Morfofonologiya

Morfofonologiya — morfologiya və fonologiyanın kəsişmə nöqtəsində duran bir dilçilik sahəsi. Azərbaycan dilində morfofonologiya dilin morfemlərinin (sözlərin ən kiçik mənalı hissələri) müxtəlif fonoloji mühitlərdə necə dəyişməsini izah edən bir sahədir. Morfofonologiya Azərbaycan dilində həm sait ahəngi, həm də samit dəyişiklikləri kimi xüsusiyyətləri əhatə edir. Bu dəyişikliklər dilin ahəngdarlığına xidmət edir və nitqin axıcılığını təmin edir.»^[1]

Dilçilik

Nəzəri linqvistika

Fonologiya Morfologiya Sintaksis Semantika Praqmatika Koqnitiv dilçilik Generativ linqvistika

Deskriptiv linqvistika

Antropoloji linqvistika Təkamül linqvistikası (müqayisəli-tarixi dilçilik, etimologiya) Fonetika Sosiolinqvistika

Tətbiqi dilçilik

Kompüter dilçiliyi Kriminalistika Dilin mənimsənilməsi Dil qiymətləndirməsi Dil inkişafı Preskriptivizm Antropoloji linqvistika Neyrolinqvistika Psixolinqvistika Stilistika

Digərləri

Ədəbiyyat Oxuma Linqvistik tipologiya Linqvistikanın tarixi Linqvistlərin siyahısı Dünya dilləri Həll olunmamış problemlər

Portal:Linqvistika

b m r

Azərbaycan dilində morfofonologiyanın ən mühüm cəhətlərindən biri sait ahəngidir. Bu, sözün kökündəki saitlərin cəmləşdiyi tipə uyğun olaraq şəkilçidə də oxşar saitlərin işlənməsini təmin edir.^[2] Saitlər ön (incə) və arxa (qalın) olmaqla iki qrupa bölünür: Qalın saitlər: a, ı, o, u İncə saitlər: e, ə, i, ö, ü Şəkilçilər sait ahənginə uyğun olaraq dəyişir. Məsələn: Ev → Evlər Kitab → Kitablar Burada şəkilçilərin sait ahəngi qaydasına görə dəyişməsi morfofonoloji bir hadisədir.

Azərbaycan dilində morfofonoloji hadisələrə həm də bəzi samitlərin şəkilçi əlavə edilərkən dəyişməsi daxildir. Bu proseslərə aşağıdakılar aiddir:

Bəzi sözlərə şəkilçi əlavə edilərkən, zəif samitlər daha möhkəm səsə çevrilir. Bu, əsasən qrammatik morfemlərin fonoloji uyğunlaşmasını təmin etmək üçün baş verir. Məsələn: Kitab + ı → Kitabı (b samiti olduğu kimi qalır, zəifləmir) Dəftər + i → Dəftəri (dəyişiklik olmur, ahəngdarlıq təmin olunur)

Azərbaycan dilində bəzi sözlərə şəkilçi əlavə edilərkən, kökdəki samitlər dəyişə bilir. Bu, əsasən morfemlərin tələffüzünü asanlaşdırmaq məqsədilə olur. Misal üçün: Qar + ı → Qarı Çiçək + i → Çiçəyi ("k" səsi "y" səsinə çevrilir)

Assimilyasiya, səsin qonşu səslərə uyğun dəyişməsidir. Azərbaycan dilində bu proses əsasən samitlərdə müşahidə edilir. Məsələn: Kitab + da → Kitabda ("b" ilə "d" uyumlu olduğu üçün assimilyasiya yoxdur). Əl + də → Əldə ("l" samiti ilə "d" samiti bir-birinə uyğun olur) Bu hadisələr səs uyğunlaşmasının morfofonoloji əsaslarını təşkil edir.

Bəzi morfofonoloji qaydalar nəticəsində saitlərin düşməsi də baş verə bilər. Saitlər müəyyən morfemlərdə zəifləyir və fonoloji baxımdan tələffüzü yüngülləşdirmək üçün aradan qaldırılır: Oyna + r → Oynar(aralıq sait düşür) Azərbaycan dilində morfofonologiya dilin fonoloji uyğunluq qaydalarını təşkil edir və ahəngdarlıq, səs uyğunluğu kimi prinsipləri təmin edir. Sait ahəngi, samit dəyişiklikləri və assimilyasiya bu sahənin əsas hissələridir. Bu proseslər dilin axıcılığını qorumaq və sözlər arasında harmoniyanı təmin etmək üçün işləyir.