İsanın çarmıxa çəkilməsi

Bartolome Esteban Murillo — Çarmıxa şəkilmiş İsa, təxm. 1677, Prado muzeyi.

İsanın çarmıxa çəkilməsi bizim eranın birinci əsrində baş vermiş tarixi hadisədir. Əhdi-Ətiqdə verilən məlumata görə, xristian inancında Tanrının Oğlu və Məsih kimi qəbul edilən İsa, Ponti Pilatın əmri ilə həbs edilmiş, mühakimə edilmiş və nəhayət çarmıxa çəkilmişdir. İsanın əziyyətləri və çarmıxa çəkilməsi xristian teologiyasında, xilas və bağışlanma nəzəriyyələrinin əsasını təşkil edir.

İsanın çarmıxa çəkilməsi dörd kanonik İncildə, Əhdi-Cədid məktublarında, bir neçə tarixi mənbədə və qeyri-xristian mənbələrində[1] əks olunmuş tarixi hadisədir, buna görə də bu hadisənin baş verməsi şübhə doğurmayan faktdır.[2][3][4][5]

Tarixilik

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Paolo Veronese — Çarmıxa çəkilmə, 1580–1588, Luvr muzeyi

Müasir elmdə İsanın vəftiz edilməsi və çarmıxa çəkilməsi onun həyatı haqqında ən səhih məlumatlar hesab edilir.[4][6] Məsələn, Ceyms Dann qeyd edir ki, "İsanın həyatından olan bu iki hadisə demək olar ki, bütün tədqiqatçılar tərəfindən qəbul edilir" və razılaşma, həmçinin tarixi faktlar o qədər dəqiqdir ki, bu hadisələrin baş verməsindən şübhə etmək və ya inkar etmək mümkün deyil.[4] Bart Erman qeyd edir ki, İsanın Ponti Pilatın əmri ilə edam edilməsi, onun həyatı haqqında olan ən səhih məlumatdır.[7] Con Dominik Krossan isə qeyd edir ki, İsanın həyatı ilə bağlı heç bir fakt onun çarmıxa çəkilməsi qədər dəqiq deyil.[8] Eddi və Boyd qeyd edir ki, müasir dövrdə qeyri-xristian olan nə varsa İsanın çarmıxa çəkilməsini təsdiq edir.[9] Kreyq Blumberq bildirir ki, tarixi İsanın axtarışında olan əksər tədqiqatçıların İsanın çarmıxa çəkilməsinin tarixi fakt olduğunu mübahisəsiz qəbul edirlər.[5] Kristofer M. Taket qeyd edir ki, İsanın ölüm səbəbini dəqiq müəyyənləşdirmək çətin olsa da, onun çarmıxa çəkilməsi mübahisə doğurmur.[10]

Nazaretli İsanın çarmıxa çəkilməsi, Landsberqli Herradın "Hortus deliciarum" əlyazmasına çəkilmiş illüstrasiya, XII əsr.

Tədqiqatçılar İsanın çarmıxa çəkilməsinin tarixiliyini qəbul etsələr də, bu hadisənin səbəbi və konteksti məsələsində fərqli fikirlər irəli sürürlər, məsələn həm E. P. Sander, həm də Paula Fredriksen çarmıxa çəkilmənin tarixiliyini təsdiqləyir, lakin bildirirlər ki, o, çarmıxa çəkiləcəyini əvvəlcədən söyləməmişdi və bu haqqda olan fikirlər hamısı kilsənin uydurmalarıdır.[11] Geza Vermes də çarmıxa çəkilməni tarixi hadisə kimi qəbul edir, lakin onun səbəbləri və əsaslarını özünəməxsus şərh edir.[11]

Con P. Meyer çarmıxa çəkilməni tarixi fakt kimi qəbul etsə də, qeyd edir ki, xristianların utancının əsasında, liderlərinin əziyyətli şəkildə ölməsi faktı dayanır.[12] Meyer başqa kriteriyaları da sadalayır, məsələn, çoxtərəfli təsdiq (yəni birdən çox mənbənin təsdiqi), rabitəlik kriteriyası (yəni digər tarixi hadisələr və faktlarla uyğunluq) və imtina kriteriyası (yəni qədim mənbələrdə mübahisəli olmayan), bütün bunlar İsanın çarmıxa çəkilməsini tarixi fakt kimi qəbul etməyə əsas verir.[13]

Baxmayaraq ki, İsanın çarmıxa çəkilməsinin təsvir edildiyi bütün tarixi mənbələr ədəbi xüsusiyyət daşıyırlar, 1968-ci ildə Yerusəlimin şimal-şərqində arxeoloji qazıntılar zamanı tapılmış və I əsrə aid olan çarmıxa çəkilmiş insan cəsədi təsdiq edir ki, romalıların hakimiyyəti dövründə həmin ərazidə insanlar məhz mənbələrdə təsvir edildiyi kimi çarmıxa çəkilirdilər.[14] Tapılmış kişi cəsədinin Roma imperiyası əlehinə üsyanların baş verdiyi dövrlərdə, təxminən bizim eranın 70-ci illərində öldürülmüş Yohan Ben Ha'galgol adlı adama aid olması müəyyən edilmişdir. Hadassah Tibb Məktəbində aparılmış tədqiqat nəticəsində müəyyən edilmişdir ki, həmin şəxs öldürülərkən 20 yaşlarında olmuşdur. Həmin dövrə aid digər bir tapıntı isə məzardan aşkarlanmış naməlum insan topuq sümüyüdür ki, həmin sümük də İsrail Muzeyində nümayiş etdirilir.[15][16]

İncil məlumatları

[redaktə | mənbəni redaktə et]

İncillərə əsasən
İsanın həyatındakı
hadisələr

Erkən həyat
Missionerlik
Əziyyət
Dirilmə
Digər ƏC mətnlərində

Xristianlıq

Əhdi-Cədid İncillərinin dördündə də İsanın həbs edilməsi, mühakiməsi, çarmıxa çəkilməsi, dəfni və dirilməsi ətraflı təsvir edilir. Hər dörd İncildə İsanın həyatına aid bu beş hadisə İncillərdəki digər hadisələrlə müqayisədə daha geniş və detallı təsvir edilib. Tədqiqatçılar qeyd edirlər ki, İncil oxuyucusu saatbassat hansı hadisələrin baş verdiyini öyrənə bilir.[17] Xristianlar İsanın çarmıxa çəkilməsini anlayışlı və könüllü (əvvəlcədən bildiyi halda müdafiə olunmadığı) şəkildə, insanlığın xilası və günahlarının bağışlanması üçün Tanrı qarşısında verilmiş qurban kimi qəbul edirlər.[18][19][20][21] Əksər xristianlar bu qurbanı Yevxaristiya zamanı çörək və şərab ilə qeyd edərək, Sonuncu şam yeməyini xatırlayı, bəziləri isə hər il Xoş Cümə gününü qeyd edirlər.[22][23]

İsanın ölümü haqqında ən erkən məlumatlar dörd Əhdi-Ətiq İncilində verilir. Lakin, Əhdi-Ətiq məktublarında da bu hadisə haqqında bəzi məlumatlar vardır. Sinoptik İncillərdə İsa öz ölümü haqqında, üç ayrı epizodda əvvəlcədən xəbər verir.[24] Kanonik İncillərdəki məlumatlar ümumilikdə hadisələrin aşağıdakı sıralamasını verir.[25][26] On iki həvarinin iştirakı ilə baş tutmuş Sonuncu şam yeməyindən sonra İsa Gefsimaniya bağında ələ keçirilir, bundan sonra Sinedrion, Ponti Pilat və Herod Antipas qarşısında mühakimə edilir və çarmıxa çəkilməsinə qərar verilir. Qamçılandıqdan sonra Roma əsgərləri İsaya bənövşəyi "Yəhudi kralı" xalatı geyindirir, başına isə tikan çələngi taxıaraq onu ələ salırlar. Budan sonra İsa təhqir edilərək, tüpürülərək və döyülərək çarmıxa çəkildiyi yerə aparılır.

Qolqofda İsaya bir dəfə qall qarışıq şərab içmək təklif edilir. Matfey və Markın İncillərində bildirilir ki, İsa içməkdən imtina edir. Bundan sonra çarmıxa çəkilən İsa oğurluqda günahlandırılan iki məhkumun arasında asılır. Markın İncilinə görə İsan üç-doqquz saat qədər çarmıxa çəkilmə əziyyətinə tab gətirmiş, saat 09:00-dan[27] 15:00-a[28] kimi çarmıxda qalmışdır. Əsgərlər onun başının arxasına üç dildə "Nazaretli İsa, Yəhudilərin Kralı" yazılmış taxta bərkitmiş, çarmıxa çəkməzdən əvvəl onun bütün paltarlarını cıraraq əynindən çıxarmış, yalnız kətan kaftnı saxlamışlar. Roma əsgərləri digər iki cinayətkarla etdikləri kimi ölümü tezləşdirmək üçün İsanın ayaqlarını qırmamışlar, çünki o artıq ölmüşdü. Hər İncildə İsanın son sözləri təsvir olunur və ümumilikdə yeddi nəsihət yer alır.[29] Sinoptik İncillərdə İsanın çarmıxa çəkilməsi günəşin tutulması, zəlzələ və müqəddəslərin çarmıxa çəkilməsi (Matfeydə) kimi müxtəlif fövqəltəbii hadisələrlə müşayət olunur. İsanın ölümündən sonra cəsədi Arimafeyli İosif tərəfindən xaçın üzərindən endirilmiş və Nikodemin köməkliyi ilə qayada çapılmış türbədə dəfn edilmişdir.

Dieqo Velaskes (solda, təxm. 1632, Prado muzeyi) və Anolo Bronzinonun (sağda, təxm. 1545, Nis İncəsənət Muzeyi) çəkdiyi "Çarmıxa çəkilmə" əsərləri. Velaskes dörd, Bronzino isə üç mismar təsvir etsə də, hər iki rəssam İsanın ayağı altında hippodium göstərmişdir.

Hər dörd İncildə göstərilir ki, İsa Qolqof təpəsinə aparılmış[30], iki cinayətkar ilə birlikdə çarmıxa çəkilmiş[31], başının arxasına "Yəhudilərin Kralı" yazılı lövhə vurulmuş[32], başını salaraq ölməzdən əvvəl[33] paltarları əsgərlər tərəfindən parçalanaraq əynindən çıxarılmışdır.[34] İsanın ölümündən sonra Arimefeyli İosif onun bədənini verməsi üçün Ponti Pilata müraciət etmiş[35] və cəsədi hazırladığı türbədə dəfn etmişdi.[36]

Üç Sinoptik İncil həm də Kirenli Simonun İsanın xaçını daşımasını[37], İsanın oğrular və cinayətkarlarla birgə[38] təhqir edilməsini[39], saat 6-dan 9-a kimi günəş tutulmasını[40] və tufanın məbədin müqəddəs əşyalarını dağıtmasını da təsvir edir.[41] Sinoptik İncillər həm də hadisələrin bir neçə şahidini[42] də təsvir edir ki, bunların da sırasına senturion və sonradan ikisi dəfndə iştirak edən[43] və çarmıxa çəkilməni uzaqdan izləyən bir neçə qadın olmuşdur.[44]

Yalnız Lukanın İncilində İsaya turş şərab təklif edilməsi səhnəsi buraxılıb[45], İohannın İsanın cəsədini xaçdan endirməsini isə Mark və İohann təsvir edib.[46]

Bəzi detallar vardır ki, yalnız bir İncildə təsvir edilib. Məsələn, yalnız Matfeyin İncilində İsanın çarmıxa çəkilməsi zamanı zəlzələ baş verməsi və şəhərə gəlmiş müqəddəslərin də edam edilməsindən danışılır[47], yalnız Markın İncilində İsanın çarmıxda qalma vaxtı göstərilir və senturinun İsanın ölümünü xəbər verməsi bildirilir.[48] Lukanın İncilindəİsanın yas saxlayan qadınlara ünvanlanmış unikal sözləri vardır.[49] İohannın İncilində isə ayaqların qırılmaması məsələsi və Nikodemin İsanın dəfn edilməsində İosifə kömək etməsi qeyd edilib.[50]

Kanonik İncillərə görə İsa çarmıxa çəkildikdən üç gün sonra (çarmıxa çəkilmə günü birinci gün hesab edilməklə) dirilmiş, Cənnətə yüksəlməmişdən əvvəl müxtəlif yerlərdə həvarilərinin gözlərinə görünmüşdür.[51] Həvarilərin işlərində verilən məlumata görə İsa öz həvariləri ilə qırx gün vaxt keçirir, lakin bu rəqəm Pasxa bazarı ilə Yüksəlmə günü arasındakı təqvimi dəqiq göstərən Lukanın İncili ilə uyğun gəlmir.[52][53] Lakin, əksər Bibliya tədqiqatçıları bildirirlər ki, Həvarilərin İşlərinin yazılmasında Müqəddəs Luka da iştirak etmişdir və hər iki mənbə bir bütöv şəkildə qəbul edilməlidir.[54]

Markın İncilində göstərilir ki, İsa iki oğru ilə yanaşı çarmıxa çəkilib və üç saat ərzində günəş tutulması baş verib.[55] İsa Tanrıya müraciət edərək qışqırır və ölür.[55] Məbədin pərdəsi iki yerə parçalanır.[55] Matfey də Markın izi ilə gedərək zəlzələ baş verməsini və müqəddəslərin edamını qeyd edir.[56] Luka da Markın izi ilə gedir, lakin İsa ilə birgə çarmıxa çəkilənləri adi cinayətkarlar kimi qeyd edir.[57] Luka təsvir edir ki, çarmıxa çəkilmənin İsaya təsiri olmamışdır.[58] İohannın məlumatında da Markın İncili ilə oxşar detallar olsa da, onların qeydləri əsasən fərqlidir.[59]

Digər mənbələr və məlumatlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Yakob Yordans — Çarmıxa çəkilmə, XVII əsr.

İsanın çarmıxa çəkilməsi haqqında məlumat verən ilk qeyri-xristian mənbəsi Mara bar Serapionun bizim eranın 73-cü ilindən sonra, lakin III əsrdən əvvəl oğluna yazdığı məktubudur.[60][61][62] Məktub qeyri-xristian mətnə malikdir və müəllifin paqan olması güman edilir.[60][61][63] Məktubda üç müdrik kişiyə qarşı edilmiş haqsızlıqdan bəhs edilir ki, həmin kişilər də də Sokrat, Pifaqor və "Yəhudilərin müdrik kralı"dır.[60][62] Bəzi tədqiqatçılar "Yəhudi Kralı" ifadəsinin İsaya aid olduğunu bildirsələr də, bəziləri bunun başqa adama da ünvanlanma ehtimalını qabardaraq məktubdakı məlumatı şübhə altına alırlar.[63][64]

Yəhudi tarixçisi İosif Flavi yazdığı "Yəhudilərin antik tarixi" əsərində (təxminən b.e.93-cü ilində) İsanın çarmıxa çəkildiyini qeyd edir və deyir:

" “İndi orda həmin vaxt müdrik insan İsa vardı, ... O, yəhudilərin və bütpərəstlərin bir çoxunu öz ətrafında toplamışdı...Və bu zaman bizlərin sırasından olan böyük kişilərin təklifi ilə Pilat onu mühakimə etdi və çatmıxa çəkdi...”
İosif Flavi, XVIII, 3[65]
 "

Müasir tədqiqatçılar qeyd edirlər ki, İosifin bu qeydinə (Testimonium Flavianum adlandırılır) bəzi sonrakı əlavələrin də daxil olmasına baxmayaraq, ilkin varianta onun özəyində Pilatın əmri ilə İsanın çarmıxa çəkilməsi dayanırdı.[66][67][68] Onu da qeyd etmək lazımdır ki, nə İosif, nə də İsa haqqında məlumat verən digər tarixçilər onun dövründə yaşamamışlar. Ceyms Dan qeyd edir ki, tədqiqatçılar arasında Testimoniuma orijinal istnad kimi yanaşma haqqında bir konsensus var.[69]

İkinci əsrin əvvəllərində başqa bir tarixi mənbədə İsanın çarmıxa çəkilməsi haqqında məlumat verilir, ən böyük Roma tarixçilərindən biri hesab edilən Publiy Korneli Tatsit bu tarixi hadisədən bəhs edir.[70][71] Özünün "Annallar" adlı əsətində Tatsit xristianların imperator Nero tərəfindən təqib edilməsindən bəhs edir və qeyd edir ki, Pilatın əmri ilə İsa edam edilmişdi:

" “Nero iyrənc adlandırdığı və nifrət etdiyi xristianlara ən sərt cəzaları verirdi. Tiberinin hakimiyyəti dövründə bizim prokuratorlardan biri olan Ponti Pilatın əli ilə adını bu insanlara vermiş Xristus ən böyük cəzaya layiq görüldü.”
Annallar, XV, 44[65][72]
 "

Tədqiqatçılar Tatsitin məlumatını əsasən orijinal və müstəqil Roma mənbəsi olaraq əhəmiyyətli kimi qiymətləndirirlər.[70][73][74][75][76][77] Eddi və Boyd qeyd edir ki, Tatsitin İsanın çarmıxa çəkilməsi haqqında qeyri-xristian mənbəsində məlumat verməsi "çox mühüm"dür.[9]

Çarmıxa çəkilməyə ("asılma" Luke 23:39; Galatians 3:13) dair digər bir ehtimal edilən məlumat Babil Talmudundadır:

" “Pesax bayramı ərəfəsində Yeşu asıldı. Edamın baş tutmasından qırx gün əvvəl carçı elan etmişdi ki, 'O daşlanaraq cəzalandırılmalıdı, çünki, cadugərliklə məşğul olmuş və İsrail xalqını mürtədliyə yönəltmək istəmişdir. Əgər kimsə onun xeyrinə nəsə deyə bilərsə, qoy qabağa çıxsın və onun adından yalvarsın.' Lakin, onun xaeyrinə heç nə baş vermədi və Pesax ərəfəsində o, asıldı!”
Sanherdin 43a, Babil Talmudu (Soncino Nəşri)
 "

Baxmayaraq ki, Yeşu və İsa adlarının bir-birinin ekvivalenti olması məsələsi uzun müddət tarixçilərin mübahisə mövzusu olaraq qalmaqdadır, bir çox tarixçilər, II əsrə aid bu məlumatın İsa haqqında olmasına inanırlar, Piter Şafer isə bildirir ki, Tamludda edam haqqında verilmiş bu məlumatın Nazaretli İsaya aid olmasına şübhə ola bilməz.[78] Robert fon Vurst isə bildirir ki, Sanhedrin 43a-dakı məlumatın İsaya aid olmasını yalnız həmin məlumat yox, həm də onu əhatə edən kontekst təsdiq edir.[79]

Bibliya məluatlarına və tədqiqatçıların əksərinin fikirlərinə baxmayaraq, müsəlman alimləri qeyd edirlər ki, əslində İsa çarmıxa çəkilməmişdir, onun yerinə çarmıxa çəkilən isə İuda İskariot, Kirineyalı Simon və ya tamamilə başqa biri olmuşdur.[80] Onlar qeyd edirlər ki, bu inam Nisa, 4:157-158-ə əsaslanır[80]:

" “(Onların lənətə düçar olmalarının bir səbəbi də: ) ”Biz, Allahın elçisi Məryəm oğlu İsa əl-Məsihi öldürdük”, - demələridir. Halbuki onlar İsanı nə öldürdülər, nə də çarmıxa çəkdilər. Onlarda yalnız belə bir təsəvvür yarandı. Bu haqlı ixtilafda olanlar onun (şəxsən öldürülməsi) barəsində, əlbəttə, şəkk-şübhə içərisindədirlər. Onların buna dair heç bir məlumatı yoxdur. Onlar ancaq zənnə qapılırlar. Həqiqətdə onu (İsanı) öldürməmişdilər. ... Xeyr, Allah onu Öz dərgahına qaldırmışdır. Şübhəsiz, Allah yenilməz qüvvət sahibi, hikmət sahibidir!” "

Bəzi erkən qnostik xristian sektalarının inancına görə, İsanın fiziki substansiyası olmamışdır və buna görə də o, çarmıxa çəkilə bilməzdi.[81][82] Antioxlu İqnati buna cavab olaraq bildirir ki, İsa həqiqətən doğulmuş və həqiqətən çarmıxa çəkilmişdir, İsanın yalnız göründüyünü iddia edənlər, yalnız xristian kimi görünürlər.[83][84]

Çarmıxa çəkilmə

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Xristianlıq

İsa
Erkən Dövr
Bibliya
Teologiya
Tarix və Ənənələr
Məzhəblər və Hərəkatlar
Əsas mövzular

Xristianlıq

Xronologiya

[redaktə | mənbəni redaktə et]

İsanın nə vaxt çarmıxa çəkilməsi haqqında ortaq fikir olmasa da, Bibliya məlumatlarına əsasən bu hadisənin Pesax bayramı ərəfəsində, cümə günü (15 Nisan), Ponti Pilatın hakimiyyəti dövründə (b..e. 26–36-cı illəri) baş verdiyini bildirirlər.[85] Tədqiqatçılar çarmıxa çəkilmə hadisəsinin təxminən b.e. 30–33-cü illərində[86][87][88] baş verdiyini bildirirlər, əksər müasir tədqiqatçılar isə 7 aprel 30-cu il[89][90] təqvimini vurğulayırlar. Digər məşhur tarix isə 3 aprel 33-cü ildir.[91][92]

İsanın dövründə müşahidəvi təqvimdən istifadə olunduğuna görə verilən məlumatlarda Pesaxın gün və hətta ay tarixi mübahisəlidir.[93][94] Çarmıxa çəkilmə tarixinin hesablanması üçün müxtəlif metodlar istifadə olunmuş, Kanonik İncillərdən, Müqəddəs Pavelin həyatının xronologiyasından və müxtəlif astronomik modellərdən istifadə edilmişdir.

Müasir elmin nəticələrinə əsasən Əhdi-Cədiddə çarmıxa çəkilmənin cümə günü baş verdiyi qeyd edilsə də, bu hadisə əslində cümə axşamı və ya çərşənbə günü də baş verə bilərdi.[95][96] Bəzi tədqiqatçılar, çarmıxa çəkilmənin cümə axşamı gününə düşməsini "ikiqat şabbat" ilə əlaqələndirirlər.[95][97] Bəziləri isə bildirirlər ki, isa cümə günü yox, çərşənbə günü çarmıxa çəkilib və fikirlərini Matfeyin İncilindəki İsanın dirilməsinə kimi keçən "üç gün və üç gecə" ifadəsi  Matthew ilə izah edirlər. Çünki İsanın dirilməsi bazar günü qeyd edilir. Bu fikrə etiraz edən alimlər isə bildirirlər ki, bu yanaşma istənilən 24 saata aid edilə bilən "gecə və gündüz" yəhudi idiomuna ziddir, çünki, Matfeyin qeydini İsanın 72 saat məzarda qalması kimi şərh etmək lazım deyil və dirilmənin bazar günü baş verməsi heç də çarmıxa çəkilmənin üç gün əvvəl olması kimi qəbul edilməməlidir.[95][98]

Mark 15:25-ə görə çarmıxa çəkilmə saat 3də başlayır (9 a.m.) və İsa saat 9-da (3 p.m.) ölür.[99] Lakin, İohannda 19:14-də İsa hələ də Pilatın yanında olur.[100] Bəzi tədqiqatçılar, iki incildə verilmiş fərqli məlumatların uyğunlaşdırılması üçün müxtəlif təkliflər irəli sürmüşlər, məsələn, Markın İncilindən fərqli olaraq, İohannın İncilində Roma xronometrajından istifadə edildiyini bildirmişlər, lakin bu cür təkliflər heç də bütün alimlər tərəfindən qəbul edilməmişdir.[100][101][102] Bəzi nüfuzlu alimlər isə qeyd edirlər ki, müasir dəqiq vaxtı İncillərdəki vaxt göstəriciləri ilə müqayisə etmək düzgün deyildir, çünki, o zaman dəqiq saat və dəqiqə standartları yox idi, üstəlik hansısa zaman qeyd edildiyi zaman yaxın üç saat ətrafı vaxt nəzərdə tutulurdu.[100][103][104]

Çarmıxa çəkilməyə aparan yol

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Üç Sinoptik İncildə Kirineyalı Simon adlı bir nəfərin xaçı edam yerinə daşımaqda kömək etməsindən bəhs edilir[105], İohannın İncilində isə İsanın xaçı özünün "daşıması" göstərilir. [Jn. 19:17]

Lukanın İncilində İsanın onu izləyən kütlə arasındakı bir neçə qadınla ünsiyyət saxlaması da qeyd edilir və sitat gətirilir: "Ey Yerusəlim qızları, Mənim üçün ağlamayın. Özünüz və övladlarınız üçün ağlayın. Çünki elə günlər gəlir ki "Nə bəxtiyardır sonsuz, doğmamış bətnlər və əmizdirməmiş döşləri olan qadınlar!" deyəcəklər. "O zaman dağlara ‹Üstümüzə yıxılın!›, təpələrə ‹Bizi örtün!› deməyə başlayacaqlar". Çünki yaşıl ağacın başına bunları gətirirlərsə, bəs qurumuş ağaca nə olacaq?"[Lk. 23:28-31]

Lukanın İncilində həmin qadınlara "Yerusəlimin qızları" deyə müraciət olunması, həmin qadınların eyni İncildə Qalileydə İsanı müşayət edən və çarmıxa çəkilməsi zamanı İsanı izləyən qadınlar olması fikrinin müzakirə olunmasına əsas vermişdir.[106]

İsanın aparıldığı və Yerusəlimin Qədim şəhər hissəsində yerləşən küçə ənənəvi olaraq Via Dolorosa ("Kədər Yolu", "Əziyyət Yolu") adlandırılır. İsanın on dörd dayanacağından doqquzu bu küçədədir. Küçə Ecce Homo katolik kilsəsinin qabağından keçir və son beş dayanacaq Müqəddəs Qəbir kilsəsinin içində yerləşir.

İncillərdə əfsanəvi[107] Müqəddəs Veronika haqqında heç bir məlumat verilməsə də, "Acta Sanctorum" kimi bəzi mənbələrdə onun İsa kimi Qolqofa xaç daşımış və tərini silməsi üçün örtüyünü İsaya vermiş Yerusəlimdən olan dindar qadın kimi təsvir edilir.[108][109][110][111]

Məkan

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Qolqof təpəsi, Rəbbin məzarı və Müqəddəs Qəbir kilsəsinin yerləşmə sxemi (Yerusəlim)

Çarmıxa çəkilmə yeri mübahisəli olaraq qalsa da, Bibliya məlumatları həmin yerin şəhər divarlarından kənarda[Jn. 19:20] [Heb. 13:12], insanların toplaşa biləcəyi[Mt. 27:39] [Mk. 15:21,29-30] və kənardan yaxşı görünən hündür bir yerdə[Mk. 15:40] olduğunu göstərir. Yevsevi edam yeri haqqında danışarkən yalnız Sion dağının[112] şimalına işarə edir ki, bu da müasir dövrdə ən çox qeyd edilən iki yerə uyğun gəlir.

İngilis sözü olan "Calvary" latın dilində kəllə anlamını verən "calvaria" sözündən əmələ gəlməklə Vulqatada "kəllə yeri" anlamında istifadə edilir və İncillərdə arami dilində Gûlgaltâ – Qolqaf kimi göstərilmiş İsanın çarmıxa çəkildiyi yeri göstərir.[113] Mətndə nəyə görə həmin yerin məhz bu cür adlandırılması qeyd edilməsə də, bu haqqda bir neçə nəzəriyyə var. Birincisi, ehtimal ki, ümumi edam yeri olan həmin ərazidə ehtimal ki, uzun müddət ırzində edam edilmiş şəxslərin sümükləri qalmışdı (bu yəhudi dəfn ənənələrinə zidd olsa da, Roma dəfn adətlərinə zidd deyildi). Digər fikirə görə bu ad yaxınlıqdakı məzarlığın adından qaynaqlanmaqdadır ki, bu zaman da ad, ehtimal edilən hər iki müasir yerə uyğun gəlir. Üçüncü bir fikrə görə ad daha dar çevrəli olub, "kəllə" mənasını ifadə edir. Bununla belə, "Calvary dağı" daha çox balaca təpə və ya qayalıq təpə anlamında işlənir.[114]

Hazırda Yerusəlimin Qədim şəhər hissəsinin Xristian kvartalındakı Müqəddəs Qəbir kilsəsinin içində yerləşən ərazi IV əsrdən qeyd edilməkdədir. Bağ məzarı adlanan ikinci yer (daha çox "Gordon's Calvary"[115] kimi tanınır) isə XIX əsrdən etibarən daha çox protestantlar tərəfindən təbliğ edilməkdədir.

Şahid olan insanlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Matfeyin İncilində çarmıxa çəkilmədə bir neçə qadının iştirak etməsi haqqında xəbər verilir ki, onların da bir neçəsinin adı İncillərdə çəkilir. Bu qadınlardan başqa Sinoptik İncillər prosesin şahidi olmuş digər insanlar haqqında da məlumat verir: "baş kahinlər, ilahiyyatçılar və ağsaqqallar"[116]; İsa ilə birgə iki oğru da edam edilmiş, onlardan biri İsanın sağında, digəri isə solunda çarmıxa çəkilmişdi[117], Lukanın İncilində onlar tövbəkar oğru və peşman olmayan oğru kimi təqdim edir[118] "the soldiers",[119], senturion[120] və onu müşayət edənlər[121] də prosesi kənardan izləyirdilər; yaxınlıqdan keçənlər[122], "yaxınlıqdan keçərkən dayanıb baxanlar"[123], "bu hadisəni izləmək üçün toplaşanlar" və "onun yaxınları"[124] da çarmıxa çəkilməni izləyənlər arasında olmuşlar.

İohannın İncilində də hadisənin şahidi olan qadınlardan bəhs edilir[125], həmçinin əsgərlər və "İsanın sevimli tələbələri" də xatırlanır.[126]

İncillərdə həm də İsanın ölümündən sonra Nikodem[127] və Arimafeyli İosifin[128] də hadisə yerinə gəlmələri göstərilir.

Metod və manevr

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Adi taxta paya formasında olan İşgəncə dirəyi, Yust Lipsinin təsviri

Baxmayaraq ki, xristianlar İsanın sadə xaç formalı taxta üzərində edam edildiyinə inanırlar, edam alətinin vertikal formalı paya olması haqqında da müzakirələr aparılır. Yunan və latın dilli erkən xristian mənbələrində istifadə olunan sözlər də birmənalı şərh olunmur. Əhdi Cədiddə koyne yunan dilində olan "staouros" (σταυρός) və "xylon" (ξύλον) terminləri istifadə edilir. Söz "taxta" mənasına gəlir (canlı ağac, ağac və ya ağacdan inşa olunmuş obyekt); yunan dilinin erkən formasında bu ifadə paya və ya dirək anlamını ifadə etsə də, koyne yunan dilində artıq yalnız xaç mənasında işlədilir.[129] Latın sözü olan "crux" da xaç anlamından başqa, digər mənaları da ifadə etmişdir.[130]

Buna baxmayaraq, İsanın çarmıxa çəkildiyi aləti təsvir edən erkən xristian yazarlarının hamısı həmin alətin xaç formasında olduğunu göstərirlər. Məsələn, 135-ci ildən əvvələ aid edilən[131], ehtimal ki, İsanın çarmıxa çəkilməsi ilə bağlı İncil məlumatlarının yazıldığı dövrdə yazılmış[132] Barnabanın məktubunun mətni yunan əlifbasının "T" şəklində yazılan tau hərfi (yunan hərfi olan taunun rəqəmsal dəyəri 300-dür[133]) formasındadır və bu mövqe Musa tərəfindən Exodus 17:11–12-də ehtimal şəklində səsləndirilir.[134] Yustin (100–165) aydın şəkildə deyir ki, İsanın xaçı iki şüa şəklində idi: "Tamamilə qızardılmış quzu İsanın çarmıxda çəkdiyi əziyyətin simvoludur. Qovurulmuş quzu məhz xaç şəklində çarmıxa çəkilmişdir. Onun xaçının bir sümüyü ayaqlarından başlayıb kürəyinin arxası ilə başına qədər gəlir, ikinci sümüyü isə qollarının arxası ilə keçirdi."[135] II əsrin sonlarında ölmüş İriney xaçdan bəhs edir və göstərir ki, "onun iki uzunluğu, beş mərkəzi vardı, həmin mərkəzlər dördü uzunluqların ucunda, beşincisi isə onların mərkəzində toxunduqları yerdədir."[136]

Antonello da Messina — Müqəddəs Məryəm və Yevangelist İohannın iştirakı ilə çarmıxa çəkilmə, XV əsr, Kral İncəsənət Muzeyi, Antverpen

İki tərəfli xaçda çarmıxa çəkilmə üçün neçə mismarın istifadə olunması da mübahisəlidir, belə ki, üç və ya dörd mismarın istifadə olunması ehtimalı var.[137] Bununla belə, tarixi araşdırmalarda istifadə olunmuş mismarların sayı müxtəlif şəkildə qeyd edilmiş və hətta on dördə kimi çatdırılmışdır.[138] Bu fərqliliklər həm də çarmıxa çəkilmənin bədii təsvirlərində özünü göstərmişdir.[139] Qərb kilsəsində İntibahdan əvvəlki əsərlərdə adətən dörd mismar təsvir edilirdi, ikisi əllərdə, ikisi isə ayaqların iki tərəfində, İntibahdan sonra isə üç mismarın təsvir edilməsinə başlanıldı, ikisi əllərdə, biri isə ayaqlarda.[139] Bütün çarmıxa çəkilmə təsvirlərində mismarlar təsvir olunmasına baxmayaraq, romalılar heç də həmişə mismardan istifadə etmir, bəzən edam olunan şəxsi kəndirlə bağlayırdılar.[139] Bu ənənə həm də xristian simvolikasını daşıyır, belə ki, yezuitlər IHS monoqramı altında üç mismar istifadə edirlər və bununla çarmıxa çəkilməni simvolizə edirlər.[140]

Mismarların əlin içindən və ya biləkdən vurulması da dəqiq bilinmir. Bir nəzəriyyəyə görə yunan sözü olan cheir (χειρ) əl ilə yanaşı biləyi də ifadə edir və romalılar adətən edam edilənləri Destot hissəsindən (yarımay və bilək sümükləri arasında) mismarlayır və beləcə heç bir sümüyünü sındırmırdılar.[141] Digər bir nəzəriyyəyə görə yunan dilində əl ifadə edən söz həm də qola aid edilirdi və mismar dirsəkvari sümüklə aypara sümüyün arasından vurulurdu.[142] Mismarlardan başqa, əlləri bərkitmək üçün kəndirlərdən də istifadə oluna bilərdi.[143]

Digər bir məsələ isə, əllərin bədən ağırlığını saxlaya bilməyəcəyi təqdirdə ayaq altından dəstək kimi istifadə olunan "Hippodium"un istifadə olunmasıdır. XVII əsrdə Rasmus Bartolin bu mövzuya həsr edilmiş silsilə analitik məqalələr yazmışdır.[138] XX əsrdə məhkəmə patoloqu Frederik Zugibe insanın kəndirlə əlindən asılmasını təcrübə edə bilmək üçün bir neçə sınaq aparmışdır.[142] Onun təcrübələri iki tərəfli xaçı və əyri dayanmanı sübut edir, xaçın hansısa dirəklə saxlanması fikrini dəstəkləyir və nəzərə alsaq ki, "Aufbinden" formasında asma (II Dünya Müharibəsi zamanı almanlar Daxau konslagerində həmin üsuldan istifadə edirdilər) açıq təhlükədir, bu zaman ölüm halının baş verməsi də daha tez olurdu.[144]

Çarmıxa çəkilmiş İsanın son sözləri

[redaktə | mənbəni redaktə et]

İsa
Jesus

İsa Məsih və Xristianlıq
İsa İslamda
Tarixi-Mədəni Mühit
İsa və Tarix
Dində mövqeyi
İsa mədəniyyətdə

Xristianlıq

Əhdi-Cədid İsanın çarmıxa çəkilmə zamanı dediyi son sözlər haqqında üç məlumat verir. Mark və Matfeyin İncilində İsanın yalnız bir cümlə söyləməsi göstərilsə də, Luka və İohannın İncilində həmin cümlədən fərqli iki sitat gətirilir.[145]

Mark/Matfey

  1. "E′li, E′li, la′ma sa‧bach‧tha′ni?" [Mt. 27:46] [Mk. 15:34] (Arami dilində "Ey Allahım, Allahım, niyə Məni tərk etdin?")

Mark və Matfeydə qeyd edilmiş İsanın yeganə sözləri Psalm 22-dən sitatdır. Həmin Psalmın digər mətni də çarmıxa çəkilməyə həsr olunduğundan adətən həmin mətni ədəbi və ya dini yaradıcılıq nümunəsi kimi qəbul edirlər. Lakin, Geza Vermes qeyd edir ki, İsadan gətirilən sitat, ivrit dilində yox, arami dilindədir və ola bilsin ki, İsanın yaşadığı dövrdə bu ifadə çox məşhur olmuşdur.[146] "teoloji düzgün və təskinləşdirici" kimi təsvir etdiyi digər İncil məlumatlarını da bu məlumatla müzakirə edərkən o qeyd edir ki, bu ifadə "gözlənilməz, anlaşılmaz və nəticədə daha çox ehtimalsayağı" səslənir.[147] O bu ifadəni "həqiqi fəryad olan müraciət" kimi təsvir edir.[148] Reymond Braun da qeyd edir ki, Mark və Matfeyin İncilində İsanın dilindən səsləndirilidiyi bildirilən ifadəyə qarşı hansısa tutarlı arqumenti yoxdur və və Psalmdan gətirilən bu sitat məhz İsanın həmin ankı hisslərini ifadə edə bilər.[149]

Luka

  1. "Ata! Onları bağışla, çünki nə etdiklərini bilmirlər". (Bəzi erkən əlyazmalarda bu yoxdur) [Lk. 23:34]
  2. "Sənə doğrusunu deyirəm: bu gün sən Mənimlə birlikdə cənnətdə olacaqsan". [Lk. 23:43]
  3. "Ey Ata! Ruhumu Sənin əlinə verirəm". [Lk. 23:46]

Lukanın İncilində Mark və Matfeyin İncilindəki fəryad yoxdur, əvəzində bu İncildə İsa özünə daha əmin və rahatdır, çünki öldükdən sonra, Tanrının peyğəmbəri kimi qəbul ediləcəyinə əmindir.[150]

İohann

  1. "Ana, bu sənin oğlundur!" [Jn. 19:25-27]
  2. "Susadım!" [Jn. 19:28]
  3. "Tamam oldu" [Jn. 19:30]

İsanın çarmıxda dediyi sözlər, xüsusilə onun son sözləri xristianlığın təbliğində və dini mərasimlərdə geniş istifadə olunmaqdadır və bəzi müəlliflər həmin ifadələrin təfsiri haqqında xüsusi kitablar da yazmışlar.[151][152][153][154][155][156] Ceyms Dan isə qeyd edir ki, İncillərdə verilən məlumatların bir-birindən fərqli olması onların tarixiliyini şübhə altına almağa imkan verir.[157]

Fövqəladə hadisələr haqqında məlumatlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Sinoptik İncillər İsanın çarmıxa çəkilməsi zamanı baş vermiş müxtəlif möcüzəvi hadisələr haqqında məlumat verirlər.[158][159] Mark İsanın çarmıxa çəkilməsi zamanı gündüz vaxtı günəşin bataması və qaranlığın çökməsindən, həmçinin İsanın ölməsi zamanı məbəd pərdəsinin iki yerə parçalanmasından bəhs edir[55]; Luka Markın məlumatlarını təkrarlayır[57]; Matfey isə bu məlumatlara zəlzələ və ölmüş müqəddəslərin çarmıxa çəkilməsini də əlavə edir.[56] İohann bu hadisələrin heç biri haqqında məlumat vermir.[160]

Qaranlıq

[redaktə | mənbəni redaktə et]

İsanın ölməsi və dirilməsi
seriyasından olan məqalələr

Əziyyət
Nəzəriyyələr
Müqəddəs həftə
Digər
Başqa baxışlar

Xristianlıq

Sinoptik İncillərdə İsanın çarmıxa çəkilməsi zamanı İudeyanın (və ya bütün dünyanın) "üç zaat ərzində (saat yeddidən doqquza kimi, günortadan, gunorta yarısına kimi) qaranlığa qərq olması" ndan bəhs edilir.

Bəzi xristian müəlliflər ehtimal edirlər ki, ola bilsin paqan müəlliflər bu hadisəni günəş tutulması kimi qeydə alıblar, lakin, ay bədrlənməsi zamanı keçirilən Pasxa ərəfəsində belə bir hadisə baş verə bilməzdi. Romalı orator Afrikalı Yuli və teoloq Origen b.e. II əsrində yaşamış və "Tiberi Kesariyanın hakimiyyəti dövründə İsa çarmıxa çəkildi, çoxlu zəlzələlər baş verdi və günəş tutuldu" məlumatını verən yunan tarixçisi Fleqona istinad edirlər.[161]

Afrikalı Yuli daha sonra tarixçi Tallasın əsərinə istinad edir: "Tallas özünün "Tarix" əsərinin üçüncü kitabında qeyd edir ki, heç bir səbəb olmadan günəş tutulması baş verdi. Yəhudilər Pesax bayramını aya istinadən 14 gün ərzində qeyd edirlər, İsa isə Pesaxdan bir gün əvvəl çarmıxa çəkilmişdi; lakin, günəş tutulması yalnız ayın günəşin qabağına keçməsi zamanı baş verir."[162] Ay bədirlənməsi ilə eyni vaxtda günəş tutulmasının baş verməsi elmi baxımdan qeyri-mümkündür. Erkən xristian yazarlarından biri olan Tertullian yazır ki, "Günəşin ən yüksək mövqesində olmasına baxmayaraq, həmin vaxt gündüz qaranlığa qərq oldu. Kim ki, bu hadisənin baş verəcəyinin əvvəlcədən İsa tərəfindən xəbər verildiyini bilmirdi, onu gün tutulması hesab etdi. Dünya tarixində hələ belə bir hadisə olması haqqında məlumat yoxdur."[163]

Oksford Universitetindən Hampris və Veddinqton qeyd edirlər ki, günəş tutulmasından fərqli olaraq, ay tutulmasını qürubdan sonra yarım saat ərzində görmək mümkündür. Onlar aşağıdakı nəticəyə gəlirlər:

" “Bu tutulma Yerusəlimdə ay çıxana kimi görünmüşdür...Yerusəlimdə ilk görünmə təxminən axşamtərəfi 06:20 pm-də başlamış (şabbatın başlanğıcı və bizim eranın 33-cü ilində Pesax bayramının başlanğıcı), onun kürəsinin təxminən 20% qədəri yerin kölgəsində qalmış, ... təxminın 30 dəqiqə sonra, 06:50 pm-də tutulma başa çatmışdır.”[164][165] "

Bundan başqa, onların hesablamaları göstərir ki, 20% kölgə hissə kənar tərəfə düşmüşdür ki, bu da ayın çıxması zaman ilk görünən hissə olmuşdur. Müəlliflər qeyd edirlər ki, Həvari Pyotrun "qanlı ay" [Acts 2:20] (bu ifadə daha çox ay tutulmasına aid edilir, çünki, Yerin atmosferindən əks olunan işıqlar ayı qırmızı göstərir) ifadəsi də bu tutulmaya işarə ola bilər. Qeyd edilməlidi ki, növbəti bənddə Pyotr "günəş qaranlığa qərq oldu" [Acts 2:20] deyə qeyd edir və bu da ay tutulması versiyası ilə yanaşı günəş tutulması ideyasını da gündəmə gətirir. Onlar qeyd edirlər ki, İncillərdə ay tutulması ilə bağlı uyğun olmayan bütün məlumatlar, sonradan mətnlərin köçürülməsi zamanı yol verilmiş xətaların nəticəsində meydana çıxmışdır və tarixçi Devid Heynic bu vəziyyəti "bağışlanmaz" kimi təsvir edir.[166] Astronom Bredli Şafer isə qeyd edir ki, ay tutulması gündüz vaxtı görünə bilməzdi.[167][168]

Məbəd pərdəsi, zəlzələ və ölmüş müqəddəslər

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Sinoptik İncillər İsanın çarmıxa çəkilməsi zamanı yəhudi məbədinin pərdəsinin aşağıdan yuxarı iki yerə çırılmasından bəhs edirlər. İosifin məlumatına görə Herod məbədindəki pərdə 18 m (60 (ft) uzunluğa və 100 (4 inç) qalınlığa malik idi. Hebrews 9:1-10-da qeyd edilir ki, bu pərdə insanlar və Tanrını bir-birlərindən ayırır və pərdənin digər tərəfinə yalnız bir nəfər, ali kahin keçə bilər, o da yalnız ildə bir dəfə [cf. Ex. 30:10], yəhudilərin günahlarının kəfarətini ödəmək üçün.[Lev. 16] Əksər Bibliya təfsirçiləri bildirirlər ki, pərdənin çırılması İsanın Tanrı ilə insanlıq arasında yeni və canlı əlaqə yaratmasını simvolizə edir.[Heb. 9:11-15]

Matfeyin İncilində qeyd edilir ki, İsanın çarmıxa çəkilməsi zamanı zəlzələ baş vermiş, qayalar parçalanmış və ölmüş müqəddəslərin məzarları açılmışdır (İsanın çarmıxa çəkilməsindən sonra isə onlar çarmıxa çəkilmişdir). Bu çarmıxa çəkilmiş müqəddəslər sonradan müqəddəs şəhərə aparılmış və xeyli insanlara görünmüşdür, lakin, cəsədlərin sonrakı taleyi haqqında heç bir məlumat verilmir.[Mt. 27:51–53]

Sinoptik İncillərdə senturion üzünü bu hadisənin şahidi olanlara çevirərək deyir: "Həqiqətən də bu Tanrının oğludur!"[Mt. 27:54], "Həqiqətən də bu Tanrının oğlu idi!"/"Həqiqətən də bu kişi Tanrının oğlu idi!"[Mk. 15:39] və ya "Həqiqətən də bu kişi günahsız idi!"[Lk. 23:47].

Tibbi aspektləri

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Yan Van Eyk — Çarmıxa çəkilmə və Böyük məhkəmə diptixinin detalı, 1420–1425, Metropoliten muzeyi

İsanın çarmıxda ölüm halını izah edən müxtəlif nəzəriyyələr vardır ki, onlar da müxtəlif insanlar, həkimlər, tarixçilər və hətta mistiklər tərəfindən irəli sürülmüşdür. 2006-cı ildə Con Skotson İsanın ölüm halının tədqiq edildiyi 40-a yaxın monoqrafiyanı nəzərdən keçirmişdir ki, bunlarında əksərində İsanın ürək partlaması nəticəsində əmələ gəlmiş ağ ciyər arteriyasının tromboemboliyasına görə öldüyü nəticəsinə gəlinmişdir.[169]

Həkim Uilyam Stroudun 1847-ci ildə John 19:34 əsasında çəkdiyi təsvirdə də ürək partlaması İsanın ölümünün əsas səbəbi kimi ehtimal edilir və Stroudun bu ehtimalı bir çox insanlara təsir edir.[170][171] Asfiksiya nəzəriyyəsi bir neçə dəfə sağlıq könüllüləri tərəfindən imitasiya edilmiş və fiziklər belə nəticəyə gəlmişlər ki, çarmıxa çəkilmə qurbanın nəfəs almasını çətinləşdirir. Asfiksiyanın əsas təsiri odur ki, o, qurbanın nəfəs almasını çətinləşdirir və danışmasına imkan vermir. Bu isə İsanın son sözlərinin çox qısa ifadələr olmasını izah edir.[172]

Ürək divarının çatlaması nəzəriyyəsi müasir şərhlərdə daha geniş yayılmışdır və bu nəzəriyyəyə görə İsa dərin şok halından ölmüşdür. Bu nəzəriyyəyə görə, qamçılanma, döyülmə sonra çarmıxa çəkilmə İsanı həddən artıq gücsüz, zəif və kritik vəziyyətə salmış, eyni zamanda aşağıdakı nəticələrə gətirib çıxarmışdır: susuzluq, kütləvi travma və dərinin çoxlu cırılmaları (xüsusilə qamçılanmadan sonra), qeyri-adekvat tənəffüs, gərgin fiziki təzyiq və bütün bunların səbəb olduğu ürək-damar çatışmazlığı.[173][174]

Sandro Botiçelli — Mistik çarmıxa çəkilmə, təxm. 1497, Harvard Sənət Muzeyi.

Uilyam Edvard və kolleqaları "Amerika Tibb Assosasiyasının Jurnalı"nda nəşr edilmiş məqalədə ürək-damar çatışmazlığı (hipovolemik şok vasitəsiylə) və İohannın İncilində [19:34] verilmiş İsanın yanlarından su axması məlumatına əsasən asifikasiya nəzəriyyəsini dəstəkləmişlər.[175] Bəzi xristian apologetləri bu nəzəriyyəyə üstünlük verirlər.[176]

Fizik və həhkəmə patoloqu Frederik Zugibe özünün "İsanın çarmıxa çəkilməsi" adlı kitabında İsanın mismarlanması, ağrıları və ölümünü xırda detallarına kimi izah edən nəzəriyyələr silsiləsi işləyib hazırlamışdır.[177][178] Tibb tədrisçisi olan Zugibe nəzəiyyələrini sübut etmək üçün uzun illər ərzində müxtəlif təcrübələr aparmışdır.[179] Onun apardığı təcrübələrdə müxtəlif çəkili könüllülər müxtəlif şəkildə asılmış və bu yolla qurbanın əllərinə neçə mismar vurulması, ayaqlarının mismarlanıb-mismarlanmamasının müəyyən edilməsinə çalışılmışdır. Bu zaman ağrının miqdarının çəkidən asılı olması aydınlaşdırılmışdır.[179]

Fransız həkim və Parisdəki Müqəddəs İosif Hospitalının baş cərrahı[180] olan Pyer Barbet İsanın ölümü haqqında detallı nəzəriyyələr işləmişdir. O qeyd edir ki, asfiksiya vəziyyətində son sozlərini tələffüz etmək üçün İsa mütləq bütün əzələlərini rahatlatmalı idi. Barbet qeyd edir ki, çarmıxa çəkilən adam ayaqlarından dayaq kimi istifadə etməli idi ki, danışmaq üçün lazım olan qədər nəfəs ala bilsin.[181] Barbetin bəzi nəzəriyyələri, məsələn, mismarların yeri Zugibe tərəfindən mübahisəli kimi qəbul edilmişdir.

Oftalmoloq və keşiş C. Truman Devis nəşr etdirdiyi fikirlərində Barbetin fikirləri ilə razılaşdığını bildirir, lakin onun təhlili Zugibenin təhlili ilə müqayisədə daha az detallıdır.[182]

Ortopedik cərrah Keyt Maksvellyalnız çarmıxa çəkilmənin tibbi aspektini təhlil etməmiş, həm də İsanın Via Dolorosa boyunca xaçı necə daşımasına diqqət yetirmişdir.[183][184] Katolik Tibb Cəmiyyəti üçün yazdıqları məqalədə Filipp Bişop və fizik Brayn Çörç asma travmasına əsaslanan yeni nəzəriyyəni qəbul edirlər.[185]

2003-cü ildə tarixçilər FP Retief və L Cilliers romalılar tərəfindən icra olunmuş çarmıxa çəkilmənin tarixi və patoloji xüsusiyyətlərini təhlil etmiş və belə nəticəyə gəlmişlər ki, ölümə səbəb müxtəlif faktorların kombinasiyası olmuşdur. Onlar həm də qeyd edirlər ki, Roma mühafizəçilərinə qurban ölməmiş edam yerini tərk etmək qadağan edilmişdi.[186]

Dini baxış

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Xristologiya

 seriyasından olan məqalələr

Məsih
Tanrı oğlu • Tanrı oğul
Logos • Təcəssüm
Məsihin ilkin mövcudluğu
İsanın şəxsiyyəti
Hipotastik birləşmə
Məsih sevgisi
İsaya bənzətmə
Məsih bilgisi
Məsihin havadarlığı
Məsihin mükəmməlliyi
Üçqat fəaliyyət


Çarmıxa çəkilmə xristologiyada

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Kanonik İncillərdə və Pavelin məktublarında İsanın çarmıxa çəkilməsi və dirilməsi haqqında verilmiş məlumatlar xristoloji təhlil üçün zəngin baza yaratmışdır.[187] Xristian inancına görə İsanın əziyyət çəkəcəyi əvvəlcədən Psalm 22 və Yesayanın əzabkeş qul haqqında nəğmələri kimi Yəhudi Bibliyasında xəbər verilmişdi.[188]

Mazaçço — Müqəddəs üçlük, təxm. 1426–1428, Santa Mariya Novella bazilikası

İohann ədəbiyyatında "xristologiya təmsilçisi" çarmıxa çəkilmədə İsanın təqdimatçısıdır və bu hadisə yekun qələbə üçün Tanrıya verilmiş qurbandır.[189][190] Bu İohannın İncilində, İohann 1:29-da Vəftizçi İohannın nitqi ilə başlayan xilas mövzusu ilə əsaslandırılır: "Dünyanın günahlarını öz üzərinə götürən Tanrının quzusu".[18][191] Nəzəriyyənin dəstəklənməsi Vəhy 21:14-də deyilən "quzu öldürülüb, lakin durur" ifadəsi ilə davam etdirilir.[20]

Xristologiyanın "Həvarilərin əməlləri"ndə qeyd edilən əsas elementinə görə "İsanın çarmıxa çəkilməsi əvvəlcədən Tanrı tərəfindən bilinirdi və müəyyən edilmiş plan üzrə həyata keçirilmişdi."[192] Həvarilərin əməlləri 2:23-də əks edilmiş bu yanaşmada xaç "qanundan kənarların əlində" İsanın öldürülməsi üçün alət kimi yox, Tanrının planının həyata keçirilməsində vasitə kimi qəbul edilir.[192][193]

Pavelin xristologiyasında İsanın çarmıxa çəkilməsinə xüsusi yanaşma vardır. Pavel üçün İsanın çarmıxa çəkilməsi birbaşa İsanın dirilməsi ilə əlaqəlidir və Qalatiyalılar 6:12-də qeyd edilən "Məsihin xaçı" ifadəsi İncillərdəki məlumatın abreviaturası kimi qəbul edilir.[194] Pavel üçün İsanın çarmıxa çəkilməsi tarixi və dünyəvi hadisədən daha çox 1 Korinflilər 2:8-də qeyd edildiyi kimi kosmik hadisələrlə bağlı esxatolojı hadisələrin nəticəsidir.[194] Pavelin baxışına görə, İsa, "ölüm zamanı itaət edib" (Filippililər, 2:8) Tanrının planına əsasən "öz vaxtında ölüb" (Romalılar 4:25).[194] Pavel üçün "xaçın gücü" İsanın dirilməsindən ayrı deyildir.[194]

Lakin, İsanın ölümünün fidyə xüsusiyyəti Pavelin məktublarında tədris olunur və Xristianlığın erkən günlərinə və Yerusəlim kilsəsinə gedib çıxır.[195] Nikena Kilsə Məclisinin rəsmi sənədlərində "o bizim xatirimizə çarmıxa çəkildi" fikrinin qeyd edilməsi IV əsrdə dini fikirin formalaşmasında bu fikirin təsirini sübut edir.[196]

Jan Kalvin Xristologiyanın "Tanrı minnətçisi" fikrini qəbul edir və göstərir ki, Pilatın məhkəməsində İsa uğurlu şəkildə özünü müdafiə etmək imkanına malik olsa da, Atasının hökmünün yerinə yetirilməsi üçün bunu etməmişdir.[19][197] Bu xristoloji mövzu XX əsrdə də həm Şərq, həm də Qərb kilsəsi tərəfindən davam etdirilmişdir. Sergey Bulqakov qeyd edir ki, Şərq Kilsəsində qəbul edilir ki, İsanın çarmıxa çəkilməsi Müqəddəs Ata tərəfindən dünyanın yaradılmasından, Adəm və Həvvanın günahı üzündən insanın Ədən bağından qovulmasından əvvəl müəyyən edilmişdir.[21] Karl Rahner qeyd edir ki, Qərb Kilsəsində qəbul edilir ki, Tanrının quzusunun qanı (və İsanın çarmıxa çəkilməsi zamanı yanından axan su) vəftiz suyu kimi təmizləyici xassəyə malikdir.[198]

Kəffarə

[redaktə | mənbəni redaktə et]
"Rəbbin çarmıxa çəkilməsi" pravoslav ikonası, təxm. 1850, Mərkəzi Rusiya, şəxsi kolleksiya

İsanın ölməsi və dirilməsi insanlıq üçün kəffarə kimi qəbul edilmə kimi müxtəlif teoloji şərhlərə malikdir. Bu şərhlər İsanın sözlərindən daha çox yayılaraq böyük marağa səbəb olmuşdur.[199] Günahların kəffarəsi baxışına görə İsanın ölümü əsas vacib faktordur və İsa mükəmməl itaət göstəricisi olaraq könüllü şəkildə özünü qurban verərək Tanrıya sevgisini və sadiqliyini göstərmişdir.[200] Mənəvi təsir nəzəriyyəsinin əksinə olaraq, kəffarə daha çox İsanın öyrətdiklərinin mənəvi məzmununa əsaslanır və İsanın ölümü şəhidlik kimi qəbul edilir.[201] Orta əsrlərdən etibarən Qərb Xristianlığı daxilində bu iki mövqenin qarşıdurması yaşanmaqdadır. Yevangelik protestantlar adətən qurban nəzəriyyəsi əvəzinə cəza nəzəriyyəsini əsas götürürlər. Liberal protestantlar isə adətən kəffarə nəzəriyyəsini rədd edərək mənəvi təsir nəzəriyyəsini əsas götürürlər. Hər iki baxış məmnunluq nəzəriyyəsini tövbə ideyası ilə birləşdirərək Roma-Katolik Kilsəsi daxilində məşhurlaşmışdır.[200]

Roma-Katolik ənənəsində kəffarəyə bu cür yanaşma Roma Papası XI Piyin "Miserentissimus Redemptor" ensiklikasında İsanın əzabları ilə əlaqədar "vurulacaq zədə üçün bir növ kompensasiya" kimi qeyd edilən[202] İsa Məsihin Təzminat Aktı ilə balanslaşdırılır[203]. Roma Papası II İohann Pavel bu akta istinad edərək "Tanrı oğlunun çarmıxa çəkilməsinə davam edilən çoxsaylı xaçların yanında dayanmağa cəhd etmək" ifadəsini işlətmişdir.[204]

Şərq Ortodoks Xristianlığında isə Qalib Məsih ideyası daha geniş yayılmışdır. Bu inama görə İsa ölümü və İblisi məğlub etmək üçün Tanrı tərəfindən göndərilmişdir. Mükəmməlliyinə görə İsa ölmüş və dirilmiş, beləcə ölümə və İblisə qalib gəlmişdir. Buna görə də insanlıq günahlardan azad edilərək Tanrıya qovuşmaq üçün İsaya inanmaqla mükafatlandırılmışdır.[205]

İncəsənət, simvolizm və dini mərasimlər

[redaktə | mənbəni redaktə et]

İsanın çarmıxa çəkilməsindən sonra xaç xristianlığın əsas simvoluna çevrilib, çarmııxa çəkilmə səhnəsi isə Xristian incəsənətinin açar elementlərindən biri olmaqla, Ecce Homo, Xaçın ucaldılması, Xaçdan endirilmə və Məsihin dəfni kimi sənət mövzularının yaranması üçün əsas olmuşdur.

Ceyms Tissonun "Çarmıxa çəkilmə, Xaçdan görünüş" əsəri XIX əsrdə mövzuya yeni yanaşmanı meydana qoymuşdur ki, bu yanaşmada çarmıxa çəkilmə İsanın mövqeyindən canlandırılır.[206][207]

Xristian simvolizminə əsasən bu gün bütün dünyada ən geniş yayılmış xristian simvolu olan xaç hələ Erkən Xristianlıq dövründən istifadə olunurdu və 165-ci ildə vəfat etmiş Yustin Martirin təsvirindən aydın olur ki, xaç hələ onun sağlığı dövründə artıq xristianlığın simvolu kimi istifadə olunurdu.[208][209] Mikelancelo, Rafael, Karavacco, Rubens və Tisian kimi ustad sənətkarlar öz yaradıcılıqlarında İsanın çarmıxa çəkilməsi mövzusuna müraciət etmişlər.

İsanın çarmıxa çəkilməsi və əziyyətləri bir çox xristian ənənəsində öz əksini tapmışdır. Çarmıxa çəkilmə yolu İsanın çarmıxa çəkilməsi əsasında bir neçə mərhələdə əks olununur, Marti Marta Şambon isə İsanın yaralarını meditasiya vasitəsi kimi istifadə edir.

Bakirə Məryəmin çarmıx altında təsviri[Jn. 19:26-27] Məryəm incəsənətinin ən məşhur mövzularından biri olmaqla katolik simvolizmində mühüm yer tutaraq Möcüzə medalı və Roma papası II İohann Pavelin gerbində əks olunmuşdur. Bəzi xristian dualarında da Bakirə Məryəmin Qolqofda olması qeyd edilir, məsələn, Roma Papası II İohann Pavel qeyd edir ki, "Məryəm xaçın yanında İsa ilə birləşmişdi.".[210][211]

Rafael (Mondun çarmıxa çəkilməsi) və Karavacco (İsanın dəfn edilməsi) kimi sənətkarların bəzi əsərlərində Məryəm çarmıxa çəkilmə hadisəsinin iştirakçısı kimi təsvir edilmişdi.

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ Eddy & Boyd (2007) The Jesus Legend: A Case for the Historical Reliability of the Synoptic Jesus Tradition Baker Academic, ISBN 0-8010-3114-1 page 127 states that it is now "firmly established" that there is non-Christian confirmation of the crucifixion of Jesus.
  2. ↑ Christopher M. Tuckett in The Cambridge companion to Jesus edited by Markus N. A. Bockmuehl 2001 Cambridge Univ Press ISBN 978-0-521-79678-1 pages 123–124
  3. ↑ Funk, Robert W.; Jesus Seminar. The acts of Jesus: the search for the authentic deeds of Jesus. San Francisco: Harper. 1998. ISBN 978-0060629786.
  4. ↑ 1 2 3 Jesus Remembered by James D. G. Dunn 2003 ISBN 0-8028-3931-2 page 339
  5. ↑ 1 2 Jesus and the Gospels: An Introduction and Survey by Craig L. Blomberg 2009 ISBN 0-8054-4482-3 pages 211–214
  6. ↑ Jesus of Nazareth by Paul Verhoeven (Apr 6, 2010) ISBN 1-58322-905-1 page 39
  7. ↑ A Brief Introduction to the New Testament by Bart D. Ehrman 2008 ISBN 0-19-536934-3 page 136
  8. ↑ Crossan, John Dominic. Jesus: A Revolutionary Biography. HarperOne. 1995. səh. 145. ISBN 0-06-061662-8. That he was crucified is as sure as anything historical can ever be, since both Josephus and Tacitus ... agree with the Christian accounts on at least that basic fact.
  9. ↑ 1 2 Eddy, Paul; Boyd, Gregory (2007). The Jesus Legend: A Case for the Historical Reliability of the Synoptic Jesus Tradition Baker Academic, ISBN 0-8010-3114-1 page 127
  10. ↑ The Cambridge Companion to Jesus by Markus N. A. Bockmuehl 2001 ISBN 0-521-79678-4 page 136
  11. ↑ 1 2 A Century of Theological and Religious Studies in Britain, 1902–2007 by Ernest Nicholson 2004 ISBN 0-19-726305-4 pages 125–126 Link 126 Arxivləşdirilib 2022-06-13 at the Wayback Machine
  12. ↑ John P. Meier "How do we decide what comes from Jesus" in The Historical Jesus in Recent Research by James D. G. Dunn and Scot McKnight 2006 ISBN 1-57506-100-7 pages 126–128
  13. ↑ John P. Meier "How do we decide what comes from Jesus" in The Historical Jesus in Recent Research by James D. G. Dunn and Scot McKnight 2006 ISBN 1-57506-100-7 pages 132–136
  14. ↑ David Freedman, 2000, Eerdmans Dictionary of the Bible, ISBN 978-0-8028-2400-4, page 299.
  15. ↑ "Crucifixion Article". 2020-11-09 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-12-11.
  16. ↑ "Article on the Crucifixion of Jesus". 2011-05-13 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-12-11.
  17. ↑ Powell, Mark A. Introducing the New Testament. Baker Academic, 2009. ISBN 978-0-8010-2868-7
  18. ↑ 1 2 Johannine Christology and the Early Church by T. E. Pollard 2005 ISBN 0-521-01868-4 page 21
  19. ↑ 1 2 Calvin's Christology by Stephen Edmondson 2004 ISBN 0-521-54154-9 page 91
  20. ↑ 1 2 Studies in Revelation by M. R. DeHaan, Martin Ralph DeHaan 1998 ISBN 0-8254-2485-2 page 103
  21. ↑ 1 2 The Lamb of God by Sergei Bulgakov 2008 ISBN 0-8028-2779-9 page 129
  22. ↑ The Westminster Dictionary of Christian Theology by Alan Richardson, John Bowden 1983 ISBN 0-664-22748-1 page 189
  23. ↑ Worshiping with the Church Fathers by Christopher A. Hall 2009 ISBN 0-8308-3866-X page 65
  24. ↑ St Mark's Gospel and the Christian faith by Michael Keene 2002 ISBN 0-7487-6775-4 pages 24–25
  25. ↑ "Arthur Barnes, "The Passion of Christ in the Four Gospels" in The Catholic Encyclopedia, Vol. 11 (New York: Robert Appleton Company, 1911)". 2022-06-13 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-12-11.
  26. ↑ "Risto Santalan, "The Story of Jesus' Suffering"". 2020-02-02 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-12-11.
  27. ↑ Mark 15:25
  28. ↑ Mark 15:34-37
  29. ↑ hrman, Bart D. Jesus, Interrupted, HarperCollins, 2009. ISBN 0-06-117393-2
  30. ↑ Matthew 27:33 — "place called Golgotha (which means Place of a Skull)"; Mark 15:22 (same as Matthew); Luke 23:32-33 — "place that is called The Skull"; John 19:17 — "place called The Place of a Skull, which in Aramaic is called Golgotha"
  31. ↑ Matthew 27:38; Mark 15:27-28; Luke 23:33; John 19:18
  32. ↑ Matthew 27:37 — "This is Jesus, the King of the Jews."; Mark 15:26 — "The King of the Jews."; Luke 23:38 — "This is the King of the Jews." Some manuscripts add in letters of Greek and Latin and Hebrew; John 19:19-22 — "Jesus of Nazareth, the King of the Jews." "… it was written in Aramaic, in Latin, and in Greek."
  33. ↑ Matthew 27:50; Mark 15:37; Luke 23:46; John 19:30
  34. ↑ Matthew 27:35-36; Mark 15:24; Luke 23:34; John 19:23-24
  35. ↑ Matthew 27:57-58; Mark 15:42-43; Luke 23:50-52; John 19:38
  36. ↑ Matthew 27:59-60; Mark 15:46; Luke 23:53; John 19:41-42
  37. ↑ Matthew 27:31-32; Mark 15:20-21; Luke 23:26
  38. ↑ Matthew 27:44; Mark 15:32; Luke 23:39
  39. ↑ Matthew 27:39-43; Mark 15:29-32; Luke 23:35-37
  40. ↑ Matthew 27:45; Mark 15:33; Luke 23:44-45
  41. ↑ Matthew 27:51; Mark 15:38; Luke 23:45
  42. ↑ Matthew 27:54; Mark 15:39; Luke 23:47
  43. ↑ Matthew 27:61; Mark 15:47; Luke 23:54-55
  44. ↑ Matthew 27:55-56; Mark 15:40-41; Luke 23:49
  45. ↑ Matthew 27:34; 27:47-49; Mark 15:23; 15:35-36; John 19:29-30
  46. ↑ Mark 15:45; John 19:38
  47. ↑ Matthew 27:51; 27:62-66
  48. ↑ Mark 15:25; 15:44-45
  49. ↑ Luke 23:27-32; 23:40-41; 23:48; 23:56
  50. ↑ John 19:31-37; 19:39-40
  51. ↑ John 19:30–31; Mark 16:1; Mark 16:6
  52. ↑ Geza Vermes, The Resurrection, (Penguin, 2008) page 148.
  53. ↑ E. P. Sanders, The Historical Figure of Jesus, (Penguin, 1993), page 276.
  54. ↑ Donald Guthrie, New Testament Introduction, (Intervarsity, 1990) pages 125, 366.
  55. ↑ 1 2 3 4 Funk, Robert W. and the Jesus Seminar. The acts of Jesus: the search for the authentic deeds of Jesus. HarperSanFrancisco. 1998. "Mark," p. 51–161 ISBN 978-0060629786
  56. ↑ 1 2 Funk, Robert W. and the Jesus Seminar. The acts of Jesus: the search for the authentic deeds of Jesus. HarperSanFrancisco. 1998. "Matthew," p. 129–270 ISBN 978-0060629786
  57. ↑ 1 2 Funk, Robert W. and the Jesus Seminar. The acts of Jesus: the search for the authentic deeds of Jesus. HarperSanFrancisco. 1998. "Luke," p. 267–364 ISBN 978-0060629786
  58. ↑ Ehrman, Bart D.. Misquoting Jesus: The Story Behind Who Changed the Bible and Why. HarperCollins, 2005. ISBN 978-0-06-073817-4
  59. ↑ Funk, Robert W. and the Jesus Seminar. The acts of Jesus: the search for the authentic deeds of Jesus. HarperSanFrancisco. 1998. "John" pp. 365–440 ISBN 978-0060629786
  60. ↑ 1 2 3 Evidence of Greek Philosophical Concepts in the Writings of Ephrem the Syrian by Ute Possekel 1999 ISBN 90-429-0759-2 pages 29–30
  61. ↑ 1 2 Studying the Historical Jesus: Evaluations of the State of Current Research edited by Bruce Chilton, Craig A. Evans 1998 ISBN 90-04-11142-5 pages 455–457
  62. ↑ 1 2 The Cradle, the Cross, and the Crown: An Introduction to the New Testament by Andreas J. Köstenberger, L. Scott Kellum 2009 ISBN 978-0-8054-4365-3 page 110
  63. ↑ 1 2 Jesus outside the New Testament: an introduction to the ancient evidence by Robert E. Van Voorst 2000 ISBN 0-8028-4368-9 pages 53–55
  64. ↑ Jesus and His Contemporaries: Comparative Studies by Craig A. Evans 2001 ISBN 978-0-391-04118-9 page 41
  65. ↑ 1 2 Theissen 1998, pp. 81–83
  66. ↑ The Cradle, the Cross, and the Crown: An Introduction to the New Testament by Andreas J. Köstenberger, L. Scott Kellum 2009 ISBN 978-0-8054-4365-3 page 104–108
  67. ↑ Evans, Craig A. (2001). Jesus and His Contemporaries: Comparative Studies ISBN 0-391-04118-5 page 316
  68. ↑ Wansbrough, Henry (2004). Jesus and the oral Gospel tradition ISBN 0-567-04090-9 page 185
  69. ↑ Dunn, James (2003). Jesus remembered ISBN 0-8028-3931-2 page 141
  70. ↑ 1 2 Van Voorst, Robert E (2000). Jesus Outside the New Testament: An Introduction to the Ancient Evidence Eerdmans Publishing ISBN 0-8028-4368-9 pages 39–42
  71. ↑ Backgrounds of early Christianity by Everett Ferguson 2003 ISBN 0-8028-2221-5 page 116
  72. ↑ Green, Joel B. The Gospel of Luke : new international commentary on the New Testament. Grand Rapids, Mich.: W.B. Eerdmans Pub. Co. 1997. səh. 168. ISBN 0-8028-2315-7.
  73. ↑ Jesus as a figure in history: how modern historians view the man from Galilee by Mark Allan Powell 1998 ISBN 0-664-25703-8 page 33
  74. ↑ Jesus and His Contemporaries: Comparative Studies by Craig A. Evans 2001 ISBN 0-391-04118-5 page 42
  75. ↑ Ancient Rome by William E. Dunstan 2010 ISBN 0-7425-6833-4 page 293
  76. ↑ Tacitus' characterization of "Christian abominations" may have been based on the rumors in Rome that during the Eucharist rituals Christians ate the body and drank the blood of their God, interpreting the symbolic ritual as cannibalism by Christians. References: Ancient Rome by William E. Dunstan 2010 ISBN 0-7425-6833-4 page 293 and An introduction to the New Testament and the origins of Christianity by Delbert Royce Burkett 2002 ISBN 0-521-00720-8 page 485
  77. ↑ Pontius Pilate in History and Interpretation by Helen K. Bond 2004 ISBN 0-521-61620-4 page xi
  78. ↑ Jesus in the Talmud by Peter Schäfer (Aug 24, 2009) ISBN 0-691-14318-8 page 141 and 9
  79. ↑ Van Voorst, Robert E. (2000). Jesus Outside the New Testament: An Introduction to the Ancient Evidence Wm. B. Eerdmans Publishing Co.. ISBN 0-8028-4368-9 pages 177–118
  80. ↑ 1 2 George W. Braswell Jr., What You Need to Know about Islam and Muslims Arxivləşdirilib 2022-06-13 at the Wayback Machine, page 127 (B & H Publishing Group, 2000). ISBN 978-0-8054-1829-3
  81. ↑ Dunderberg, Ismo, Christopher Mark Tuckett, Kari Syreeni. Fair play: diversity and conflicts in early Christianity : essays in honour of Heikki Räisänen. Brill. 2002. səh. 488. ISBN 90-04-12359-8. 2022-06-13 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-12-11.
  82. ↑ Pagels, Elaine H. The Gnostic gospels. Phoenix. 2006. səh. 192. ISBN 0-7538-2114-1.
  83. ↑ "William Barclay, Great Themes of the New Testament (Westminster John Knox Press 2001 ISBN 978-0-664-22385-4), p. 41". 2016-01-28 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-12-11.
  84. ↑ "Letter to the Smyrnaeans, II". 2016-03-23 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-12-11.
  85. ↑ Lémonon, J.P. Pilate et le gouvernement de la Judée: textes et monuments, Études bibliques. Paris: Gabalda. 1981. 29–32.
  86. ↑ Paul L. Maier "The Date of the Nativity and Chronology of Jesus" in Chronos, kairos, Christos: nativity and chronological studies by Jerry Vardaman, Edwin M. Yamauchi 1989 ISBN 0-931464-50-1 pages 113–129
  87. ↑ The Cradle, the Cross, and the Crown: An Introduction to the New Testament by Andreas J. Köstenberger, L. Scott Kellum 2009 ISBN 978-0-8054-4365-3 page 114
  88. ↑ Jesus & the Rise of Early Christianity: A History of New Testament Times by Paul Barnett 2002 ISBN 0-8308-2699-8 pages 19–21
  89. ↑ Rainer Riesner, Paul's Early Period: Chronology, Mission Strategy, Theology (Wm. B. Eerdmans Publishing, 1998), page 58.
  90. ↑ Josef Blinzler, Der Prozess Jesu (Pustet, 1960) cited in Colin J. Humphreys, The Mystery of the Last Supper: Reconstructing the Final Days of Jesus (Cambridge University Press, 2011) page 14.
  91. ↑ Maier, P.L. "Sejanus, Pilate, and the Date of the Crucifixion". Church History. 37 (1). 1968: 3–13. JSTOR 3163182.
  92. ↑ Fotheringham, J.K. "The evidence of astronomy and technical chronology for the date of the crucifixion". Journal of Theological Studies. 35. 1934: 146–162.
  93. ↑ Tractate Sanhedrin 10b // Babylonian Talmud, 2013-05-22 tarixində arxivləşdirilib, İstifadə tarixi: 2014-12-12
  94. ↑ Tractate Sanhedrin 11b // Babylonian Talmud, 2013-05-22 tarixində arxivləşdirilib, İstifadə tarixi: 2014-12-12
  95. ↑ 1 2 3 "New Testament History by Richard L. Niswonger 1992 ISBN 0-310-31201-9 pages 167–168". 2016-01-28 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-12-12.
  96. ↑ The Cradle, the Cross, and the Crown: An Introduction to the New Testament by Andreas J. Köstenberger, L. Scott Kellum 2009 ISBN 978-0-8054-4365-3 pages 142–143
  97. ↑ Cyclopaedia of Biblical, theological, and ecclesiastical literature: Volume 7 John McClintock, James Strong — 1894 "… he lay in the grave on the 15th (which was a 'high day' or double Sabbath, because the weekly Sabbath coincided …"
  98. ↑ "Jesus and the Gospels: An Introduction and Survey by Craig L. Blomberg 2009 ISBN 0-8054-4482-3, footnote on page 225". 2018-11-07 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-12-12.
  99. ↑ The Gospel of Mark, Volume 2 by John R. Donahue, Daniel J. Harrington 2002 ISBN 0-8146-5965-9 page 442
  100. ↑ 1 2 3 Steven L. Cox, Kendell H Easley, 2007 Harmony of the Gospels ISBN 0-8054-9444-8 pages 323–323
  101. ↑ Death of the Messiah, Volume 2 by Raymond E. Brown 1999 ISBN 0-385-49449-1 pages 959–960
  102. ↑ Colin Humphreys, The Mystery of the Last Supper Cambridge University Press 2011 ISBN 978-0-521-73200-0, pages 188–190
  103. ↑ New Testament History by Richard L. Niswonger 1992 ISBN 0-310-31201-9 pages 173–174
  104. ↑ The Cradle, the Cross, and the Crown: An Introduction to the New Testament by Andreas J. Köstenberger, L. Scott Kellum 2009 ISBN 978-0-8054-4365-3 page 538
  105. ↑ Matthew 27:32, Mark 15:21, Luke 23:26
  106. ↑ Luke 23:46 and 23:55
  107. ↑ Lavinia Cohn-Sherbok, Who's who in Christianity, (Routledge 1998), page 303.
  108. ↑ Notes and Queries, Volume 6 July–December 1852, London, page 252
  109. ↑ The Archaeological journal (UK), Volume 7, 1850 page 413
  110. ↑ "Saint Veronica at the Catholic encyclopedia". 2007-10-10 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-12-12.
  111. ↑ Alban Butler, 2000 Lives of the Saints ISBN 0-86012-256-5 page 84
  112. ↑ Eusebius of Caesarea. Onomasticon (Concerning the Place Names in Sacred Scripture). 2019-07-17 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-12-12.
  113. ↑ Matthew 27:33; Mark 15:22; Luke 23:33; John 19:17
  114. ↑ Eucherius of Lyon. "Letter to the Presbyter Faustus". 2008-06-13 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-12-12. The three more frequented exit gates are one on the west, another on the east, and a third on the north. As you enter the city from the northern side, the first of the holy places due to the condition of the directions of the streets is to the church which is called the Martyrium, which was by Constantine with great reverence not long ago built up. Next, to the west one visits the connecting places Golgotha and the Anastasis; indeed the Anastasis is in the place of the resurrection, and Golgotha is in the middle between the Anastasis and the Martyrium, the place of the Lord's passion, in which still appears that rock which once endured the very cross on which the Lord was. These are however separated places outside of Mount Sion, where the failing rise of the place extended itself to the north.
  115. ↑ "General Charles Gordon's Letters Discussing His Discovery of "Cavalry" in Jerusalem". SMF Primary Source Documents. Shapell Manuscript Foundation.[ölü keçid]
  116. ↑ Matthew 27:41; cf. Mark 15:31, Luke 23:35
  117. ↑ Mark 15:27; Matthew 27:38
  118. ↑ Luke 23:39-43
  119. ↑ Luke 23:36
  120. ↑ Matthew 27:54; cf. Mark 15:39
  121. ↑ Mark 15:29; Matthew 27:39
  122. ↑ Mark 15:35; Matthew 27:45; cf. Luke 23:35
  123. ↑ Luke 23:48
  124. ↑ Luke 23:49
  125. ↑ John 19:23-24, 19:32-34
  126. ↑ John 19:26-27
  127. ↑ John 19:39
  128. ↑ Mark 16:43-46, Matthew 27:57-50, Luke 23:50-53, John 19:38
  129. ↑ "Liddell and Scott: σταυρός". 2008-03-07 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-12-13.
  130. ↑ "Charlton T. Lewis, Charles Short, A Latin Dictionary". 2021-04-14 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-12-13.
  131. ↑ For a discussion of the date of the work, see Information on Epistle of Barnabas Arxivləşdirilib 2010-03-16 at the Wayback Machine and Andrew C. Clark, "Apostleship: Evidence from the New Testament and Early Christian Literature," Evangelical Review of Theology, 1989, Vol. 13, p. 380
  132. ↑ John Dominic Crossan, The Cross that Spoke (ISBN 978-0-06-254843-6), p. 121
  133. ↑ Epistle of Barnabas, 9:7–8
  134. ↑ "The Spirit saith to the heart of Moses, that he should make a type of the cross and of Him that was to suffer, that unless, saith He, they shall set their hope on Him, war shall be waged against them for ever. Moses therefore pileth arms one upon another in the midst of the encounter, and standing on higher ground than any he stretched out his hands, and so Israel was again victorious" (Epistle of Barnabas, 12:2–3).
  135. ↑ "Dialogue with Trypho, chapter XL". 2012-08-22 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-12-13.
  136. ↑ Irenaeus, Adversus Haereses, II, xxiv, 4 Arxivləşdirilib 2021-04-20 at the Wayback Machine
  137. ↑ The International Standard Bible Encyclopedia by Geoffrey W. Bromiley 1988 ISBN 0-8028-3785-9 page 826
  138. ↑ 1 2 Encyclopedia of Biblical Literature, Part 2 by John Kitto 2003 ISBN 0-7661-5980-9 page 591
  139. ↑ 1 2 3 Renaissance art: a topical dictionary by Irene Earls 1987 ISBN 0-313-24658-0 page 64
  140. ↑ The visual arts: a history by Hugh Honour, John Fleming 1995 ISBN 0-8109-3928-2 page 526
  141. ↑ The Crucifixion and Death of a Man Called Jesus by David A Ball 2010 ISBN 1-61507-128-8 pages 82–84
  142. ↑ 1 2 The Chronological Life of Christ by Mark E. Moore 2007 ISBN 0-89900-955-7 page 639–643
  143. ↑ Holman Concise Bible Dictionary Holman, 2011 ISBN 0-8054-9548-7 page 148
  144. ↑ Crucifixion and the Death Cry of Jesus Christ by Geoffrey L Phelan MD, 2009 ISBN pages 106–111
  145. ↑ Thomas W. Walker, Luke, (Westminster John Knox Press, 2013) page 84.
  146. ↑ Geza Vermes, The Passion (Penguin, 2005) page 75.
  147. ↑ Geza Vermes, The Passion (Penguin, 2005) page 114.
  148. ↑ Geza Vermes, The Passion (Penguin, 2005) page 122.
  149. ↑ Raymond Brown, The Death of the Messiah Volume II (Doubleday, 1994) page 1051
  150. ↑ John Haralson Hayes, Biblical Exegesis: A Beginner's Handbook (Westminster John Knox Press, 1987) page 104–5.
  151. ↑ David Anderson-Berry, 1871 The Seven Sayings of Christ on the Cross, Glasgow: Pickering & Inglis Publishers
  152. ↑ Rev. John Edmunds, 1855 The seven sayings of Christ on the cross Thomas Hatchford Publishers, London, page 26
  153. ↑ Arthur Pink, 2005 The Seven Sayings of the Saviour on the Cross Baker Books ISBN 0-8010-6573-9
  154. ↑ Simon Peter Long, 1966 The wounded Word: A brief meditation on the seven sayings of Christ on the cross Baker Books
  155. ↑ John Ross Macduff, 1857 The Words of Jesus New York: Thomas Stanford Publishers, page 76
  156. ↑ Alexander Watson, 1847 The seven sayings on the Cross John Masters Publishers, London, page 5
  157. ↑ James G. D. Dunn, Jesus Remembered, (Eerdmans, 2003) page 779–781.
  158. ↑ Scott's Monthly Magazine Arxivləşdirilib 2022-08-22 at the Wayback Machine. J. J. Toon; 1868. The Miracles Coincident With The Crucifixion, by H. P. B. p. 86–89.
  159. ↑ Richard Watson. An Apology for the Bible: In a Series of Letters Addressed to Thomas Paine Arxivləşdirilib 2022-08-22 at the Wayback Machine. Cambridge University Press; 29 March 2012. ISBN 978-1-107-60004-1. p. 81–.
  160. ↑ Harris, Stephen L., Understanding the Bible. Palo Alto: Mayfield. 1985. "John" p. 302–310
  161. ↑ Origen. "Contra Celsum (Against Celsus), Book 2, XXXIII". 2019-01-09 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-12-13.
  162. ↑ Donaldson, Coxe. The ante-Nicene fathers. 6. New York: The Christian Literature Publishing Co. 1888. səh. 136. 2022-08-22 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-12-13.
  163. ↑ Tertullian. "Apologeticum". 2022-04-06 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-12-13.
  164. ↑ Colin J. Humphreys and W. G. Waddington, The Date of the Crucifixion Journal of the American Scientific Affiliation 37 (March 1985)[1] Arxivləşdirilib 2010-04-08 at the Wayback Machine
  165. ↑ Colin Humphreys, The Mystery of the Last Supper Cambridge University Press 2011 ISBN 978-0-521-73200-0, p. 193 (However note that Humphreys places the Last Supper on a Wednesday)
  166. ↑ Henige, David P. Historical evidence and argument. University of Wisconsin Press. 2005. ISBN 978-0-299-21410-4.
  167. ↑ Schaefer, B. E. (1990, March). Lunar visibility and the crucifixion. Royal Astronomical Society Quarterly Journal, 31(1), 53–67
  168. ↑ Schaefer, B. E. (1991, July). Glare and celestial visibility. Publications of the Astronomical Society of the Pacific, 103, 645–660.
  169. ↑ John Scotson Medical theories on the cause of death in Crucifixion Journal of the Royal Society of Medicine, Aug 2006. [2]
  170. ↑ William Stroud, 1847, Treatise on the Physical Death of Jesus Christ London: Hamilton and Adams.
  171. ↑ William Seymour, 2003, The Cross in Tradition, History and Art ISBN 0-7661-4527-1
  172. ↑ "Columbia University page of Pierre Barbet on Crucifixion". 2009-12-11 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-12-13.
  173. ↑ "The Search for the Physical Cause of Christ's Death BYU Studies". 2009-02-10 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-12-13.
  174. ↑ The Physical Death Of Jesus Christ, Study by The Mayo Clinic Arxivləşdirilib 2009-01-31 at the Wayback Machine citing studies by Bucklin R (The legal and medical aspects of the trial and death of Christ. Sci Law 1970; 10:14–26), Mikulicz-Radeeki FV (The chest wound in the crucified Christ. Med News 1966; 14:30–40), Davis CT (The Crucifixion of Jesus: The passion of Christ from a medical point of view. Ariz Med 1965; 22:183–187), and Barbet P (A Doctor at Calvary: The Passion of Out Lord Jesus Christ as Described by a Surgeon, Earl of Wicklow (trans) Garden City, NY, Doubleday Image Books 1953, pp 12–18, 37–147, 159–175, 187–208).
  175. ↑ Edwards, William D.; Gabel, Wesley J.; Hosmer, Floyd E; On the Physical Death of Jesus, JAMA March 21, 1986, Vol 255, No. 11, pp 1455–1463 [3] Arxivləşdirilib 2022-01-26 at the Wayback Machine
  176. ↑ "Jesus Died on the Cross". 2012-12-10 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-12-13.
  177. ↑ Frederick Zugibe, 2005, The Crucifixion of Jesus: A Forensic Inquiry Evans Publishing, ISBN 1-59077-070-6
  178. ↑ JW Hewitt, The Use of Nails in the Crucifixion Harvard Theological Review, 1932
  179. ↑ 1 2 "Crucifixion experiments". 2021-03-09 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-12-13.
  180. ↑ New Scientist Oct 12, 1978, page 96
  181. ↑ Barbet, Pierre. Doctor at Calvary, New York: Image Books, 1963.
  182. ↑ "C. Truman Davis A medical explanation of what Jesus endured". 2022-01-25 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-12-13.
  183. ↑ "Keith Maxwell MD on the Crucifixion of Christ". 2011-01-17 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-12-13.
  184. ↑ "-From-a-Medical-Point-of-View/Page1.html Jesus' Suffering and Crucifixion from a Medical Point of View". 2019-06-08 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-12-13.
  185. ↑ "Catholic Medical Association, Linacre Quarterly, August 2006". 2012-07-09 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-12-13.
  186. ↑ FP Retief and L Cilliers The history and pathology of Crucifixion South African medical journal, 2003.[4] Arxivləşdirilib 2021-04-14 at the Wayback Machine
  187. ↑ Who do you say that I am? Essays on Christology by Jack Dean Kingsbury, Mark Allan Powell, David R. Bauer 1999 ISBN 0-664-25752-6 page 106
  188. ↑ Cross, Frank L.; Livingstone, Elizabeth A. The Passion // The Oxford dictionary of the Christian church. New York: Oxford University Press. 2005.
  189. ↑ The Christology of the New Testament by Oscar Cullmann 1959 ISBN 0-664-24351-7 page 79
  190. ↑ The Johannine exegesis of God by Daniel Rathnakara Sadananda 2005 ISBN 3-11-018248-3 page 281
  191. ↑ Studies in Early Christology by Martin Hengel 2004 ISBN 0-567-04280-4 page 371
  192. ↑ 1 2 New Testament christology by Frank J. Matera 1999 ISBN 0-664-25694-5 page 67
  193. ↑ The speeches in Acts: their content, context, and concerns by Marion L. Soards 1994 ISBN 0-664-25221-4 page 34
  194. ↑ 1 2 3 4 Christology by Hans Schwarz 1998 ISBN 0-8028-4463-4 pages 132–134
  195. ↑ Lord Jesus Christ: Devotion to Jesus in Earliest Christianity by Larry W. Hurtado (Sep 14, 2005) ISBN 0-8028-3167-2 pages 130–133
  196. ↑ Christian Theology by J. Glyndwr Harris (Mar 2002) ISBN 1-902210-22-0 pages 12–15
  197. ↑ The Reading and Preaching of the Scriptures by Hughes Oliphant Old 2002 ISBN 0-8028-4775-7 page 125
  198. ↑ Encyclopedia of theology: a concise Sacramentum mundi by Karl Rahner 2004 ISBN 0-86012-006-6 page 74
  199. ↑ Məsələn, bax Matthew 6:14–15
  200. ↑ 1 2 "Doctrine of the Atonement". Catholic Encyclopedia. 2021-04-15 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-12-13.
  201. ↑ A. J. Wallace, R. D. Rusk Moral Transformation: The Original Christian Paradigm of Salvation, (New Zealand: Bridgehead, 2011) ISBN 978-1-4563-8980-2
  202. ↑ "Miserentissimus Redemptor". Encyclical of Pope Pius XI. 2014-08-12 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-12-13.
  203. ↑ Ball, Ann. Encyclopedia of Catholic Devotions and Practices. Huntington, Ind.: Our Sunday Visitor. 2003. ISBN 0-87973-910-X.
  204. ↑ "Vatican archives". 2008-05-02 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-12-13.
  205. ↑ Johnson, Alan F., and Robert E. Webber. What Christians Believe: A Biblical and Historical Summary. Zondervan. 1993. 261–263.
  206. ↑ James Tissot: the Life of Christ by Judith F. Dolkart 2009 ISBN 1-85894-496-1 page 201
  207. ↑ Rookmaaker, H. R. Modern Art and the Death of a Culture. Crossway Books. 1970. səh. 73. ISBN 0-89107-799-5.
  208. ↑ "Catholic encyclopedia on Symbolism". 2021-05-06 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-12-13.
  209. ↑ "Catholic encyclopedia on Veneration of Images". 2020-04-19 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-12-13.
  210. ↑ "EWTN: Mary was United to Jesus on the Cross". 2019-07-05 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-12-13.
  211. ↑ "Vatican website on Behold Your Mother!". 2009-05-17 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-12-13.

Ədəbiyyat

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Həmçinin bax

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Xarici keçidlər

[redaktə | mənbəni redaktə et]