Gürcüstanın qızıl dövrü

IV Davidin hakimiyyəti illərin Gürcüstan Krallığı

Gürcüstanın qızıl dövrü (gürc. საქართველოს ოქროს ხანა) — Gürcüstan Krallığının orta əsrlərdə öz sərhədlərini maksimum genişləndirdiyi, 11–13-cü əsrləri əhatə edən tarixi period. Bu dövr hərbi genişlənmə ilə yanaşı, orta əsrlər Gürcüstan memarlığının, rəssamlıq və poeziyasının çiçəklənməsi, dini incəsənətin inkişafı, dünyəvi ədəbiyyatın ilk iri həcmli əsərlərinin yazılmasına təsadüf edir.

İki əsrdən çox davam edən qızıl dövr monqollar kimi köçərilərin davamlı istilaları və eyniadlı köçəri qruplar tərəfindən qara ölümün yayılması səbəbindən tədricən sona çatdı. Gürcüstan ənənəvi müttəfiqi olan Şərqi Roma İmperiyasının sonun gətirən Konstantinopolun süqutundan sonra Gürcüstan daha da zəiflədi. Bu proseslərin nəticəsi olaraq, 15-ci əsrdə Gürcüstan xristian Avropadan ayrılmış, düşmən olaraq gördüyü Türk-İran qonşuları ilə əhatə olunan təcrid olunmuş bir anklava çevrildi.[1][2]

Qızıl dövrün mənşəyi

[redaktə | mənbəni redaktə et]

IV David

[redaktə | mənbəni redaktə et]
border=none Əsas məqalə: IV David
IV David , Şio-Mğvime monastırındakı təsviri.

Qızıl dövr Böyük Türk İşğalları dövründə 16 yaşında taxt-tacı qəbul edən, II Georgi və Kraliça Helenanın oğlu IV Davidin ("Qurucu David" və ya "Böyük David" də deyilir) hakimiyyətiylə başladı. Məhkəmə naziri Georgi Çqondidinin himayəsi altında böyüyən IV David zamanla feodalların özbaşınalığını basdırdı və xarici təhdidlərlə effektiv mübarizə aparmaq üçün əlindəki hakimiyyəti mərkəzləşdirdi. 1121-ci ildə Didqori döyüşü zamanı daha böyük türk ordularını qətiyyətlə məğlub etdi[3] və bir neçə gündür gürcü süvarilərinin arxasınca qaçan Səlcuqlu türklərini Gürcüstandan qova bildi.[4][5] Tiflisin müdafiəsini təmin edən və yeni bir dirçəliş dövrünü başladan IV Davidin ordusu tərəfindən çox sayda qənimət və əsir ələ keçirildi.[6]

Ölkəsinin daha yüksək statusunu vurğulamaq üçün o, Gürcüstanın çoxdankı müttəfiqi olan Şərqi Roma İmperiyasının verdiyi yüksək hörmət titulunu rədd edən ilk Gürcüstan padşahı oldu və bu da Gürcüstanın güclü dostu ilə yalnız paritet əsasda münasibət quracağını göstərirdi. Gürcüstan və Bizans krallıqları arasındakı yaxın ailə əlaqələri səbəbindən (IV Davidin xalası Gürcüstan şahzadəsi Marta bir vaxtlar Bizans imperatoru konsulu idi) XI əsrə qədər 16 gürcü hakim, knyaz və padşah Bizans titullarına sahib idi; David bunu edən sonuncu kral oldu.[7]

IV David gürcülərin məcburi şəkildə qəbul etdiyi, istənilməyən şərq təsirinin qalıqlarını ənənəvi xristian və bizans mədəniyyəti lehinə dəyişdirməyə xüsusi önəm verirdi. Bunun üçün o, o dönəm üçün Şərqi Prasoslav Xristianlığında çox önəmli dini elm ocaqlarından biri sayılan, UNESCO-nun Ümumdünya irsinə daxil olan Gelati monastırını qurdu.

David eyni zamanda ardıcıl səkkiz sərbəst ayəli Tövbə ilahilərini (gürcü: ლობალობანი სინანულისა ,ი, gürcü: isალობანი compინანულისანი, gürcü: sinonulisani) bəstələməklə Gürcüstanın dini himnoqrafiyasının canlandırılmasında böyük rol oynamışdır. Günahlarının belə emosional tövbəsində David özünü tanrı və xalqı ilə bənzər bir münasibəti olan İncil Davudunun reinkarnasiyası kimi görür. Həmçinin, bu ilahilərdə David Səlçuqlulara qarşı mübarizə aparan, təbii müttəfiqləri Avropalı səlibçilərinin də idealist cəsarətlərini bölüşür.[8]

I Demetrius və III Georginin dövrü

[redaktə | mənbəni redaktə et]
III Georgi.
Kintsvisi monastırı
I Demetrius.
Matshvarişi monastırı

1125-ci ildə Davidin ölümündən sonra taxta çıxan I Demetrius dövründə də səltənət çiçəklənməyə davam etdi. Onun hakimiyyəti dönəmində kral varisliyi ilə əlaqəli olaraq ailə münaqişələri intensivləşsə də, Gürcüstan Gəncədəki müsəlmanlara qarşı bir neçə qətiyyətli qələbə ilə mərkəzləşmiş gücü qorumağı bacardı. Gəncə qalibiyyətindən sonra şəhərin qala qapıları qənimət kimi Gelatiyə aparılmışdı.

İstedadlı bir şair olan Demetrius da atasının Gürcüstanın dini polifoniyasına verdiyi töhfələrini davam etdirdi. Onun ilahilərindən ən məşhuru Gürcüstanın hamisi müqəddəs Məryəmə həsr edilmiş və yaradıldıqdan 900 il sonra hələ də Gürcüstan kilsələrində səslənən "Sən üzüm bağısan" (gürc. შენ ხარ ვენახი, oxunuşu: Шен хар венахи) əsəridir.

1156-cı ildə Demetriusdan sonra hakimiyyətə gələn oğlu III Georgi işğalçı siyasətə başladı. Taxta çıxdığı il Əxlat Səlcuq sultanlığına yürüyüşlər təşkil etdi və Dvin qalasını türklərdən aldı. Buna görə də, burada onu qəhrəman kimi qarşıladılar. Georgi eyni zamanda qızı Rusudana İmperator Andronikos I Komnenosun oğlu Manuel Komnenosla evlənməsini vəsiyyət edərək gürcü krallığının Şərqi Roma İmperiyasının ən yüksək rütbələri ilə qarışması prosesini davam etdirdi.[9]

Kraliça Tamaranın rəhbərliyindəki qızıl inkişaf

[redaktə | mənbəni redaktə et]
border=none Əsas məqalə: Böyük Tamara
Dormition kilsəsində Tamaranın freskosu

Gürcüstanın ilk müstəqil qadın hökmdarı, III Georginin qızı Tamaranın dövründə Gürcüstan orta əsrlərdəki inkişafının və prestijinin pik həddini yaşadı. Ondan sonra gələn sələflərinin də uğurları Tamaranın qoyduğu miras üzərində qurulmuşdu.

Tamara ölkəni sadəcə Türk hücumlarından qorumaqla qalmadı, eyni zamanda özünə taxt çevrilişi etməyə çalışan Novqorodun rus knyazı Yuri Boqolyubski kimi, mərkəzə tabe olmayan daxili qüvvələri müvəffəqiyyətlə basdırdı. Həmçinin, dövlət tərəfindən tətbiq edilən ölüm cəzası və işkəncənin ləğv edilməsi kimi o dövr üçün yüksək aydınlanma hərəkəti olaraq görülən siyasət xətti yenə Tamara tərəfindən izlənildi.[10]

Müqəddəs torpaqlardakı xarici müdaxilələr və sövdələşmələr

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Tamaraın hökmdarlığı dövründəki ən əlamətdar hadisə 1204-cü ildə Qara dənizdə Trabzon imperiyasının qurulması olmuşdur.[11][12][13]Bu dövlət dağılmış Bizans İmperiyasının şimal-şərqində, Tamaranın qohumları olan trabzonlu I Aleksios və qardaşı David Komnenosu dəstəkləyən gürcü ordularının köməyi ilə quruldu.[14] Aleksios və David Gürcüstan sarayında böyümüş qaçaq Bizans prinsləri olaraq bilinirdilər.

Kraliça Tamaranın yaqut, zümrüd və mirvarilərlə bəzədiliş qızıl xaçı

Tamarın tarixçisinə görə, Trabzondakı dövlətin yaradılma məqsədi Bizans imperatoru Aleksius IV Angelusu gürcü kraliçasının Antakya və Afon monastırlarına göndərdiyi pulu müsadirə etdiyi üçün cəzalandırmaq idi. Tamaranın Pontik səyləri eyni zamanda Gürcüstanın yaxın cənub-qərb qonşuluğunda dost dövlət qurmaq üçün Konstantinopola qarşı olan Qərbi Avropa Dördüncü Səlib Yürüşündən faydalanmaq və dağılmış Komnenoya sülaləsinin birliyinin təsis edilməsiylə açıqlana bilər.[15][16]

Ölkənin gücü o dərəcəyə çatmışdı ki, Tamaranın hakimiyyətinin sonrakı illərində krallıq artıq Müqəddəs torpaqlardakı gürcü monastır mərkəzlərinin qorunması ilə maraqlanırdı ki, onlardan səkkizi Qüdsdə siyahıya alınmışdı.[17] Səlahəddin Əyyubinin tarixçisi Bəhaəddin ibn Şəddad xəbər verir ki, 1187-ci ildə Əyyubilərin Qüdsü fəth etməsindən sonra Tamara sultana elçilər göndərərək Qüdsdəki gürcü monastırlarının müsadirə edilmiş əşyalarının geri qaytarılmasını istədi. Səlahəddin cavabı tarixi qeydlərdə tapılmamışdı, ancaq kraliçanın səylərinin uğurlu olduğu görünür.[18]İbn Şəddad, həmçinin, iddia edir ki, Tamaranın Hattin döyüşündə Səlahəddin Əyyubi tərəfindən qənimət olaraq alınmış Həqiqi Xaç [a] ın qaytarılmasında sultana 200 000 qızıl təklif etməsi Bizans imperiyasını geridə qoyduğunu göstərirdi.[19]

O vaxtki Qüds Patriarxı Jak de Vitri yazırdı:[20]

"Şərqdə çox döyüşkən və cəsarətli, bədənləri güclü və saysız-hesabsız döyüşçüləri olan xristian xalqı var. Tamamilə kafir millətlər tərəfindən mühasirəyə alınıblar. Bu insanlara gürcü deyilir, Müqəddəs Georgiyə ibadət edirlər. Hər dəfə Rəbbin Qəbirinə həcc ziyarətinə gəldikdə, heç kimə xərac vermədən Müqəddəs şəhərdə yürüyüş keçirirlər.."

Ticarət və mədəniyyət

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Gürcüstanın nəzarəti altında çiçəklənən ticarət və sənaye mərkəzlərindən ölkəyə və Tamaranın sarayına sərvət daşınırdı. Qonşu ölkələrdən götürülən xərac və müharibə qənimətləri kralın xəzinəsinə əlavə edildi ki, bu da "kəndlilər zadəganlar, zadəganlar knyazlar, knyazlar padşahlar kimi yaşayır " deməyə əsas verirdi.[21][22]

Tamara sələflərinin başlatdığı bədii inkişafın ölkədə dəvam etməsinə şərait yaratdı. Onun müasirləri olan gürcü salnaməçiləri xristian əxlaqını möhkəmləndirməyə davam edərkən, dini mövzu əvvəlki hakim mövqeyini olduqca orijinal dünyəvi ədəbiyyata itirməyə başladı. Bu tendensiya Gürcüstanın xalq şairi Şota Rustavelinin yazdığı bir epos- Pələng dərisi geymiş pəhləvan (gürc. ვეფხისტყაოსანი) ilə kuliminasiya nöqtəsinə çatdı.[23][24][25]. Gürcüstanda doğma ədəbiyyatın ən böyük uğuru kimi tanıdılan bu şeir orta əsrlərə məxsus cəlbedicilik, dostluq və nəzakətli sevgi ideallarını tərənnüm edirdi.

Köçəri tayfaların hücumları və Gürcüstanın tədricən zəifləməsi

[redaktə | mənbəni redaktə et]
1245-ci ildə Gürcüstan Krallığı

Monqollar Avropanın işğalına, xüsusən də, şimal-şərqindəki slavyan torpaqlarının işğalına başladığı bir vaxtda, köçərilərin qoşunları eyni zamanda cənubdan Gürcüstana doğru irəlilədilər. Kraliça Tamaranın oğlu IV Georgi Dördüncü Səlib Yürüşünə olan hazırlıqlarını bir kənara qoyub, işğalçılara qarşı mübarizə apardı, lakin monqol hücumunu dəf edə bilmədi. Müharibədə gürcülər ağır itkilər verdilər və şah özü ağır yaralandı. Nəticədə Georgi əlil oldu və 31 yaşında vaxtından əvvəl öldü.[26]

Georginin ölümündən sonra bacısı Rusudan taxta çıxdı, lakin o çox təcrübəsiz və monqolları ölkədən çıxara bilməyəcək qədər zəif idi.[27] 1236-cı ildə görkəmli monqol komandiri Çormoğon Gürcüstana və onun vassallarına qarşı özünün rəhbərlik etidi geniş bir orduyla hücum edərək, Kraliça Rusudanı qərbə qaçmağa məcbur etdi, şərqi Gürcüstanı monqollara təslim olan və xərac verməyə razı olan zadəganlara qaytardı; müqavimət göstərənlər tamamilə məhv edildi. Monqol qoşunları Gürcüstan kraliçasının arxasınca gedərək təbii sədd rolunu oynayan Lixi Silsiləsini keçmək yerinə, qərbi Gürcüstanı geniş mühasirədə tutmağı seçdi. Daha sonra Rusudan Papa IX Gregorinin dəstəyini almağa çalışdı, lakin uğursuz oldu. 1243-cü ildə Gürcüstan nəhayət Böyük Xanı ölkənin baş hökmdarı olaraq tanımağa məcbur oldu.

Bəlkə də heç bir monqol istilası Gürcüstanı bu ölkədə baş verən və onillərlə dəvam edən monqollar əleyhinə üsyanlar qədər darmadağın etməmişdir. İlk anti-monqol üsyanı 1259-cu ildə VI David rəhbərliyi altında başlamış və otuz ilə yaxın davam etmişdir. Monqol əleyhinə çəkişmələr monqollar tərəfindən edam edilmiş kral II Demetriusun və VIII Davidin rəhbərliyi altında çox uğur qazanmadan davam etdi.[28]

Gürcüstan, nəhayət, V Georginin (Böyük Georgi) hakimiyyəti dövründə monqol istilalarından bəri bilinməyən bir canlanma dövrü gördü. Uzaqgörən bir monarx olan V Georgi Eldənizlərin süqutundan düzgün istifadə edə bildi, monqollara xərac verməyi dayandırdı, Gürcüstanın 1220-ci ilədək mövcud olan dövlət sərhədlərini bərpa etdi və Trabzon imperiyasını yenidən Gürcüstanın təsir dairəsinə qaytardı. Onun hakimiyyəti altında Gürcüstan Avropanın böyük dəniz respublikaları, Genuya və Venesiya ilə yanaşı Bizans imperiyası ilə sıx beynəlxalq ticarət əlaqələri qurdu. V Georgi eyni zamanda Qüdsdəki bir neçə gürcü monastırının Gürcü Pravoslav Kilsəsinə qaytarılmasına nail oldu və gürcü zəvvarlarının Müqəddəs torpaqlara pulsuz gediş-gəlişini təmin etdi. Orta əsrlərdə Gürcüstanda Gürcüstanın müasir milli bayrağına ilham verən Qüds xaçının geniş yayılması V Georginin hakimiyyəti dövrünə təsadüf edir.[29]

Vahid Gürcüstanın böyük padşahlarının sonuncusu V Georginin ölümü krallığı qarşısı alınmaz bir çöküşə apardı. Sonrakı onilliklərdə köçərilər tərəfindən yayılan qara ölüm, həmçinin ölkənin iqtisadiyyatını, əhalisini və şəhər mərkəzlərini viran edən Əmir Teymurun rəhbərliyi altındakı çoxsaylı istilalar nəzərə çarpırdı. Bizansın süqutundan sonra Gürcüstan tam şəkildə təcrid olunmuş, parçalanmış xristian anklavına, düşmən Türk-İran qonşularının əhatəsində solmuş Şərqi Roma dövrünün bir qalığına çevrildi.

İncəsənət irsi

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Həmçinin bax

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Qeydlər

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ Həqiqi Xaç Katolik kilsəsi tərəfindən iddia edilən İsanın çarmıxa çəkildiyi xaçın qalılarıdır.

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ Susan Layton. Ph. D Yale University. Literature And Empire: Scholar Susan Layton Discusses Russia's 'Literary Caucasus' Arxivləşdirilib 2016-09-23 at the Wayback Machine. November 13, 2011
  2. ↑ Scholtbach, Alvaro. Nodia, Gia. The Political Landscape of Georgia: Political Parties: Achievements, Challenges and Prospects. Netherlands: Eburon Uitgeverij B. V., 2006, p. 7
  3. ↑ Rogers, Clifford J, Kelly DeVries, and John France. Journal of Medieval Military History. Woodbridge, UK: Boydell Press, 2013. Print.
  4. ↑ Suny, Ronald Grigor. The Making of the Georgian Nation. Indiana University Press. 1994. səh. 36. ISBN 0-253-20915-3.
  5. ↑ Virgil, et al. Georgica. Heidelberg: C. Winter, 1985. Print.
  6. ↑  (gürc.) Javakhishvili, Ivane (1982), k'art'veli eris istoria (The History of the Georgian Nation), vol. 2, pp. 184–187. Tbilisi State University Press.
  7. ↑ Cyril Toumanoff. Studies in Christian Caucasian history. Georgetown University Press, 1963. p 202
  8. ↑ Donald Rayfield, "Davit II", in: Robert B. Pynsent, S. I. Kanikova (1993), Reader's Encyclopedia of Eastern European Literature, p. 82. HarperCollins, ISBN 0-06-270007-3.
  9. ↑ Magdalino, Paul. The Empire of Manuel I Komnenos, 1143–1180. Cambridge: Cambridge University Press. 1993. ISBN 0-521-52653-1. 2019-05-12 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-10-08.
  10. ↑ Machitadze, Zacharia. Mirianashvili, Lado. Lives of the Georgian Saints. St. Herman of Alaska Brotherhood: 2006, p. 167
  11. ↑ Трабзон Империјасы // Азәрбајҹан Совет Енсиклопедијасы: [10 ҹилддә]. IX ҹилд: Спутник—Фронтон. Бакы: Азәрбајҹан Совет Енсиклопедијасынын Баш Редаксијасы. Баш редактор: Ҹ. Б. Гулијев. 1986. С. 337.
  12. ↑ Azərbaycan Tarixi, 7 cilddə, 3-cü cild [ölü keçid] səh. 79, 88: Trabzon imperatoru, səh. 83: Trabzon krallığı.
  13. ↑ "Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu dövlətlərinin tarixi müasir türk tarixşünaslığında". 2021-10-21 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-10-09.
  14. ↑ Tamar's paternal aunt was the Comnenoi's grandmother on their father’s side, as it has been conjectured by Cyril Toumanoff (1940).
  15. ↑ Eastmond (1998), pp. 153–154.
  16. ↑ Vasiliev (1935), pp. 15–19.
  17. ↑ Antony Eastmond. Royal Imagery in Medieval Georgia. Penn State Press, 1998. p. 122
  18. ↑ Pahlitzsch, Johannes, "Georgians and Greeks in Jerusalem (1099–1310)", in Ciggaar & Herman (1996), pp. 38–39.
  19. ↑ Antony Eastmond. Royal Imagery in Medieval Georgia. Penn State Press, 1998. p. 122–123
  20. ↑ David Marshall Land. The Lives and Legends of the Georgian Saints. London: Allen & Unwin, 1976, p. 11
  21. ↑ Suny, Ronald Grigor, The Making of the Georgian Nation. Indiana University Press: 1994, p. 40
  22. ↑ Toumanoff, Cyril. "Armenia and Georgia," The Cambridge Medieval History, vol. 4, pp. 593–637. Cambridge England: Cambridge University Press: 1966, p. pp. 624–625.
  23. ↑ Владимир Каденко. Поэма Шамси Башту. Долг памяти и культуре.
  24. ↑ "Ижбулатов Мидхат Резванович. Возвращение дастана «Шан кызы» народу из небытия". 2021-09-24 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-10-09.
  25. ↑ "Анатолий Лемыш. Шан кызы дастаны - Поэма времен Аскольда и Дира". 2021-09-28 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-10-09.
  26. ↑ Gracias, Luke — The Devil's Prayer — Australian eBook Publisher, 2016, ISBN 9781925427332 pp 350–351
  27. ↑ Minorsky, Vladimir, "Tiflis", in: M. Th. Houtsma, E. van Donzel (1993), E. J. Brill's First Encyclopaedia of Islam, 1913–1936, Brill, ISBN 90-04-08265-4
  28. ↑ Limper, B. Die Mongolen und die christlichen Völker des Kaukasus — Eine Untersuchung zur pol. Geschichte Kaukasiens im 13. und beginnenden 14. Jh. Diss. Köln,1980
  29. ↑ D. Kldiashvili, History of the Georgian Heraldry, Parlamentis utskebani, 1997, p. 35.

Mənbələr

[redaktə | mənbəni redaktə et]