II Mehmed Gəray türbəsi

II Mehmed Gəray türbəsi
Ölkə	Ukrayna
Şəhər	Bağçasaray
Yerləşməsi	Budyonovo küç. 9-A, Eski Yurt, Bağçasaray
Konfessiya	İslam
Vəziyyəti	Bərpa edilmiş tikili

II Mehmed Gəray türbəsi — Krımın Bağçasaray şəhərinin Eski Yurt qəsəbəsində yerləşən xan türbəsi. Burada ata, oğul və nəvə olan II Mehmed Gəray (1532—1584), II Səadət Gəray (təxminən 1550—1587) və III Mehmed Gəray (1584—1629) Krım xanları dəfn olublar, həmçinin Murad Gəray və Səfa Gərayın da qalıqları burada yerləşir.

2014-cü ildən Krımı işğal edən Rusiya Federasiyasında bura federal əhəmiyyətli mədəni irs obyektidir, beynəlxalq səviyyədə bu əraziləri ölkəsinin bir hissəsi sayan Ukrayna isə buranı milli əhəmiyyətli mədəni irs abidəsi hesab edir.^[1][2]

Hazırkı dövrdə II Mehmed Gəray türbəsi Bağçasaray Tarixi, Mədəni və Arxeoloji Muzey-Qoruğunun qorunan obyektlərindən biridir.^[3]

1584-cü ilin yazında Osmanlı sultanı III Murad II Mehmed Gərayı Səfəvi-Osmanlı müharibəsində kömək etməyi rədd etdiyi üçün hakimiyyətdən məhrum etdi və onun yerinə əvvəllər türk torpaqlarında yaşamış kiçik qardaşı II İslam Gərayı gətirdi. Həmin ilin may ayında İslam Gəray Osman Paşanın dəstəyi ilə Qılınc Əlinin Osmanlı donanması ilə Kefeye çatdı. Krım xanı II Mehmed sultana itaət etməyib Kefeni mühasirəyə aldı, lakin Əli bəy Şirinin başçılıq etdiyi Krım bəyləri sultanın fərmanına qarşı çıxmamağa qərar verdilər və yeni xanın tərəfinə keçdilər. Mehmedə sədaqəti ancaq Mənsurov nəslindən olan noqay murzaları qorudular.^[4]

Devrilən II Mehmed Gəray zadəganların və ordunun dəstəyini itirərək, oğulları Səadət, Murad və Səfa ilə Mənsur bəylərinin müşayiəti ilə mübarizəni davam etdirmək üçün Kefədən Noqay ordasına qaçdı ki, orada güc-qüvvət toplasın. Xanın arxasına kiçik qardaşları şahzadələr Alp Gəray, Səlamət və Mübarek Gəray qoşunla birlikdə düşdülər. Perekop (Orqapı) yaxınlığında Mehmed Gəray qardaşı qalğa Alp Gəray tərəfindən tutuldu və öldürüldü. Mərhum Krım xanının cənazəsi Bağçasaraya gətirildi və Eski Yurtdakı türbədə dəfn edildi.^[4]

Maraqlıdır ki, I Dövlət Gərayın müxtəlif illərdə Krım taxtında oturmuş beş oğlunun hamısı fərqli yerlərdə dəfn edilib: II Mehmed Gəray Eski Yurtda, II İslam Gəray Akkermanda, I Səlamət Gəray Hamuşanda; xan sarayının sülalə məqbərəsində isə onlardan yalnız biri son sığınacaqını tapdı, bu, II Qazi Gəray idi ki, Kubanda vəba xəstəliyindən vəfat etmişdir və cənazə mərasimi ilə Bağçasaraya gətirilmişdir. I Fetih Gəraya gəldikdə isə onun dəfn olunduğu yer dəqiq bilinmir.^[5]

Mehmedin böyük oğlu II Səadət Gəray və onun qardaşları Səfa və Murad Gəray az sayda tərəfdarları ilə birlikdə Krımdan Noqay köç yerlərinə qaçdılar. Növbəti il, 1585-ci ilin baharında II Səadət Gəray Krım xanlığına ikinci yürüşünü etdi. Bununla birlikdə, Krıma yaxınlaşdıqda onu qalğa Alp Gərayın başçılıq etdiyi böyük tatar ordusu qarşıladı və onu Şimali Donets çayına qədər təqib etdi.^[6] Təkrar uğursuzluqdan sonra qardaşlar ayrıldı. II Səadət Gəray Kumıkiyaya, Səfa Gəray Çərkəzstana, Murad Gəray isə Həştərxana gələrək Moskva çarı I Fyodrın yanında xidmətə başladı. Qardaşlar Rus dövləti ilə danışıqlara başladılar, Murad Gəray 1586-cı ilin yazında Moskvaya gəldi və burada çar tərəfindən böyük şərəflə qəbul edildi. 1586-cı ilin sentyabr ayında Həştərxan canişi təyin olunan şahzadə Murad Geray, paytaxtdan Volqa çayı ilə Həştərxana göndərildi. Qardaşları Səadət və Səfa Geray Həştərxan yaxınlığında çoxlu sayda noqaylarla köç etməyə icazə aldılar. 1586-cı ilin payızında Səfa Gəray böyük qardaşı II Səadət Gəraya qoşularaq Kumıkiyaya gəldi. Murad Gerayın adından Rus hökuməti hər iki şahzadəyə Həştərxana gəlməyə çağıran qasidlər göndərdi. II Səadət Gəray ailəsi ilə Həştərxana gəldi, qardaşı Səfa Gəray isə Rus hökuməti ilə əməkdaşlıqdan imtina etdi. 1587-ci ilin payızında Səadet Gəray Həştərxanda qəflətən öldü.^[7]

Onun Həştərxanın Osmanlı təbəəliyinə verilməsinə dair gizli danışıqlardan xəbərdar olan Moskva hökumətinin əmri ilə öldürüldüyü güman edilir. Səadət Gəray ailə türbəsində dəfn edildi. Sonralar qalğa II əaadet Gərayın kiçik oğlu qalğa Şahin Gəray atasının ruslar tərəfindən öldürüldüyünü açıq şəkildə bildirirdi.^[8]

1591-ci ilin yazında Moskva hökumətinə sadiq qalan və üç dəfə çar tərəfindən qəbul edilən qardaşlardan ikincisi Murad Gəray, ögey oğlu və qardaşı oğlu Kumık Gəray ilə birlikdə Həştərxanda birdən öldü. Rus səlnamələri onların ölümündə krımlılar günahlandırır ki, onları zəhərləmişdilər. Krımlılar, öz növbəsində, Rusiya hökumətini də günahlandırırdılar. O, atası və qardaşları ilə birlikdə dəfn edildi.^[9]

Çox keçmədən yeni Krım xanı II Qazi Gəray tərəfindən bağışlanan o vaxtın nurəddini üçüncü qardaş Səfa Gəray Muradın ölümü üçün intiqam alması bəhanəsi ilə Moskvaya qarşı yürüşə başladı. Rus qüvvələri basqına uğurla müqavimət göstərdi. 1591-ci ilin sonunda yürüşdən Krıma qayıtdıqdan sonra bir xəstəlikdən öldü və eynilə Eski Yurt türbəsində dəfn edildi.^[10]

Xan III Mehmed Gəray sultanın iradəsinə uğurla müqavimət göstərirdi, lakin Mənsurov sülaləsi ilə düşmən münasibətlərdə idi. Bu, noqay bəyi Xan Temir ilə silahlı qarşıdurmaya və 1628-ci ildə xanın Çufutqala qalasında mühasirədə qalmasına gətirib çıxardı. Mühasirə xanın müvəqqəti müttəfiqləri Zaporojye kazakları tərəfindən dağıdıldı, daha sonra kazaklar III Mehmed və qalğa Şahin Gəray ilə Kefe tərəfə hərəkət etdilər ki, sultanın Canıbek Gərayı daha bir taxta qoymaq cəhdinə müqavimət göstərsinlər. Yürüş bir sıra bəylərin yeni xanın tərəfinə keçməsi səbəbindən uğursuz sona çatdı. Qardaşlar III Mehmed Gəray və Şahin Gəray Zaporojya Seçinə qaçdılar. Növbəti 1629-cu ildə Krım tərəfdarları və kazaklardan ibarət ordu ilə iki dəfə Krıma keçməyə çalışsalar da uğursuzluğa düçar oldular. Bu iki yürüşün sonuncusunda III Mehmed Gəray separat (birtərəfli) danışıqlar aparmaq və Canıbek Gəraya təslim olmaq cəhdinə görə Ukrayna kazakları tərəfindən öldürüldü. Ölən xan Bağçasaraya aparıldı və Eski Yurt türbəsində dəfn edildi.^[6]

Xanların dövründən və iyirminci əsrin əvvəllərinə qədər Əziz və onun obyektləri cümə axşamı gecə saatlarında keçirilən dərvişlərin təriqətində istifadə edildi. Ruhani həyat əziz Malik-Aşterə və 1955-ci ildə Əhməd bəy türbəsi yaxınlığında yerləşən mirzə Əli Tayğanlı məscidinə (1914-cü ilə aiddir, IV Mehmed Gərayın daha qədim camisinin yerində inşa edilmişdir) cəzb edilirdi.^[11]