III Mehmed Gəray

III Mehmed Gəray (1584 – 1629) — XIX Krım xanı.^[1]

Krım xanı II Səadət Gərayın oğludur. Atası böyük əmisi İslam Gərayın hakimiyyətini tanımayaraq ayaqlanmış, cəmi 1 aylıq səltənətin ardından məğlub olaraq ailəsiylə birlikdə Astraxana qaçmışdı. Mehmed Gəray məhz burada dünyaya gəlmişdir.

Atası və böyük qardaşı Qumuq Gərayın 1587-ci ildə zəhərlənərək öldürülməsinin ardından Mehmed Gəray və qardaşları anasının himayəsində Bağçasaraya qayıtdı. Burada bir müddət qaldıqdan sonra qardaşı Şahin Gərayla birlikdə İstanbula girov olaraq göndərildilər. Qısa zaman sonra 1603-cü ildə bilinməyən bir səbəblə Yeddiqüllə zindanlarına məhkum edildilər. I Səlamət Gəray dönəmində Mehmed kalqay, qardaşı Şahin isə nurəddin ünvanı alaraq taxta varisləri seçildilər. Ancaq 1609-cu ildə tərtiblənən bir saray çevrilişində adları hallandı və vəzifədən alındılar. 1623-cü ildə Osmanlı sultanı II Osmanın taxtdan endirilməsi və I Mustafanın yenidən hakimiyyətə gəlməsinin ardından siyasi vəziyyət dəyişdi. Real hakimiyyəti əlində toplayan sədrəzəm Mere Hüseyn Paşa yaxın tərəfdarı olan Mehmed Gərayı xan təyin etdi və Krıma göndərdi. Vəzifədən alınan Canıbəy Gəray isə Ədirnəyə çağırıldı və burada yaşamasına icazə verildi.

Ancaq III Mehmed Gərayın səltənəti dönəmi olduqca qarışıq keçdi. Don kazakları aramsız hücumlarını davam etdirir, Osmanlı əleyhdarlığı səbəbilə İstanbuldan yardım göndərilmirdi. Digər yandan özünə tərəfdar toplamaq adına tayfalararası sürtüşmələri alovlandıran III Mehmed Gəray 1628-ci ildə vəzifədən alındı. Yerinə Canıbəy Gəray yenidən hakimiyyətə gətirildi. İstanbula qayıtmaqdan imtina edən Mehmed Gəray qardaşı Şahinlə birlikdə kazaklara sığındı. Topladığı 20 minlik birliklə yenidən hücum etsə də, bu dəfə məğlub oldu və döyüş meydanında öldürüldü. Qardaşı Şahin Gəray isə qaçaraq Səfəvilərə sığındı.

• Oleksa Gaivoronsky "Повелители двух материков", Kiev-Bakhchisarai, 2007, ISBN 978-966-96917-1-2