызласов, И.Л. Кызласов. Ключевые вопросы истории хакасов. Абакан: Хакасское книжное издательство. 2016.

Xarici keçidlər

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Vikianbarda Orxon əlifbası ilə əlaqəli mediafayllar var.