Sosial antropologiya

Sosial antropologiya — insan cəmiyyətlərində və mədəniyyətlərində davranış nümunələrini öyrənir. Böyük Britaniyada və Avropanın[1]böyük hissəsində antropologiyanın əsas tərkib hissəsidir və burada mədəni antropologiyadan fərqlənir. ABŞ-də sosial antropologiya adətən mədəni antropologiya və ya sosiomədəni antropologiyaya daxil edilir.[2]

Mədəni antropologiya ilə müqayisə

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Mədəni antropologiya termini ümumiyyətlə ruhən vahid olan, mədəniyyətin fərdi təcrübəyə təsir yollarına yönəlmiş və ya insanların biliyi, adət-ənənələri və institutları haqqında dairəvi bir görünüş təmin etmək məqsədi daşıyan etnoqrafik əsərlərə tətbiq edilir. Sosial antropologiya məişət, iqtisadiyyat, hüquq, siyasət və ya dini əhatə edən, sosial həyatın təşkilati əsaslarına analitik üstünlük verən, sosial münasibətlərin müəyyən bir sistemini təcrid etməyə çalışan etnoqrafik əsərlərə tətbiq edilən termindir. Mədəniyyət hadisələri sosial elmi tədqiqatın əsas məsələlərindən bir qədər ikinci dərəcəlidir. Sosial antropoloqları maraqlandıran mövzulara adət-ənənələr, iqtisadi və siyasi təşkilat, hüquq və münaqişələrin həlli, istehlak və mübadilə nümunələri, qohumluq və ailə quruluşu, gender münasibətləri, uşaq dünyaya gətirmə və sosiallaşma, din, müasir sosial antropoloqlar da daxildir.[3]

Qlobalizm, etnik zorakılıq, gender tədqiqatları, transmillilik və yerli təcrübə və yeni yaranan kiberməkan mədəniyyətləri və həmçinin ekoloji narahatlıqlar iqtisadi inkişaflarla ziddiyyət təşkil etdikdə opponentləri bir araya gətirməyə kömək edə bilər. Uoll Striti araşdıran Gillian Tett və Karen Ho da daxil olmaqla britaniyalı və amerikalı antropoloqlar 2007–2010-cu illərin maliyyə böhranı üçün iqtisadi və siyasi nəzəriyyəyə əsaslanan texniki izahatlara alternativ izahat verdilər.[4]

Uzunmüddətli keyfiyyətli tədqiqatlar, o cümlədən intensiv sahə tədqiqatları (iştirakçıların müşahidə üsullarını vurğulamaqla) ənənəvi olaraq iqtisadçılar, politoloqlar və (əksər) sosioloqlar tərəfindən istifadə edilən sorğuların, anketlərin və qısa sahə səfərlərinin kəmiyyət təhlilindən daha çox sosial antropologiyada təşviq edilmişdir.

Diqqət və təcrübə

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Sosial antropologiya iqtisadiyyat və ya siyasət elmləri kimi fənlərdən bütöv diapazonu və dünya üzrə cəmiyyətlərin və mədəniyyətlərin müqayisəli müxtəlifliyinə verdiyi diqqəti və bunun Avro-Amerika fərziyyələrini yenidən araşdırmaq üçün intizam verdiyi qabiliyyəti ilə fərqlənir. O, həm əsas metodlarında (iştirakçıların uzunmüddətli müşahidəsinə və linqvistik səriştəsinə əsaslanaraq), həm də mikro tədqiqatlar tərəfindən təmin edilən aktuallıq və işıqlandırmaya sadiqliyinə görə sosiologiyadan fərqlənir.[5]. O, ciddi şəkildə sosial hadisələrdən kənara çıxaraq mədəniyyət, incəsənət, fərdilik və idrakı əhatə edir.[6]

Bir çox sosial antropoloqlar kəmiyyət metodlarından da istifadə edirlər, xüsusən də tədqiqatları yerli iqtisadiyyatlar, demoqrafiya, insan ekologiyası, idrak, sağlamlıq və xəstəlik kimi mövzulara toxunur.

Etik mülahizələr

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Mövzu həm etik, həm də refleksiv ölçülərə malikdir. Təcrübəçilər alimlərin öz tədqiqat obyektlərini yaratdıqları məna və antropoloqların özlərinin öyrəndikləri cəmiyyətlərdəki dəyişiklik proseslərinə töhfə verə biləcəyi yollar haqqında məlumatlılıq inkişaf etdirmişlər. Buna misal olaraq "yemişan effekti"ni göstərmək olar ki, burada öyrənilənlər izlənildikləri və öyrənildiklərini bildiklərinə görə davranışlarını dəyişə bilərlər.

Tarixi

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Sosial antropologiyanın XIX əsrin bir sıra fənlərində, o cümlədən klassiklərin, etnoqrafiyanın, etnologiyanın, folklorun, dilçilik və sosiologiyanın öyrənilməsi və digərləri kimi tarixi kökləri var. Onun bilavasitə xəbərçisi XIX əsrin sonlarında Edvard Burnett Taylor və Ceyms Corc Freyzerin işlərində formalaşdı və 1890–1920-ci illər ərzində həm metodda, həm də nəzəriyyədə böyük dəyişikliklərə məruz qaldı və orijinal sahə işinə, uzunmüddətli bütöv tədqiqə yeni diqqət yetirildi. Polşalı antropoloq və etnoqraf Bronislav Malinovski, Britaniya sosial antropologiyasına ən mühüm təsirlərdən biri, antropoloqların xalq dilində işlətdiyi və yerli insanların gündəlik təcrübələrinə qərq olduqları uzunmüddətli sahə işini vurğuladı.[7]

Bu inkişaf Franz Boasın mədəni relyativizm konsepsiyasını irəli sürməsi ilə dəstəkləndi, mədəniyyətlərin dünya haqqında fərqli fikirlərə əsaslandığını və buna görə də yalnız öz standartları və dəyərləri baxımından düzgün başa düşülə biləcəyini müdafiə etdi.[8]

Antropologiya təbiət tarixindən getdikcə daha çox fərqlənirdi və əsrin sonunda bu elm müasir formasına keçməyə başladı — məsələn, 1935-ci ilə qədər T. K. Penniman "Antropologiyanın yüz ili" adlı elmin tarixini yaza bildi. O zaman bu sahədə "müqayisəli üsul" üstünlük təşkil edirdi. Güman edilirdi ki, bütün cəmiyyətlər ən ibtidaidən ən inkişaf etmişə doğru vahid təkamül prosesindən keçiblər. Beləliklə, qeyri-Avropa cəmiyyətləri, Avropanın keçmişini anlamaq üçün öyrənilə bilən təkamülçü "canlı fosillər" olaraq görülürdü. Alimlər tarixdən əvvəlki miqrasiyaların tarixçələrini yazırdılar ki, bunlar bəzən dəyərli, lakin çox vaxt xəyali idi. Məhz bu dövrdə avropalılar, məsələn, Sakit Okean boyunca Polineziya miqrasiyalarını ilk dəfə dəqiqliklə izlədilər, baxmayaraq ki, onlardan bəziləri bunun Misirdən gəldiyinə inanırdı. Nəhayət, irq anlayışı insanları fərqliliyə əsaslanaraq təsnif etmək və sıralamaq üçün bir yol kimi fəal şəkildə müzakirə olunurdu.

Taylor və Freyzer

[redaktə | mənbəni redaktə et]
XIX əsr Britaniya antropoloqu
E. B. Taylor. XIX əsr Britaniya antropoloqu

Eduard Taylor (1832–1917) və Ceyms Corc Freyzer (1854–1941) ümumiyyətlə Böyük Britaniyada müasir sosial antropoloqların öncülləri hesab olunurlar. İngilis antropoloqu Taylor Meksikaya ekskursiyaya getsə də, həm o, həm də Freyzer müqayisəli tədqiqatlar üçün materialın çoxunu sahə işi deyil, geniş mütaliə yolu ilə əldə etdilər, əsasən Klassikləri (Qədim Yunanıstan və Roma ədəbiyyatı və tarixi), erkən Avropa folklorşünasları və missionerlərin, səyahətçilərin və müasir etnoloqların hesabatlarını əldə etdilər. Taylor təkxətliliyi və "bəşəriyyətin vahidliyi" formasını qəti şəkildə müdafiə edirdi.[9]

Taylor xüsusilə mədəni diffusionizm nəzəriyyələrinin əsasını qoydu və bildirdi ki, müxtəlif qrupların oxşar mədəni forma və ya texnologiyaya malik olmasının üç yolu var: "müstəqil ixtira, uzaq bir bölgədə əcdadlardan miras qalma, bir irqdən digərinə ötürülmə".[10]

Klassiklərdən geniş biliyə malik şotland alimi Freyzer din, mifologiya və sehrin öyrənilməsi ilə də məşğul idi. Onun müqayisəli araşdırmaları, ən təsirli şəkildə "Qızıl budaq"ın çoxsaylı nəşrlərində qlobal miqyasda dini inanc və simvolizmdəki oxşarlıqları təhlil etdi. Bununla belə, nə Taylor, nə də Freyzer sahə işləri ilə xüsusilə maraqlanmır, nə də mədəni elementlərin və institutların bir-birinə necə uyğun olduğunu araşdırmaqda maraqlı deyildilər. Qızıl Budaq, birincisindən sonra sonrakı nəşrlərdə kəskin şəkildə ixtisar edildi.

Malinovski və Britaniya məktəbi

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Bronislav Malinovski

XX əsrin əvvəllərinə doğru bir sıra antropoloqlar mədəniyyət elementlərinin bu cür təsnifatından narazı qaldılar; tarixi rekonstruksiyalar da onlara getdikcə spekulyativ görünürdü. Bir neçə gənc alimin təsiri altında, Britaniya antropoloqları arasında cəmiyyətlərin indiki dövrdə necə bir yerdə saxlandığını təhlil etməklə (diaxronik və ya tarixi təhlildən daha çox sinxron təhlil) və uzunmüddətli (bir ildən bir neçə il) vurğulayan yeni yanaşma üstünlük təşkil etdi). Kembric Universiteti 1898-ci ildə Alfred Kort Haddon tərəfindən təşkil edilmiş və həkim-antropoloq Uilyam Rivers, həmçinin dilçi, botanik və digər mütəxəssislərin daxil olduğu Torres Boğazı adalarına multidissiplinar ekspedisiyanı maliyyələşdirmişdir. Ekspedisiyanın tapıntıları etnoqrafik təsvir üçün yeni standartlar müəyyən etdi.

1920–1940-cı illər

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Müasir sosial antropologiya Böyük Britaniyada I Dünya Müharibəsindən sonra London İqtisadiyyat və Siyasi Elmlər Məktəbində yaradılmışdır. Təsirlərə 1915–1918-ci illər[11] arasında Melaneziyanın Trobriand adalarında Bronislav Malinovskinin proses yönümlü sahə işinin öncülü etdiyi metodoloji inqilab daxildir. Alfred Radklif Braun-un sistematik müqayisə üçün nəzəri proqramı, ciddi sahə işi konsepsiyasına və Durkheim sosiologiyasının struktur-funksionalist konsepsiyasına əsaslanır.[12][13]

Digər intellektual qurucular arasında istiqamətləri Vilhelm Vundt və Adolf Bastianın müasir Parapsixologiyalarını əks etdirən W. H. R. Rivers və A. C. Haddon və Auguste Comte-dan sonra antropologiyanı pozitivist elm kimi təyin edən ser E. B. Taylor daxildir. Edmund Liç (1962) sosial antropologiyanı intensiv sahə tədqiqatlarına əsaslanan bir növ müqayisəli mikro-sosiologiya kimi müəyyən etmişdir. Alimlər elmin və cəmiyyətin mahiyyəti ilə bağlı nəzəri ortodoksal bir mövqe tutmayıblar və onların gərginliyi ciddi şəkildə əks olunan fikirləri əks etdirir.

Malinowski və Radklif Braun-un təsiri ondan irəli gəlirdi ki, onlar da Boas kimi tələbələri fəal şəkildə öyrədirlər və aqressiv şəkildə öz proqram ambisiyalarını inkişaf etdirən institutlar qururlar. Bu, xüsusilə Britaniya İmperiyası və Birlik ölkələrində universitetlərdə dərs deyərək "Sosial Antropologiya" gündəmini yayan Radklif Brauna aid idi. 1930-cu illərin sonundan müharibədən sonrakı dövrə qədər Britaniya Sosial Antropologiyasının (BSA) paradiqmasını möhkəmləndirən bir sıra monoqrafiyalar və redaktə edilmiş cildlər meydana çıxdı. Məşhur etnoqrafçılar arasında Edvard Evan Evans-Pritçardın "The Nuer" və Meyer Fortesin "The Dynamics of the Tallensi"; tanınmış redaktə edilmiş cildlərə Afrika Qohumluq və Evlilik Sistemləri və Afrika Siyasi Sistemləri daxildir.

1980-ci illərdən indiyədək

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Avropa Sosial Antropoloqlar Assosiasiyası (EASA) 1989-cu ildə Wenner-Gren Antropoloji Tədqiqatlar Fondu tərəfindən dəstəklənən on dörd Avropa ölkəsinin təsisçi üzvlərinin toplantısında təqaüd cəmiyyəti kimi təsis edilmişdir. Assosiasiya ikiillik konfranslar təşkil etməklə və özünün "Sosial Antropologiya/Antropologiyalar Sosial" adlı akademik jurnalını redaktə etməklə Avropada antropologiyanı inkişaf etdirməyə çalışır. Müxtəlif universitetlərdə Sosial Antropologiya departamentləri bu sahənin fərqli aspektlərinə diqqət yetirməyə meyillidir və onları dünyanın bir neçə universitetində tapmaq olar. Sosial antropologiya sahəsi, məsələn, struktur və dinamika alt sahəsində olduğu kimi, sahənin yaradıcıları tərəfindən gözlənilməyən şəkildə genişlənmişdir.

Sosial antropologiya ilə əlaqəli antropoloqlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Həmçinin bax

[redaktə | mənbəni redaktə et]

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ Dianteill, Erwan, "Cultural Anthropology or Social Anthropology? A Transatlantic Argument", L’Année sociologique 1/2012 (Vol. 62), p. 93–122 Arxivləşdirilib 2016-03-04 at the Wayback Machine.
  2. ↑ "Benchmark Statement Anthropology (UK)" (PDF). QAA (UK). 2013-09-21 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2012-01-09.
  3. ↑ "The Department of Anthropology at Harvard University". Fas.harvard.edu. 2011-04-08 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-03-27.
  4. ↑ Ho, Karen (2009): "Disciplining Investment Bankers, Disciplining the Economy: Wall Street’s Institutional Culture of Crisis and the Downsizing of American Corporations." American Anthropologist, Vol. 111, No. 2.
  5. ↑ "Nanjunda, D.C.(2010) Contemporary Studies in Anthropology: a reading. Mittal Publications: New Delhi, India. p.8">
  6. ↑ Ingold, T. (1985) Who Studies Humanity? The Scope of Anthropology. Anthropology Today, 1:6:15-16
  7. ↑ Kuper, Adam. Anthropology and Anthropologists: The Modern British School. London: Routledge and Kegan Paul. 1973. 14–16. ISBN 0-7100-9409-4. 2018-04-29 tarixində arxivləşdirilib.
  8. ↑ Hendry, Joy.1999. An Introduction to Social Anthropology: Other People's Worlds. Palgrave. p. 9-10.
  9. ↑ Stocking, George Jir. (1963) "Matthew Arnold, E. B. Tylor, and the Uses of Invention," American Anthropologist, 65:783-799, 1963 Arxivləşdirilib 2007-12-02 at the Wayback Machine
  10. ↑ Tylor, E.B. (1865) Researches into the early history of mankind the development of civilization. London: John Murray.
  11. ↑ Malinowski, B. (1922). Argonauts of the Western Pacific: An account of native enterprise and adventure in the Archipelagoes of Melanesian New Guinea. London: Routledge and Kegan Paul.
  12. ↑ Jack Goody (1995) The Expansive Moment: The Rise of Social Anthropology in Britain and Africa, 1918-1970 Arxivləşdirilib 2007-11-06 at the Wayback Machine review at JSTOR 646577
  13. ↑ Barth, Fredrik, et al. (2005) One Discipline, Four Ways: British, German, French, and American anthropology. Chicago: University of Chicago Press.

Xarici keçidlər

[redaktə | mənbəni redaktə et]