Disqrafiya

Disqrafiya (yun. δυσ - mənfi, γράφω - "yazıram") zəka ilə əlaqəli olmayan yazının pozulması.[1] Bu, spesifik öyrənmə əlilliyidir, həmçinin transkripsiya, əl yazısı, orfoqrafik kodlaşdırma və barmaqların ardıcıllığı (yazmaq üçün lazım olan əzələlərin hərəkəti) ilə əlaqəli bir yazı pozuntusudur.[2] Tez-tez nitq pozuntusu, diqqət çatışmazlığı və hiperaktivlik pozuntusu (DÇHP), inkişaf koordinasiya pozuntusu kimi digər öyrənmə və neyro-inkişaf pozuntuları ilə üst-üstə düşür.[3]

Disqrafiya
XBT-10-KM R48.8
XBT-9 315.2, 784.61, 784.69
MedlinePlus 001543
Vikianbarın loqosu Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Psixi pozuntuların diaqnostik və statistik təlimat mərkəzi zəka və yaşa uyğun təhsillə ölçülən fərdin yaşını nəzərə alaraq, yazı bacarıqları gözləniləndən aşağı olduqda, disqrafiya yazılı ifadə kateqoriyasında öyrənmə əlilliyi kimi xarakterizə olunur. Psixi pozuntuların diaqnostik və statistik təlimat mərkəzi yazının yalnız yazı ilə əlaqəli hərəkət davranışlarına aid olub-olmadığı və ya orfoqrafiya və yazı bacarıqlarını ehtiva etdiyinı aydın etməyib.[3]

Disqrafiyanı beyin zədəsi, mütərəqqi xəstəlik və ya insult nəticəsində yazı qabiliyyətinin qazanılmış itkisi olan aqrafiyadan (bəzən qazanılmış disqrafiya adlanır) fərqləndirmək lazımdır.[4][5]

Diaqnostik çətinliklər və tədqiqatın olmaması səbəbindən disqrafiyanı dünya miqyasında yayılması məlum deyil.

İnkişafı

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Yazıda ən azı iki mərhələ var: linqvistik mərhələ və motor-ifadə-praktik mərhələ. Linqvistik mərhələ eşitmə və vizual məlumatların hərflər və yazılı sözlər üçün simvollara kodlaşdırılmasını əhatə edir. Bu, yazını idarə edən linqvistik qaydaları təmin edən bucaqlı girus vasitəsilə həyata keçirilir. Motor mərhələsi yazılı sözlərin və ya qrafemlərin ifadəsinin ifadə olunduğu yerdir. Bu mərhələ beynin alın payı sahəsi tərəfindən idarə olunur.[6] Bu vəziyyət insanların cavab reaksiyası aparmasına, eləcə də yazı prosesi boyunca ritm və vaxta nəzarətin gözlənilməsi və həyata keçirilməsinə səbəb ola bilər.[7]

Disqrafiyası olan insanlar çox vaxt müəyyən səviyyədə yaza bilirlər və barmaqların hərəkətini[7] və digər incə motor bacarıqlarını tələb edən digər fəaliyyətlərdə çətinlik çəkə bilərlər, məs. ayaqqabı bağını, düymələri bağlamaq və ya müəyyən musiqi alətlərində çalmaq.

Bununla belə, disqrafiya bütün növ xırda motorika bacarıqlarına təsir etmir. Disqrafiyası olan insanlar müxtəlif əl yazısı və orfoqrafik çətinliklərlə üzləşirlər[2] ki, bu da öz növbəsində yazı yorğunluğuna səbəb ola bilər[3]. Transkripsiya pozuntusu olmayan insanlardan fərqli olaraq, onlar yazdıqlarına baxa bilmirlərsə, tələffüz etdikləri hərflərin ölçüsünü və formasını saxlamırlar. Onların əsas qrammatika və orfoqrafik bacarıqları olmaya bilər (məsələn, p, q, b və d hərflərini tələffüz etməkdə çətinlik çəkirlər) və fikirlərini kağıza köçürmək istəyərkən çox vaxt səhv söz yazırlar. Bu pozuntu adətən uşaq ilk dəfə yazı ilə tanış olduqda baş verir.[2] Müvafiq olaraq, yetkinlərin, yeniyetmələrin və uşaqların disqrafiyaya eyni dərəcədə həssas olduğu müəyyən edilib.[8] Tədqiqatlar göstərib ki, inkişaf disqrafiyası olan universitet tələbələri neyroinkişaf pozuntusu olmayan həmyaşıdları ilə müqayisədə hələ də əl yazısı, xırda motorika bacarıqları və gündəlik motorika funksiyaları ilə bağlı əhəmiyyətli çətinlik çəkirlər.[9]

Təsnifatı

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Disqrafiya demək olar ki, həmişə disleksiya, diqqət çatışmazlığı pozuntusu və ya şifahi və yazılı dil öyrənmə əlilliyi[2][10][11] kimi digər öyrənmə qüsurları və ya neyroinkişaf pozuntuları ilə müşayiət olunur və bu, disqrafiyanın növünə təsir edə bilər. Turet sindromu və dispraksiya disqrafiklər arasında çox rast gəlinən diaqnozlardandır.[12][13]

İnkişaf disqrafiyası əvvəlcə yalnız disleksik şəxslərdə baş verən bir xəstəlik olaraq təsvir edilmişdir. Tədqiqatçılar disleksiya olmadan baş verən müxtəlif növlərin olduğunu aşkar edənə qədər XX-ci əsrin ortalarına qədər disqrafiya ayrı bir növ kimi öyrənilməmişdir.

Disleksiklər və disqrafiklər oxşar sinxronizasiya çətinlikləri və orfoqrafik problemlərlə üzləşirlər. Bununla belə, disleksiya fiziki yazı qabiliyyətini pozmur və ya xırda motorika bacarıqlarına əhəmiyyətli dərəcədə təsir göstərmir, disqrafiya isə oxumağı başa düşməyə təsir etmir.[3] Disqrafiyanın müəyyən edilməsi və müalicəsi hələ də inkişaf etməkdədir.[14]

Disqrafiyanın üç əsas növü var:

Disleksik

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Disleksik disqrafiyanı (bəzən linqvistik disqrafiya adlanır) digər növlərdən fərqləndirən bir neçə xüsusiyyəti var. Disleksiya-disqrafiyası olan insanlarda adətən fonemik xarakter daşıyan şifahi və yazılı orfoqrafiya zəif olur. Onların yazdığı sözlər çox vaxt oxunmur, əlavə və ya silinmiş hecalar və ya hərflər olur və sözlərin ortasında hər bir sözü tanınmaz hala gətirə bilən lazımsız böyük hərf və ya böyük boşluqlar olur. Onlar həmçinin əlifbanın heç bir hərfinə bənzəməyən simvollar daxil edə bilərlər.[15] Disleksik-disqrafik şəxslər kifayət qədər yaxşı surətdə işləməyə malikdirlər və onların rəsm çəkmək qabiliyyəti saxlanılır. Onların barmaqlarını vurma sürəti (incə motor problemlərini müəyyən etmək üçün bir üsul) normaldır, bu da beyincik zədəsindən qaynaqlanmadığını göstərir.[14] Şifahi icra funksiyasının pozulması da pozuntunun bu forması ilə əlaqələndirilir.

Araşdırmalar göstərdi ki, disleksik disqrafiyası olan oğlanlar, ilk növbədə, dil qüsurlarından daha çox motor planlaması ilə mübarizə aparırlar, lakin digər növlərlə müqayisədə linqvistik/disleksik disqrafiyanın yayılması aydın deyil.[3]

Hərəkəti

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Disqrafiya diaqnozu çətin ola bilər, çünki əl yazısı əvvəlcə aydındır, sonra tədricən pisləşir və yazan tənbəl kimi görünür.

Hərəkət disqrafiyası (bəzən periferik disqrafiya adlanır) xırda motorika bacarıqlarının olmaması, zəif çeviklik, zəif əzələ tonusu və ya müəyyən edilməmiş hərəkət bacarıqsızlığı ilə əlaqədardır. Hərəkət disqrafiyası həm hərəkəti, həm də hərəkət yaddaşını pozur.[7] Yazının formalaşması çox qısa yazı nümunələrində məqbul ola bilər, lakin bunun yerinə yetirilməsi üçün həddindən artıq səy və əsassız vaxt tələb olunur və bu, əlin artritə bənzər kimi gərginliyinə səbəb ola biləcəyi üçün əhəmiyyətli bir müddət davam edə bilməz.

Ümumiyyətlə, başqa sənəddən köçürülsə də, onların yazı işləri zəif olur və ya oxunmur. Bu insanların xırda motorika bacarıqları ilə bağlı problemləri olduğunu göstərir. İnkişaf koordinasiya pozuntusu olan şəxslər disqrafik ola bilər və motor disqrafiyası dispraksiyanın əlaməti kimi xidmət edə bilər.[16] Motor disqrafiyası barmaqların düzgün tutulmasına mane olur və qələmin düzgün tutulmaması səbəbindən yazı əyilir.[2][7] Orta yazma sürəti disqrafiyası olmayan insanlardan daha aşağıdır, lakin yaşla yaxşılaşır. Motorika bacarıq çatışmazlıqları disqrafiyanın ümumi səbəbi kimi görünür. Pozuntusu olan uşaqların 78%-də kinematik çətinliklər, 58%-də isə təzyiq bacarıqları ilə bağlı problemlər olur.[17]

Məkanı

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Məkan disqrafiyası olan insanlarda məkanı dərketməsində qüsur olur. Məkan qavrayışının bu şəkildə pozulması oxuna bilməyən yazı, düzgün olmayan hərf məsafəsi və rəsm qabiliyyətinin ciddi şəkildə pozulması ilə nəticələnir. Onların normal şifahi orfoqrafiya və normal barmaq vurma sürəti var ki, bu da bu növün xırda motorika bacarıqlarına əsaslanmadığını göstərir.[18] Əslində, simptomlar burada sadalananlardan fərqli ola bilər. Beynin sağ yarımkürəsi zədələnmiş insanlarda məkan disqrafiyası inkişaf edə bilər.

Digərləri

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Tədqiqatçılar digər növ təsnifat sistemlərini təklif etmişlər; bura fonoloji disqrafiya,[19] dərin disqrafiya və dayaz disqrafiya daxildir, lakin bununla məhdudlaşmır.[14]

Simptomları

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Disqrafiyanın simptomları çox vaxt göz ardı edilir və ya tələbənin tənbəl, həvəssiz, diqqətsiz və ya narahat olması ilə əlaqələndirilir. Disqrafiya diaqnozu qoymaq üçün aşağıdakı simptomların hamısı olmasa da, bir çoxu olmalıdır:[2][3][7]

  • Zəif oxunuş
  • Həddindən artıq silmələr
  • Xətlərin və kənarların səhv istifadəsi
  • Kağız üzərində səhv məkan planlaması
  • Yazmaq üçün görmə qabiliyyətinə çox güvənmə
  • Qeyri-standart hərf ölçüləri və formaları
  • Şifahi işarələrdən asılılıq
  • Yazarkən detallara diqqətsizlik
  • Qarışıq böyük və kiçik hərflər
  • Əl yazısı və çap hərfləri arasında keçid
  • Hərflərin formalaşmasını əvvəlcədən vizuallaşdırmaqda çətinlik
  • Yavaş yazma sürəti
  • Hərflərin uyğunsuz forması və ölçüsü və ya yarımçıq hərflər
  • Homofonları anlamaqda və düzgün yazmaqda çətinlik[20]
  • Orfoqrafiyaya və yazıya mane olan əl yazısı vərdişləri
  • Bəzən tamamilə yanlış sözlərdən istifadə etmə
  • Yazarkən cümlə quruluşu və ya qrammatika qaydalarına riayət etməklə bağlı problemlər yaranır, lakin danışarkən yox[21]
  • Qələmi sıx, yöndəmsiz və ya ağrılı tutuşu[21] və ya yazarkən ağrı hissi (barmaqlarda, biləklərdə və ovuclarda)[2]
  • Biləyin, əlin, bədənin və ya kağızın qəribə tutması (məsələn, qolu L formasına əymək, kağızı o biri əllə tutmaq)
  • Sinxronizasiya çətinlikləri, məsələn, eyni zamanda yazmaq və düşünmək kimi.

Disqrafiyanın simptomları yaşla dəyişə bilər.[21] Disqrafiya tələbələrdə emosional travmaya səbəb ola bilər, çünki onların yazısını oxuya bilmirlər və onlar həmyaşıdları ilə eyni səviyyəyə çatmadıqlarını başa düşürlər. Disqrafiya ilə birlikdə baş verə biləcək emosional problemlərə özünə inamın, effektivliyinin, motivasiyanın azalması, sosial fəaliyyətin pozulması, artan narahatlıq və depressiya daxildir.[2][7][10][18] Onlar həmyaşıdları ilə eyni nailiyyətlərə sahib olmaq üçün əlavə səylər göstərə bilərlər, lakin çox vaxt zəhmətlərinin bəhrə vermədiyini hiss etdikləri üçün məyus olurlar.[10] Disqrafiya yaşa, cinsə və zəkaya təsir göstərmədiyi üçün onu aşkar etmək çətindir.[10] Disqrafiyanı aşkar etməyə çalışmanın əsas problemi insanların öz həmyaşıdları ilə eyni məqsədlərə nail ola bilməyəcəkləri üçün utandıqlarından səlis danışıq/dərketmə və güclü sintaksis kodlaşdırması arxasında öz əlilliklərini gizlətmələridir.[10] Disqrafiyanın olması koqnitiv qabiliyyətlərin çatışmazlığı ilə əlaqələndirilmir[2] və çox vaxt intellektual qabiliyyətli insanlarda rast gəlinir, lakin disqrafiya səbəbindən onların intellektual qabiliyyətləri çox vaxt aşkar edilmir.[10]

Səbəbləri

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Disqrafiyanın əsas səbəbləri tam başa düşülmür. Lakin o da məlumdur ki, disqrafiya genetik və beyin əsaslı bioloji xəstəlikdir.[2] Xüsusilə, bu, sinir sisteminin spesifik inkişaf disfunksiyasından qaynaqlanan iş yaddaşı[10] problemidir.[7] Disqrafiyada insanlar yazı üçün lazım olan beynin müxtəlif sahələri arasında normal əlaqələri inkişaf etdirmirlər.[10]

Disqrafiyası olan insanlar hərfləri və ya rəqəmləri yazmaq üçün tələb olunan hərəkətlərinin ardıcıllığını avtomatik xatırlamaqda və öyrənməkdə çətinlik çəkirlər.[2]

Xüsusi öyrənmə əlillikləri irsi ola bilər. İnkişaf disfaziyası, inkişaf disqrafiyası və inkişaf disleksiyası olan uşaqlarda bu şərtlərdən biri olan ailə üzvlərinin olması ehtimalı daha yüksək ola bilər. Genetik tədqiqatlar göstərir ki, şifahi icra funksiyaları, orfoqrafik bacarıqlar və yazı qabiliyyəti genetik əsasa malikdir. 6-cı və 15-ci xromosomlardakı genlər SLD-də rol oynaya bilər, çünki onlar zəif oxuma, zəif yazı və fonemik şüurun azalması ilə əlaqələndirilir.[18]

Həmçinin bax

[redaktə | mənbəni redaktə et]

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ Chivers M. "Definition of Dysgraphia (Handwriting Difficulty)". Dyslexia A2Z. 1991. 2011-02-19 tarixində arxivləşdirilib.
  2. ↑ 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 Berninger VW, Wolf BJ. Teaching Students with Dyslexia and Dysgraphia: Lessons from Teaching and Science. Baltimore, Maryland: Paul H. Brooks Publishing Co. 2009. ISBN 978-1-55766-934-6.
  3. ↑ 1 2 3 4 5 6 Nicolson RI, Fawcett AJ. "Dyslexia, dysgraphia, procedural learning and the cerebellum". Cortex; A Journal Devoted to the Study of the Nervous System and Behavior. 47 (1). January 2011: 117–27. doi:10.1016/j.cortex.2009.08.016. PMID 19818437.
  4. ↑ "agraphia". The Free Dictionary. Farlex. 1 June 2013 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 7 July 2013.
  5. ↑ Rodrigues, Jaqueline de Carvalho; Fontoura, Denise Ren da; Salles, Jerusa Fumagalli de. "Acquired dysgraphia in adults following right or left-hemisphere stroke". Dementia & Neuropsychologia (ingilis). 8 (3). September 2014: 236–242. doi:10.1590/S1980-57642014DN83000007. ISSN 1980-5764. PMC 5619400. PMID 29213909.
  6. ↑ Roux FE, Dufor O, Giussani C, Wamain Y, Draper L, Longcamp M, Démonet JF. "The graphemic/motor frontal area Exner's area revisited". Annals of Neurology. 66 (4). October 2009: 537–45. doi:10.1002/ana.21804. PMID 19847902.
  7. ↑ 1 2 3 4 5 6 7 Richards RG. The Writing Dilemma: Understanding Dysgraphia (ingilis). Richards Educational Therapy (RET) Center Press, 190 E. 1998. ISBN 978-0-9661353-1-2. 2023-02-20 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-02-20.
  8. ↑ "What is Dysgraphia?". National Center for Learning Disabilities. December 9, 2010. August 7, 2012 tarixində arxivləşdirilib.
  9. ↑ Tal-Saban M, Weintraub N. "Motor functions of higher education students with dysgraphia". Research in Developmental Disabilities. 94. November 2019: 103479. doi:10.1016/j.ridd.2019.103479. PMID 31518720.
  10. ↑ 1 2 3 4 5 6 7 8 Berninger VW, May MO. "Evidence-based diagnosis and treatment for specific learning disabilities involving impairments in written and/or oral language". Journal of Learning Disabilities. 44 (2). 2011: 167–83. doi:10.1177/0022219410391189. PMID 21383108.
  11. ↑ "Bright Solutions - Free On-Line Videos". www.dys-add.com. 20 February 2023 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 23 March 2018.
  12. ↑ "Fact sheet: Dysgraphia, a co-morbid disorder associated with Autism Spectrum Disorders". www.autism-help.org. 2023-02-20 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-02-20.
  13. ↑ Morey, Elizabeth. "Many with Autism Have Dysgraphia, But What Is It, Exactly?". The Autism Site News (ingilis). 2018-05-14. 2023-02-20 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-10-19.
  14. ↑ 1 2 3 Deuel RK. "Developmental dysgraphia and motor skills disorders". Journal of Child Neurology. 10 Suppl 1. January 1995: S6–8. doi:10.1177/08830738950100S103. PMID 7538525.
  15. ↑ Chung, Peter J.; Patel, Dilip R.; Nizami, Iman. "Disorder of written expression and dysgraphia: definition, diagnosis, and management". Translational Pediatrics. 9 (Suppl 1). February 2020: S46–S54. doi:10.21037/tp.2019.11.01. ISSN 2224-4336. PMC 7082241 (#bad_pmc). PMID 32206583 (#bad_pmid).
  16. ↑ Richard, Gilles; Serrurier, Mathieu, Dyslexia and Dysgraphia prediction: A new machine learning approach, 2020-04-15
  17. ↑ Asselborn T, Chapatte M, Dillenbourg P. "Extending the Spectrum of Dysgraphia: A Data Driven Strategy to Estimate Handwriting Quality". Scientific Reports. 10 (1). February 2020: 3140. Bibcode:2020NatSR..10.3140A. doi:10.1038/s41598-020-60011-8. PMC 7035284 (#bad_pmc). PMID 32081940 (#bad_pmid).
  18. ↑ 1 2 3 Chung, Peter J.; Patel, Dilip R.; Nizami, Iman. "Disorder of written expression and dysgraphia: definition, diagnosis, and management". Translational Pediatrics. 9 (Suppl 1). February 2020: S46–S54. doi:10.21037/tp.2019.11.01. ISSN 2224-4336. PMC 7082241 (#bad_pmc). PMID 32206583 (#bad_pmid).
  19. ↑ Rapcsak SZ, Beeson PM, Henry ML, Leyden A, Kim E, Rising K, və b. "Phonological dyslexia and dysgraphia: cognitive mechanisms and neural substrates". Cortex; A Journal Devoted to the Study of the Nervous System and Behavior. 45 (5). May 2009: 575–91. doi:10.1016/j.cortex.2008.04.006. PMC 2689874. PMID 18625494.
  20. ↑ Faust M. The Handbook of the Neuropsychology of Language. Wiley - Blackwell. 2012-02-13. 912. ISBN 9781444330403. 2023-07-07 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 16 February 2016.
  21. ↑ 1 2 3 "What Is Dysgraphia?". ADDitude (ingilis). 2017-02-15. 2023-02-20 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-04-20.

Ədəbiyyatı

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Xarici keçidlər

[redaktə | mənbəni redaktə et]