Relyativizm

Relyativizm (lat. relativus-nisbi) — insan idrakının nisbiliyi, şərtiliyi və subyektivliyi haqqında idealist cərəyan. Relyativizm fiziki idealizmin qnoseoloji mənbələrindən biri olmuşdur. Bu məlumat nisbiliyi anlayışıdır.^[1] İnsandan insana dəyişməyən obyektiv həqiqətin, hər kəsə aid olan mütləq həqiqətlərin olmadığını, həqiqətin və ya doğruların fərdlərə, çağlara və cəmiyyətlərə nisbi olduğunu müdafiə edən anlayışdır. Subyekt-obyekt münasibətində əlaqənin müəyyənedicisinin insan olduğunu iddia edən nisbilik nəzəriyyəsinə görə, biz “reallıq” haqqında “mütləq həqiqətlərə” malik ola bilmərik. Çünki insanın özündə reallıq yox, zehnində yaratdığı təsirlər var. Bu təsirlərdən məlumat kimi istifadə edərək, ağıl bilik yaradır və buna görə də bütün həqiqət iddiaları subyektivdir.^[2] Bir şeyin mənalı olması üçün korrelyasiya çərçivəsində nəzərdən keçirilməsinin zəruriliyini göstərir. Mədəni relativizmin bu çərçivədə insan hüquqlarının universallığını şübhə altına aldığı 1947-ci il tarixli "İnsan Hüquqları Bəyannaməsi"ndən başlayaraq, insan hüquqlarının hər bir mədəniyyətin öz əlaqəsi daxilində mənalı ola biləcəyini iddia edir.^[3]

Antik fəlsəfə

Yunan fəlsəfəöncəsi dövrü (e. ə. VII yüzilliyə qədər) Orfizm  • Homer  • Hesiod  • Ferekid  • Yeddi yunan müdriki  • Epixarm

Qədim yunan fəlsəfəsi (e. ə. VII–IV yüzilliklər) Milet məktəbi Fales  • Anaksimandr  • Anaksimen Elea məktəbi Ksenofan  • Parmenid  • Eleyalı Zenon  • Melissus Müstəqil filosoflar Heraklit  • Anaksaqor  • Empedokl Pifaqorçular Pifaqor  • Filolaus  • Hippas  • Arxitas  • Alkmeon Qədim yunan atomçuları Levkipp  • Demokrit Sofistlər "Böyük" sofistlər → Protaqor  • Prodikus  • Qorqias  • Hippias "Kiçik" sofistlər → Trasimaxus  • Likofron  • Kritius  • Alkidamas Klassik yunan fəlsəfəsi 1. Sokrat və sokratçılar: Kiniklər → Antisfen  • Diogen  • Bion Boristenes  • Kerkidas  • Kratet və Hipparxia Kirenaçılar → Aristipp  • Hegesias  • Annikeris  • Teodorus  • Evhemerus Meqaraçılar → Evklides  • Stilpon  • Evbulides  • Diodorus Kronus Eretriyaçılar → Elidalı Fedon  • Eretriyalı Menedem 2. Platon və erkən platonçular: Spevsippus  • Ksenokrates  • Polemon  • Krates  • Heraklides  • Eudoksus  • Arkesilaus 3. Aristotel və erkən peripatetiklər: Teofrastus  • Evdemus  • Straton  • Dikearxus  • Aristarxus  • Demetri  • Aristoksenus

Ellinizm dövrünün fəlsəfəsi (e. ə. IV–I yüzilliklər) Skeptisizm Pirron  • Enesidemus  • Aqrippa Epikürçülük Epikür  • Lukretius Peripatetizm Rodoslu Andronikus Platonizm Karneades  • Kliptomaxus  • Filon Larissalı 'Stoaçılıq' Erkən dövr → Kitiyalı Zenon  • Xrisippus  • Kleantes Orta dövr → Panetius  • Posidonius

Qədim Roma dövrünün fəlsəfəsi I–V yüzilliklər Skeptisizm Sekst Empirik Stoaçılıq Seneka  • Epiktet  • Mark Avreli  • Siseron Peripatetizm Afrodisialı Aleksandr Orta platonizm Alkinous  • Apuleyus  • Qalen  • Plutarx  • Maksim  • Filon  • Selsus  • Teon Neoplatonizm Roma məktəbi → Ammonius Sakkas  • Plotin  • Porfirius  • Amelius Apameya məktəbi → Yamblix  • Sopater Perqama məktəbi → Sallustius  • Yulian Avqust Afina məktəbi → Afinalı Plutarx  • Proklus  • Marinus  • Simplikius  • Damaskius İskəndəriyyə məktəbi → Hierokles  • Hipatiya  • İoann Filoponus Antik dini təlimlər Qnostisizm  • Hermetizm  • Mitraizm Neopifaqorçuluq → Apollonius  • Nikomaxus  • Numenius  • Moderatus Erkən Xristian fəlsəfəsi Klement  • Origen  • Avqustin Avrelius  • Boesius  • Saxta Dionisius Areopagit

Heç bir fəlsəfi fikir heç bir yerdən yaranmır və yox olmur. Məsələn, plüralist, filo-armonist yanaşmalar bu və ya digər dərəcədə təsir göstərir. Eynilə, sofistlər də təbiət filosofu arısını irəli sürürlər. Onlara müəyyən qədər bəzi ideyalar təsir edib. Məsələn, Heraklitin kainatda daimi dəyişiklik olması fikri bəzi sofistlər tərəfindən relativist perspektivin inkişafında ən mühüm amillərdən biri kimi qəbul edilə bilər. Antik dövrdə sofistlər deyəndə yada müdriklər, filosoflar gəlir. Məsələn, Yeddi Müdriklər (Thales, Pittakos, Bias, Solon, Cleobulos, Myson və Chilon) sofist adlanır. Bununla belə, konsepsiya zamanla mənfi məzmuna malik olmuşdur. Bunun əsas səbəbi sofistlərin irəli sürdüyü fikirlərdir. Onlar bir tərəfdən biliyin relyativist nöqteyi-nəzərdən qeyri-mümkün olması fikrini irəli sürür, digər tərəfdən isə qurulmuş ictimai quruluş üçün təhlükəli sayılan müxtəlif fikirlər irəli sürürlər. Fəlsəfə tarixində onlara tətbiq edilən mənfi obrazla yanaşı, sofistlərin fəlsəfi mükəlləfiyyətə verdiyi töhfələr də nəzərə alınmalıdır. İlk sofist təxminən eramızdan əvvəl 490-420-ci illər arasında yaşamış Protaqordur. Protaqor relyativistdir.^[4]

Protaqoras (M. O. 481–420), "Gerçək" adlı əsərində irəli sürdüyü: "insan hər şeyin ölçüsüdür" tezisi ilə təmsil olunur. Bu cavab sofistlərin bilik əldə etmə prosesində mövzunun effektivliyinə dair fikirlərini əks etdirir. Platonun Theaitetos dialoqunda müzakirə olunan bu baxışa görə, Protaqoras eyni mehin üşüyən bir insan üçün soyuq, üşüməyən bir insan üçün də isti ola biləcəyini iddia edir. Onun sözlərinə görə, hansının doğru olduğunu müəyyənləşdirmək üçün heç bir meyar yoxdur. O zaman küləyin özünün soyuq və ya isti olduğunu söyləmək olmaz.^[5]

Trasimaxus məlumatın nisbi olması düşüncəsini həm də ictimai və əxlaqi məsələlərə aid edirdi. Onun sözlərinə görə güclü insanın yaratdığı hər şey ədalətlidir. “Ədalətli” və “ədalətsiz” kimi var olan fikirlət və əksəriyyətin qəbul etdiyi görüşlər rəiyyət üçündür. Rəiyyət olan şəxslər hökmdarların qanun kimi qəti şəkildə qoyduqları ədalətli və ədalətsiz saydıqları bütün hər bir şeyə əməl etməlidir. Hökmdar üçün hər hansı ehkama çevrilmiş əxlaq qaydaları olmamalıdır, çünki onun məqsədi dövləti və rəiyyəti saxlamaqdan ibarətdir. Bu yolda nə daha uyğundursa, onu da etməlidir.

Hücuma qarşı sərt və qapalı təlimlərini müdafiə etmək üçün caynistlər çox incə bir mübahisə və sübutetmə metodu inkişaf etdirdilər. Bunun ən mötəbər nümunəsi Syadvada, bir növ məntiqin nisbilik nəzəriyyəsidir.^[6]

Monten fəlsəfi düşüncəyə dair iki perspektiv açır, hətta bu gün də bu ikisi arasında seçilməmiş kimi görünür. Bir tərəfdən, tarixdəki bütün cəmiyyətləri tənqid edən və rasional cəmiyyət utopiyasını inkişaf etdirən bir Aydınlanma fəlsəfəsi. Digər tərəfdən, bir mədəniyyətin özündə başqa mədəniyyətləri mühakimə etmək hüququnu görməyə imkan verəcək hər hansı mütləq meyarları rədd edən relyativizm.^[7]

Aqnostisizmin bir mənbəyini məntiqi relyativizm (nisbi deməkdir), yəni varlığın və idrakın bütün obyektlərinin dəyişkənliyinin mütləqləşdirilməsi təşkil edir. Relyativistlər belə bir skeptik prinsipdən çıxış edirlər ki, dünyada hər şey sürətlə dəyişir. Buna görə də bizim obyektlər haqqında biliyimiz yalnız həmin an üçün vəziyyəti ifadə edir. Odur ki, dünən həqiqi olan şey bu gün yalana çıxa bilir. Onların fikrincə həqiqətin də dərman kimi işlədilmə müddəti vardır. Bu müddət keçdikdən sonra o, öz dəqiqliyini itirir.^[8]

Relyativizmin müasir dövrdə daha çox bilinən növü konvensionalizmdir (hərfi mənası razılığa gəlmə deməkdir). Konvensionalizmin tərəfdarları qəbullanılmış biliklərin şərti olduğunu göstərir. Onları müəyyən qrup alimlərin razılığa gəlməsi kimi səciyyələndirirlər. Təbii ki, bu fikirdə hansısa həqiqət payı vardır. Belə ki, elmi sahələrdə aparılan mübahisələrin effektiv olması naminə terminlərin mahiyyətinə dair müəyyən şərtləşmə tətbiq olunur. Lakin bu o demək deyildir ki, həmin şərtləşmə və ya razılıq təkcə subyektivdir, məzmunları obyektiv deyildir.^[8]

Əxlaqla bağlı “konvensionalist” və ya “təcrübə baxışları” böyük və müxtəlif qrupdur. Müqaviləçilər (Hobbes və ya Gauthier), qayda-nəticəçilər (Hooker), Neo-Aristotelçilər (Anscombe və ya Foot), təkamülçü etikaçılar (Binmore) və Rouls adətən konvensionalistlər kimi qəbul edilir. Əxlaqi konvensionalistlər inanırlar ki, bir çox mənəvi hüquq və vəzifələr sosial təcrübələr çərçivəsində təyin olunur və onlar hesab edirlər ki, bu təcrübələr fərdin hüquq və vəzifələrinin əsaslandırılmasında mühüm rol oynayır. Digərləri əlavə olaraq iddia edirlər ki, “konvensionalist nəzəriyyənin vəzifəsi” praktikanın əsaslandırılmasından “nə üçün öhdəliyimiz olduğunu izah etmək üçün” istifadə etməkdir. Bu, yalnız kontraktualizm və qayda-nəticəçilik üçün doğrudur.^[9]

Etik relyativizm elmin obyektivliyini inkar edərək, onu yalnız etik prinsiplərə müncər etmək məqsədi güdür. Bu xətt elmin inkişafına ciddi əngəl törədir.^[8] Etik relyativizmin nümayəndələri əxlaqi qiymətin obyektiv meyarının mövcud olması imkanını inkar edirdilər. Əslində, elm sahəsində həqiqət və yanılmalar olduğu kimi, əxlaq sahəsində də adamların davranışlarının düzgün və ya yanlış qiymətləndirilməsi mövcuddur. Əxlaq normaları elmi əsaslandırılmaya möhtacdır ictimai tərəqqinin mənafeyinə xidmət edən əxlaq normaları doğrudur.

Sofistlərin etik relyativizm təlimləri onların varlıq və biliyə baxışlarına əsaslanır. Etik relativizm əvvəlcə Sokrat, sonra Platon tərəfindən tənqid olunmuş, lakin əsaslandığı əsaslar baxımından ən ağır tənqid Aristoteldən gəlmişdir.^[10]

Sokrata görə, ümumbəşəri həqiqətlərə əxlaqi sahədə çatmaq olar. İnsan özünü tanımaqla ümumbəşəri həqiqətlərə çata bilər. Çünki bunlar insanda, onun ruhunda gizlidir. Sokrata görə, ruh ölməzdir. Ruh dərinin təsirindən xilas olduqda, hər şeyi öz həqiqəti ilə qavrayar və hər şeyi öz saflığı ilə öyrənər. O, dünyaya gələrkən yaxşının, həqiqətin və gözəlin biliyini daşıyır. Sokrat üsulu ilə; Dialoq, sorğu-sual və müzakirə vasitəsilə insan ruhda gizlənən bu həqiqətlərə çata bilər. Sonra təkdən universala, fərdidən universala çatmaq olar. “Yaxşı”, “doğru”, “fəzilət”, “cəsarət”, “ədalət” kimi təriflər vermək olar. İnsanların əxlaqi həyatı bu universal təriflərdə ifadə olunan ümumbəşəri həqiqətlərə uyğun düzülə bilər.

Platon da sofistlərin relyativizm təlimləri ilə mübarizə aparırdı, lakin Sokratdan fərqli olaraq o, mütləq və dəqiq biliyi (epistemi) əxlaqi sahə ilə məhdudlaşdırmır, sofistlərlə mübarizə sahəsini genişləndirir. Platonun fikrincə, hər şey dəyişmir. Relyativizm doktrinasının əsaslandığı “hər şey dəyişir” iddiası həqiqətə uyğun deyil. Təbiət filosoflarının düşündüyü kimi bir yox, iki səltənət var: hissi aləm və ideyalar aləmi. Ağıllı dünya ideyalar aləminin kölgəsidir. Ağıllı dünyada "hər şey dəyişir", hər şey nisbidir. Amma ideyalar sahəsində heç bir dəyişiklik yoxdur. Əsl olan gözəl insan deyil, gözəllikdir. Gözəllik anlayışı hər hansı gözəl obyektdən daha realdır.

Aristoteldən etik relyativizm doktrinasına ən sərt tənqid gəlmişdir. Aristotelə görə, sofistlərin müdafiə etdiyi bu fikirlər boş və əsassızdır. Etik relyativizmin əsasları ağlın əsas prinsipləri ilə ziddiyyət təşkil edir. Lakin Aristotelin tənqidləri təkcə sofistlərə deyil, həm də “Ziddiyyət prinsipi”ni şübhəli hesab edən təbiət filosoflarına da yönəlikdir.

Mədəni relyativizm mədəniyyətlər arasında fərqin olması ideyasına üstünlük verir. Buna üstünlük verməsi olduqca dəyərli cəhətdir, çünki bununla mədəniyyətlərin mental fərqlərin mümkünlüyü mülahizəsi qeyd edilir. Bu baxımdan, Amerika sosioloqu R.Benediktin mədəniyyətlərin konfiqurasiyası, yaxud mədəni relyativizm konsepsiyası düşüncə mentallığı, intellektlə mental təcrübənin dialektikası baxımından maraqlıdır. Sosioloq tədqiqatlarında belə bir fikri əsaslandırmağa çalışır ki, mədəni dəyərlərin məcmusu və şəxsiyyət eyniyyət təşkil edirlər, mədəniyyət cəmiyyətin şəxsiyyətidir.^[11]

Donalinin fikrincə, mədəni relativizm üç növə bölünür: radikal/bərk/zəif. Radikal relativizm insan hüquqlarının universallığını tamamilə rədd edir, sərt və ya zəif relativizm isə müəyyən dərəcədə universallığı qəbul edir. Xüsusilə, zəif mədəni relativizm mədəniyyətin mənəvi dəyərlərin formalaşması üçün mühüm mənbələrdən biri olduğunu əsas gətirərək, radikal universalizmin ifratlarına qarşı çıxır.^[12]

• Fəlsəfə
• Psixologiya
• Pozitivizm

• A. KADİR ÇÜÇEN. Bilgi Felsefesi. Bursa 2005. — ISBN 975-8149-23-7
• Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti. Dörd cilddə. III cild. Bakı, "Şərq-Qərb", 2006, 672 səh. — ISBN 9952-34-025-7
• Əlizadə A.A. Antik fəlsəfə tarixi. Ali məktəblərin tələbələri üçün dərs vəsaiti. Bakı-2016, 288 s. — İSBN –5-89968-061-X
• Hacıyev Zeynəddin Camal oğlu. Fəlsəfə. Ali məktəblər üçün dərslik. “Turan evi” nəşriyyatı, Bakı 2012, 488 səh. — ISBN 9952-8050-2-0
• Mehdiyev R.Ə. Fəlsəfə. Dərs vəsaiti. Bakı, "Şərq-Qərb", 2010, 360 səh. Rusca ikinci nəşrindən tərcümə
• Nəzərova A.H. Fəlsəfə terminlərinin izahlı lüğəti. Bakı, “Elm və təhsil”, 2014, 224 səh.
• Platon. Devlet. Eski Yunancadan çeviren: Furkan Akderin. 2016. — ISBN 978-605-02-0420-9
• YAŞAR PAŞA oğlu ƏHMƏDOV. Fəlsəfə (Dərs vəsaiti), VI hissə - Təbiət və cəmiyyətin fəlsəfəsi. Bakı, “PG nəşrlər evi”, 2013. — ISBN 978-9952-440-39-8
• Walther Kranz/ Çeviren: Buad Y. Baydur/Yayınlıyan Sosyal Yayınlar: İsa Çelik/Birinci basım: Mayıs 1984

• H. Gökçe Zabunoğlu, “Kültürel Görecelik ve İnsan Haklarının Evrenselliği”, Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Yayınları, Ankara 2011, s. 791.
• XƏLİLOV S.S. FƏLSƏFƏ: TARİX VƏ MÜASİRLİK (Fəlsəfi komparativistika). Bakı, «Azərbayсan Universiteti» nəşriyyatı, 2006 - 420 səh.
• Kaan H. Ökten. ARİSTOTELES. ARİSTOTELES. İstanbul, 2007. — ISBN 978-975-468-705-7
• Prof.Dr. Ahmet CEVİZCİ. Felsefe. T.C. ANADOLU ÜNİVERSİTESİ YAYINI. ESKİŞEHİR, Ağustos 2018, s 227. — E-ISBN 978-975-06-2653-1