Divan (ədəbiyyat)

Moğol xəttatı və onun illustratoru Dövlət. Nizaminin "Xəmsə"sindən.
Bu adın digər istifadə formaları üçün bax: Divan (dəqiqləşdirmə).

Divan (fars. ديوان‎ — "hesab kitabı", "kontor") — Yaxın və Orta Şərq ədəbiyyatında bir şairin qısa lirik şeirlər toplusu. Şeirlər qafiyələrinin əlifba sırası ilə düzülür.

Etimologiya

[redaktə | mənbəni redaktə et]

"Divan" sözü fars mənşəlidir,[1] reyestr, xüsusən də vergi cədvəli, ümumiyyətlə dövlət işləri üzrə hesabların siyahıları, həmçinin bu hesabların aparıldığı yer mənasını verirdi.[2] Fars dilindəki söz özü həmin dildəki "yazıçı" və ya "xəttat" mənasını verən "dibir" sözündən götürülmüşdür. "Divan" sözü sonradan Azərbaycan,[3] erməni, gürcü, urdu və türk dillərinə keçmişdir.[4]

"Divan" İslam mədəniyyətində müxtəlif mənalı söz olmuşdur. Bu, əvvəlcə ərəb istilalarının ilk dövründə xəlifə Ömərdən başlayaraq dövlət gəlirlərinin qeydə alındığı, siyahıların saxlanıldığı yer idi.[3] Bundan sonra, Əməvilər və Abbasilər dövründə vergilər və maliyyə işləri ilə məşğul olan dövlət idarəsi idi. "Divan" termini digər hökumət idarələrində də tətbiq edilirdi.[3] Bu söz sonradan bir müəllifə məxsus şeirlər toplusuna çevrilmişdir.[2]

"Divan" termini 1697-ci ildən fransız dilində poetik əsərlərin adlarında istifadə olunmuşdur.[1] Yohann Volfqanq Göte "Qərb-şərq divanı" (1819) kolleksiyası ilə sözü Avropa ədəbiyyatına daxil etmişdir.[2]

İnkişafı

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Osmanlışünas Valter G. Endrüsə görə, divan poeziyasının 500 ildən çox bir müddətdə mövcudluğu ərzində inkişafı haqqında tədqiqlər tamamlanmamışdır. Divan poeziyasının dəqiq müəyyən edilmiş istiqamətləri və dövrləri hələ də müəyyən edilməmişdir.[5] Ənənə tarixinin əvvəlində fars dilinin təsiri çox güclü olsa da, nüfuzlu fars dilindən fərqli olaraq türk dillərinin poetik statusu üçün güclü arqumentlər vermiş azərbaycanlı İmadəddin Nəsimi (?–1417?) və uyğur Əlişir Nəvai (1441–1501) kimi şairlərin təsiri ilə bir qədər yumşaldılmışdır. Qismən bu cür mübahisələrin nəticəsi olaraq XVI–XVIII əsrlərinə təsadüf edən kulminasiya dövründə divan poeziyası fars və türk elementlərinin özünəməxsus balansını göstərməyə başlamış, lakin XIX əsrin əvvəllərində burada yenidən fars təsiri hakim olmağa başlamışdır.

Məhəmməd Füzuli (1483?–1556) Azərbaycan mənşəli divan şairidir.

Bununla belə, "divan" poeziyasının üslub cərəyanları və dövrləri ilə bağlı dəqiqlik olmamasına baxmayaraq, bəzi çox fərqli üslublar kifayət qədər aydındır ki, onları bəzi şairlərin nümunəsi kimi görmək olar:

  • Məhəmməd Füzuli (1483?–1556) — Azərbaycan türkcəsində,[6] eləcə də fars və ərəb dillərində yazıb-yaratmış şair. O, farsdilli divan poeziyasında böyük təsirə malikdir.
  • Baki (1526–1600) — böyük ritorik gücə və dil incəliyinə malik olan şair. Onun divan ənənəsinin əvvəlcədən müəyyən edilmiş tropiklərindən istifadə etmək məharəti Sultan Süleyman Qanuni dövrünün poeziyası üçün kifayət qədər xarakterikdir.
  • Nəfi (1570?–1635) — panegirik növü olan qəsidə ustası hesab edilən şair. O, həm də kəskin satirik şeirləri ilə tanınır və buna görə edam edilmişdir.
  • Nabi (1642–1712) — Osmanlı şairi. Osmanlı tarixinin durğunluq dövrünə tənqidi yanaşan bir sıra ictimai yönümlü şeirlərin müəllifidir.
  • Nədim (1681?–1730) — Osmanlı tarixinin lalə dövründə inqilabi şair. O, divan poeziyasının kifayət qədər elitist və mücərrəd dilini bir çox sadə populist elementlərlə əvəz etmişdir.
  • Şeyx Qalib (1757–1799) — sufi mövləvi təsəvvüfünün şairi. Onun yaradıcılığı çox mürəkkəb "hind üslubu"nun (Səbki-Hindi) kulminasiya nöqtəsi hesab olunur.

Urdu poeziyasında da "divan" şeirlər toplusu mənasındadır. Buna baxmayaraq, amma burada daha çox qəzəllər aid edilir.[7]

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ 1 2 Alain Rey et al., Dictionnaire historique de la langue française, new ed. (Robert, 1995), vol. 1, p. 617.
  2. ↑ 1 2 3 Диван  // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.). СПб.. 1890–1907.
  3. ↑ 1 2 3 Диван // Азәрбајҹан Совет Енсиклопедијасы: [10 ҹилддә]. III ҹилд: Гајыбов—Елдаров. Бакы: Азәрбајҹан Совет Енсиклопедијасынын Баш Редаксијасы. Баш редактор: Ҹ. Б. Гулијев. 1979. С. 439.
  4. ↑ Blois, François de. DĪVĀN // Arxivlənmiş surət. Encyclopædia Iranica. 2011. 2014-04-13 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-03-13.
  5. ↑ Andrews, Walter G.; Black, Najaat; Kalpaklı, Mehmet. Ottoman Lyric Poetry: An Anthology. University of Washington Press. 2011. 22–23. ISBN 9780295800936.
  6. ↑ Rollberg, Peter. Harry Butler Weber (redaktor). The Modern Encyclopedia of Russian and Soviet Literature (including Non-Russian and Emigre literatures). 8. Academic International Press. 1987. səh. 76. In Mesopotamia Fuzuli was in intimate contact with three cultures – Turkic, Arabic, and Persian. Besides his native Azeri, he learned Arabic and Persian at an early age and acquired a through command of the literatures in all three languages, an accomplishment in which the cosmopolitan literary and scholarly circles of Hilla played an important role.
  7. ↑ A History of Urdu literature Arxivləşdirilib 2017-06-22 at the Wayback Machine by T. Grahame Bailey; Introduction

Əlavə ədəbiyyat

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  • Clinton, Jerome W. Bolbol "nightingale" – In Persian Literature // Encyclopædia Iranica. 1989.
  • Diba, Layla S. Gol O Bolbol // Encyclopædia Iranica. 2001.
  • Диван // Литературная энциклопедия терминов и понятий. Институт научной информации по общественным наукам РАН: Интелвак. Под ред. Николюкин, Александр Николаевич. 2001. ISBN 5-93264-026-X.
  • Диван // Словарь литературоведческих терминов (300000 nüs.). М.: «Просвещение». Ред.-сост.: Тимофеев, Леонид Иванович и Тураев, Сергей Васильевич. 1974. 67–68.

Xarici keçidlər

[redaktə | mənbəni redaktə et]