Elegeş abidələri

Elegeş abidələri və ya Elegeş abidəsi – 650-ci illərdə yaradılmış və Elegeşt çayı vadisində yerləşən Göytürk abidəsidir. Orxon abidələrindən təxminən 100-150 il əvvəl yazılmışdırlar.^[1]

İlk yayımlarda "Elegeş abidəsi " olaraq anılan bu abidə 1888-ci ildə Elegeşt çayı vadisində, çayın sol sahilində tapılmışdır. Abidə 1891-ci ildə Klements tərəfindən incələnmiş və kopyalanmışdır. 1892-ci ildə də Oşurkov abidənin eştampajını çıxarıb Vasili Radlova vermişdir. Elegeşt abidəsi 1915-ci ildə Adriyanov tərəfindən Minusinsk muzeyinə gətirilmiş və 19 nömrə ilə qeydiyyata alınmışdır.

Abidə qatı boz rəngdə, 320 x 66 x 20 sm ölçüsündə, üst qismi dar, aşağıya doğru genişləyən qum daşından ibarətdir. Daşın üzərində yuxarıdan aşağıya doğru yarıqlar və çatlar vardır. Abidədə uzunlamasına yazılmış 12 sətir vardır. Abidənin alt qismində ilk yayımlarda müəyyən olmayan damğa vardır.^[2] Abidənin daşı 10 ayaq (304.8 sm) uzunluğundadır. Nahamar olub, boza çalan əsmər qum daşıdır. Daşın forması yuxarıya doğru darlaşır. Yuxarıdan aşağıya doğru dərin yarıq və çatlar vardır. Daşa öncə bir sıra rəsmlər çəkilmiş, sonra abidə formalaşdırılmışdır.

Elegeşt abidəsi digər türk abidələri qədər tanımır. Abidə Alp Urunqu adlı türk bəyinin yazılı məzar daşıdır. 39 yaşında ölən Alp Urunqu abidədə xalqından, oğlundan, dövlətindən, qohumlarından, sadağından və türk xaqanından ölüm səbəbi ilə ayrıldığı üçün təəssüfünü dilə gətirməkdədir. Hüseyn Namiq Orkun 1940-ci ildə Elegeşt abidəsini Türkiyədə nəşr etdirmişdir.^[3]

Abidənin beşinci sətirinin ilk cümləsindəki söz oxuma ixtilaflarına səbəb olmuşdur. Vasili Radlov Kürt al kan ya da Körtal-Chan, Hüseyn Namiq Orkun Kürt el kan, yəni kürt elinin xanı, Malov Kört al kan al urunu şəklində oxumalar etmişdirlər. Abidədəki Kört al kanifadəsini Kürt el kan, yəni Kürd elinin xanı olaraq oxuması bəzi araşdırmaçılar tərəfindən kürdlərin türklüyü nəzəriyyələrinin sübutu olaraq göstərilməşdir.^[4] 1995-ci ildə türkoloq Tələt Təkin eyni ifadəni “Körtle kan” olaraq oxumuşdur. Şərhi belədir: “Şəxs adı olması gərəkən və elə də olan ilk sözün son səsi yazımda göstərilməmişdir.”

Buna görə, Hüseyn Namiq Orkun bu söz ifadəsini yanlış olaraq “kürd el kan” oxumuş və yenə yanlış olaraq “kürd elinin xanı” deyə şərh vermişdir. Daha sonra türk tarixi ilə bağlı çalışan bəzi yerli və xarici araşdırmaçılar da bu oxunuş və şəhr qəbul edərək kürdlərin bir türk boyu olduğu nəticəsinə gəlmişdirlər. Bunlara missal olaraq, Rasonyi, Kafesoğlunu göstərmək olar. Orxon əlifbasının yazı vərdişləri və tədbiq etmələri baxımından son səsi yazımda göstərməməsi açıq hesadakı bu səsin olmadığını, yəni bu sözün “kürd” ya da “kört” olduğunu göstərə bilər.

• Gerard Clauson, An Etymological Dictionary of the Pre-Thirteenth-Century Turkish, Oxford 1972 (EDPT)
• Inscriptions de l'Ienisseï, recueillies et publiées par la Société finlandaise d'Archéologie, Helsingfors 1889.
• S. Ye. Malov, Yeniseyskaya pis'mennost' tyurkov, Moskva-Leningrad 1952
• Hüseyin Namık Orkun, Eski Türk Yazıtları, I-IV, İstanbul 1936-1941
• Vasili Radlof, Atlas der Alterthümer der Mongolei, Petersburg 1892
• Vasili Radlof, Die alttürkische Inschriften der Mongolei, St. Petersburg 1895
• Talat Tekin, A Grammar of Orkhon Turkic, Indiana University Publications: 69, Bloomington 1968
• D. D. Vasil’yev, Korpus tyurksikh runiçeskikh pamyatnikov basseyna yeniseya, Leningrad 1983
• Ali Tayyar Önder, Türkiye'nin Etnik Yapısı: Halkımızın Kökenleri ve Gerçekler, s.203-204
• Fahri Kırzıoğlu, Her Bakımdan Türk Olan Kürtler, Ankara 1964

• Yenisey abidələri
• Orxon abidələri
• Buqut abidəsi