Suxumi iğtişaşları (1989)

Suxumi iğtişaşları — Sovet İttifaqı dövründə, 1989-cu ilin iyulunda Gürcüstan SSR-nin tərkibində olan Abxaziya MSSR-nin Suxumi bölgəsində abxaz və gürcü icmaları arasında artan etniklər arası gərginliyin səbəb olduğu və sonrasında Suxumidə və bütün Abxaziyada bir neçə gün davam edən küçə döyüşləri və sivil çaxnaşmalar.

Suxumi iğtişaşları (1989)
Əsas münaqişə: Gürcü-abxaz münaqişəsi
Tarix iyul 1989
Yeri Suxumi, Abxaziya MSSR
43°00′12″ şm. e. 41°00′55″ ş. u.HGYO
Səbəbi Tbilisi Dövlət Universitetinin Suxumidə şöbəsinin açılmağı
Nəticəsi 18 ölü
448 yaralı
Münaqişə tərəfləri

Abxaz mülki şəxslər

Gürcü mülki şəxslər

Sovet polisi

İğtişaşlar Suxumidə Tbilisi Dövlət Universitetinin filialının açılmasına abxaz etirazı olaraq başladı və 16 iyul 1989-cu ildə yeni universitetin yerləşməsi gözlənilən gürcü məktəbinin talan edilməsi ilə başa çatdı. Meydana gələn zorakılıq tez bir zamanda geniş millətlərarası qarşıdurma miqyası aldı. sovet ordusu vəziyyəti müvəqqəti nəzarətə götürdükdə, iğtişaşlar, əsasən aralarında gürcülərin olduğu 18 nəfərin ölümünə və 448 nəfərin yaralanmasına səbəb olmuşdu. Gürcüstanda millətlərarası zorakılığın ilk hadisəsi olan bu iğtişaşlar Gürcü-abxaz münaqişəsinin başlanğıcı kimi qəbul edilir.

Zəmin

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Həmçinin bax: Abxaziya tarixi

1921-ci ildən 1931-ci ilə qədər Abxaziya xüsusi bir statusa malik olan müqavilə ilə Gürcüstan SSR-yə birləşdirilən, lakin tam tabe olmayan yarım müstəqil müstəqil Sovet respublikası – Abxaziya Sovet Sosialist Respublikası idi. Abxaziya SSR-in Abxaziya MSSR-yə çevrilməsi və Gürcüstan SSR-nin nəzarəti altında olması abxazlar arasında tam olaraq qəbul edilməyən bir hərəkət idi.[1] Bu hərəkətə qarşı çıxan etirazlar edildi və 1957, 1967 və 1978-ci illərdə bunlar dəfələrlə təkrarlandı.[2] Yalnız 1978-ci ildə Suxumi Pedaqoji İnstitutunun müstəqil bir universitetə – Abxaziya Dövlət Universitetinə çevrilməsi daxil olmaqla, ya gürcü ya da sovet hökuməti tərəfindən bəzi güzəştlər edildi.[3][4]

Sovet İttifaqı daxilində yenidənqurma işlərinin başlaması ilə abxazların Gürcüstan SSR-dən ayrılma istəyinə yeni ümidlər yarandı. 17 iyun 1988-ci ildə Abxaz Məktubu olaraq bilinən 87 səhifəlik bir sənəd Mixail Qorbaçova və sovet rəhbərliyinin qalanına göndərildi. 60 qabaqcıl abxaz tərəfindən imzalanan məktubda abxazların duyduğu kədərlər açıqlandı və 1978-ci ildəki güzəştlərə baxmayaraq, bölgədə muxtariyyətin böyük ölçüdə nəzərə alınmadığını iddia etdi. Bu, Abxaziyanın Gürcüstan SSR-dən çıxarılmasını və SSRİ Abxaziyaya yaxın tam bir Sovet respublikası olaraq bərpa edilməsini istəməklə sonlanmışdı.[5] Məktub sovet hakimiyyətinin diqqətini cəlb edə bilməsə də, məktəblərdə gürcü dilinin tədrisinin artırılmasını tələb edən siyasət həyata keçirən Gürcüstan rəhbərliyi arasında narahatlıq doğurdu. Bu siyasət əksər etnik abxazların gürcü dilində danışmadığı, əksinə üç başqa dildən (abxaz, meqrel və rus) istifadə etdiyi Abxaziyada müxalifətlə qarşılaşdı.[6]

Daha sonrakı problem 18 mart 1989-cu ildə özünü göstərdi. Abxazlar üçün ənənəvi toplanma yeri olan Lıxnı kəndində təxminən 37.000 nəfər bir araya gəldi və "Lıxnı Bəyannaməsi" olaraq bilinən tarixi sənədi imzaladı. Bu sənəd Abxaziyanın bir daha 1921–1931-ci illərdə olduğu kimi ayrı bir respublikaya çevrilməsini tələb edirdi. Əvvəlki "Abxaziya Məktubu"-ndan fərqli olaraq dərhal ictimailəşən bu bəyannamə Abxaziyadakı gürcü icmasının kütləvi müxalif nümayişlərinə səbəb oldu.[7] Etirazlar Gürcüstanın paytaxtı Tiflisdə kulminasiya nöqtəsinə çatdı və 9 aprel 1989-cu ildə Sovet Daxili İşlər Nazirliyi qoşunları tərəfindən şiddətli şəkildə dağıdılmış, çoxluqla qadınların olduğu ən azı on doqquz nəfərin ölməsinə və yüzlərlə nümayişçinin yaralanmasına səbəb olan sovet əleyhinə müstəqillik mitinqinə çevrildi.[a] Ertəsi gün Gürcüstan Mərkəzi Komitəsinin plenumunda Kommunist Partiyasının birinci katibi Cumber Patiaşvili istefa verdi və yerinə Gürcüstan KQB-nin keçmiş rəhbəri Givi Qumbaridze gəldi.[8] 9 aprel faciəsi Gürcüstandakı sovet rejimindən etibarlılığın son vizitlərini çıxartdı və bir çox gürcünü Sovet İttifaqına qarşı radikal müxalifətə sövq etdi və gürcülər və digər qruplar, xüsusən də abxaz və osetinlər arasında etnik gərginliyi artırdı.[9]

Universitet problemi

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Şəkildəki Abxaziya Dövlət Universiteti iğtişaşların başlama səbəbi idi.

Abxaziyada universitet məsələsi həmişə çox həssas bir mövzu olaraq qalmışdı. Suxumi Dövlət Universiteti 1978-ci ildə Abxaz separatçılarının tələblərinə qarşı güzəştlərin bir hissəsi olaraq yaradıldı və bu da öz növbəsində öz dilini və mədəniyyətini qorumaq üçün Gürcüstanda milli səfərbərliyi başlatdı. Universitetin üç bölməsi var idi – abxaz, gürcü və rus dili.[10] Ancaq gürcü tələbələr dəfələrlə abxaz və rus müəllim və administrasiyasının ayrı-seçkiliyə yol verməsindən şikayət edirdilər.[11] 9 aprel hadisələrindən sonra Suxumi Dövlət Universitetində gürcü tələbələr aclıq aksiyasına başladılar və universitetin gürcü sektorunun Tbilisi Dövlət Universitetinin filialına çevrilməsini və filialın, faktiki olaraq, abxazlar deyil, gürcülər tərəfindən idarə olunmasını tələb etdilər.[12] Subtropik Kənd Təsərrüfatı İnstitutun tələbə və müəllim heyətinin də qoşulduğu bu hərəkət Abxaziyada etnik gürcülərin daha böyük mədəni ayrılma və iki etnik qrup arasında daha aydın bölgü üçün başladılan kampaniyanın bir hissəsi idi. Abxaziyada iğtişaşlara səbəb olacağını bilən səlahiyyətlilər bu tələbi 14 mayda təsdiq etdilər.[13] Buna cavab olaraq abxazlar oturma aksiyası təşkil etdi.[14] Moskvadakı Ali Sovet də Abxaziyanın sovet siyasi təsir sahəsində olduğunu bildirərək, gürcülərin universitet qurmaq səlahiyyətinə sahib olmadığına qərar verən bir komissiya qurdu. Komissiya Abxaziya böyüklüyündə bir bölgənin iki universitetə ​​ehtiyacı olmadığı qənaətinə gəldi. Bundan əlavə, qurum gürcülərin mövcud dil sistemi altında ayrıseçkiliyə məruz qaldıqlarını iddia etmələrinə baxmayaraq, universitetə abxaz sektoruna nisbətən gürcülərin müraciətlərinin daha çox olduğunu bildirdi.[15]

İğtişaşlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Universitetin qanuniliyinə qarşı çıxarılan qərara baxmayaraq, qəbul imtahanları 15 iyul tarixinə təyin edildi.[16] Abxazların şəhərdə toplaşan gürcülərin izdihamının fotoşəklini çəkmək cəhdlərinin hadisələrə təkan verdiyi deyilir.[16][17] Axşam saat 19:00-a qədər universitet hücum altında idi.[17] İyulun sonlarında bir çoxu silahlı olan beş min abxazdan ibarət bir izdiham binaya basqın etdi. Gürcüstan imtahan komissiyasının bir neçə üzvü döyüldü, məktəb talan edildi.[18]

Bu, hər iki tərəfin bir neçə gün davam edən silahlı döyüşlərdə iştirak etməsi nəticəsində daha çox itki və dağıntıya səbəb olan hadisələr silsiləsini başlatdı. Həmin axşam abxaz və gürcülər bütün Abxaziya və qərbi Gürcüstan ərazilərinə səfərbər olmağa başladılar. Abxaziyanın şimal-şərqindən olan etnik gürcü alt qrupu olan svanlar və Abxaziyanın Tkvarçeli şəhərindən olan abxazlar bütün gecə davam edən və ardından bir neçə gün davam edən atışmada toqquşdu.[14] Bu vaxt əsasən Abxaziyanın cənubundakı Qali rayonu və Qərbi Gürcüstandan olan 25.000-ə qədər gürcü Oçamçiranın yanına toplaşdı.[19] Sovet Daxili İşlər Nazirliyinin qoşunları asayişi bərpa etmək üçün göndərildi və 17 iyul tarixin' qədər zorakılıqlar xeyli dərəcədə böyüdü.[20]

Nəticələri

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Abxaziyadakı iyul hadisələri ən az 18 ölü və 448 yaralanmaya səbəb oldu, onlardan rəsmi məlumatlara görə 302 nəfəri gürcülər idi.[21] Gürcüstanda millətlər arası zorakılığın ilk hadisəsi də qeyd edildi; Abxaziyada meydana gələn əvvəlki etiraz və nümayişlərdə heç kim zərər çəkməmişdi.[22] Daxili İşlər Nazirliyinin qoşunlarının davamlı iştirakı bölgədə əmin-amanlığı təmin etsə də, zorakılıq baş verdi və sovet hökuməti millətlərarası problemlərin heç birini həll etmək üçün addım atmadı.[23] Gürcülər öz universitetlərinə hücumun abxaz separatçıların Moskvanın bölgədə hərbi vəziyyət elan etməsini şərtləndirən genişmiqyaslı bir zorakılıq yaratmaq məqsədi ilə qəsdən etdiyindən şübhələnirdilər, çünki bununla Moskva Tbilisidəki hökuməti Abxaziyadakı muxtar quruluşlar üzərində hər hansı bir nəzarətdən məhrum edəcəkdi. Eyni zamanda, onlar sovet hökumətini Gürcüstanın başqa yolla yatırılmayacaq müstəqillik hərəkatına mane olmaq üçün etnik məsələləri qızışdırmaqda ittiham etdilər. Digər tərəfdən, abxazlar yeni universitetin gürcülərin bölgədəki mədəni üstünlüklərini möhkəmləndirmək üçün bir vasitə olduğunu iddia etdi və iyul hadisələrinin araşdırılmasının Moskvaya təhvil verilməsini və Suxumidə Tbilisi Dövlət Universitetinin heç bir şöbəsinin açılmamasını tələb etdilər.[24]

Abxaziyada gərginlik yüksək olaraq qalırdı və və görünürdü ki, abxazlar bölgədəki gürcü hakimiyyətinə tamamilə məhəl qoymurdu. Bu, 25 avqust 1990-cı ildə Abxaziya Ali Sovetinin Gürcüstan qanunları üzərində Abxaziya qanunlarının üstünlüyünü təmin edən "Abxaziyanın Dövlət Suverenliyi haqqında Bəyannamə"-nin qəbul edilməsiylə bir daha təsdiqləndi.[25] Elə həmin gün Ali Sovet Abxaziyanın Sovet İttifaqı daxilində tam bir ittifaq respublikası olduğunu elan etdi.[26] Bu hərəkət gürcülərin abxazların bölgənin əsl sakinləri olmadığına dair ittihamları ilə qarşılandı. Bu 1950-ci illərdə gürcü alimləri tərəfindən ilk dəfə irəli sürülmüş, lakin heç bir ciddi akademik və ya tarixi əsası olmayan bir iddia idi.[27] 1990-cı ilin oktyabrında millətçi koalisiyanın qələbəsi daha da böyük problemlərə səbəb oldu, çünki Gürcüstan Ali Sovetinin yeni seçilmiş sədri Zviad Qamsaxurdiya ölkədə qeyri-gürcü əhalisinin muxtariyyətini azaltmaq istəyidiyini açıq şəkildə bildirmişdi.[28] Lakin bu məqamda Gürcüstan hakimiyyəti Abxaziyada effektiv bir şəkildə dayanmışdı: Abxaziya Gürcüstanın qalan hissəsinin boykot etdiyi 17 Mart 1991-ci ildə Sovet referendumunda iştirak etdi, bölgənin qeyri-gürcü əhalisi də (başqa bir muxtar bölgə – Cənubi Osetiya ilə birlikdə) öz növbəsində Gürcüstan) öz növbəsində, 9 aprel 1991-ci ildə müstəqillik referendumunu boykot etmişdi.[29][30]

1991-ci ilin avqustunda seçki ərazilərini etnik cəhətdən bölüşdürən, 1991-ci il seçkilərinin də bu format altında keçirildiyi, çox uzun müddət davam etməyən güc bölgüsü sazişi qəbul edildi,[26] lakin Gürcüstanda Qamsaxurida hökumətinin dağılması və Eduard Şevardnadzenin Qamsaxuridanınimzaladığı sazişlərə hörmətsizlik edərək onu delegitimləşdirmək səyləri və Abxazların davam edən Gürcüstan vətəndaş müharibəsindən istifadə etmək istəklərindən sonra bu dağıldı.[31] Beləliklə, 23 iyul 1992-ci ildə Abxaziya Ali Soveti Gürcüstanla müqavilə birliyində olsa da, Abxaziyanı suveren dövlət adlandıran 1925-ci il konstitusiyasını yenidən qəbul etdi.[32] Gürcüstan avqustun 14-də hərbi əməliyyata başladı. Yaranan müharibə 1993-cü ilin sentyabrına qədər davam edəcək və davam edən gürcü-abxaz münaqişəsinə səbəb olacaqdı.[33] 1992-1993-cü illər müharibəsindən sonra şəhər gürcülərin nəzarətindən çıxdığı üçün açıq qalan Tiflis Dövlət Universitetinin Suxumi filialı Tbilisiyə köçürüldü. 1993-cü ilin dekabrında Tbilisidə yenidən quruldu və fəaliyyətini dəvam etdirdi.[34]

Qeydlər

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ Ölüm rəqəmi müxtəlif mənbələrdə fərqlidir: Qafqaz tarixçisi Stefen Cons 19 nəfərin (Jones, 2013. səh. 31–32), Qafqazdakı bu məsələyə fokslanan BBC və Eurasianet 20 nəfərin (Eke, 2009; Lomsadze, 2014), rus dili və gürcü ədəbiyyatı və tarixi professoru Donald Rayfild 21 nəfərin öldüyünü yazmışdı. (Rayfield, 2013. səh. 378)

Mənbə

[redaktə | mənbəni redaktə et]

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ Suny, 1994. səh. 321
  2. ↑ Lakoba, 1995. səh. 99
  3. ↑ Hewitt, 1993. səh. 282
  4. ↑ Slider, 1985. səh. 59–62
  5. ↑ Hewitt, 1996. səh. 202
  6. ↑ Hewitt, 2013. səh. 57–60
  7. ↑ Francis, 2011. səh. 73
  8. ↑ Jones, 2013. səh. 35
  9. ↑ Rayfield, 2012. səh. 378–380
  10. ↑ Slider, 1985. səh. 62–63
  11. ↑ Slider, 1985. səh. 63
  12. ↑ Francis, 2011. səh. 74
  13. ↑ Chervonnaya, 1994. səh. 65
  14. ↑ 1 2 Kaufman, 2001. səh. 104–105
  15. ↑ Hewitt, 2013. səh. 75
  16. ↑ 1 2 Kaufman, 2001. səh. 105
  17. ↑ 1 2 Popkov, 1998. səh. 115
  18. ↑ Beissinger, 2002. səh. 301–303
  19. ↑ Popkov, 1998. səh. 118
  20. ↑ Popkov, 1998. səh. 118–120
  21. ↑ Kaufman, 2001. səh. 238: "Citation 111, which references Elizabeth Fuller, "The South Ossetian Campaign or Unification," p. 18 Report on the USSR, 1, No. 30 (July 28, 1989)."
  22. ↑ Zürcher, 2005. səh. 89
  23. ↑ Ozhiganov, 1997. səh. 374
  24. ↑ Suny, 1994. səh. 399
  25. ↑ Jones, 2013. səh. 44
  26. ↑ 1 2 Zürcher, 2005. səh. 95
  27. ↑ Hewitt, 2013. səh. 47–48, 80–83
  28. ↑ Suny, 1994. səh. 325
  29. ↑ Francis, 2011. səh. 75
  30. ↑ Zürcher, 2005. səh. 93
  31. ↑ Zürcher, 2005. səh. 95–96
  32. ↑ Saparov, 2015. səh. 65
  33. ↑ Rayfield, 2012. səh. 383–384
  34. ↑ Sokhumi State University, 2014

Ədəbiyyat

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  • Beissinger, Mark R., Nationalist Mobilization and the Collapse of the Soviet State, Cambridge, United Kingdom: Cambridge University Press, 2002, ISBN 0-521-00148-X
  • Chervonnaya, Svetlana, Conflict in the Caucasus: Georgia, Abkhazia and the Russian Shadow, Ariane Chanturia tərəfindən tərcümə olunub, Glastonbury, United Kingdom: Gothic Image Publications, 1994, ISBN 978-0-90-636230-3
  • Eke, Stephen, Georgia recalls Soviet crackdown, BBC, 2009, İstifadə tarixi: 2018-01-05
  • Francis, Céline, Conflict Resolution and Status: The Case of Georgia and Abkhazia (1989–2008), Brussels: VUB Press, 2011, ISBN 978-90-5487-899-5
  • Hewitt, B.G., "Abkhazia: A problem of identity and ownership", Central Asian Survey, 12 (3), 1993: 267–323, doi:10.1080/02634939308400819
  • Hewitt, George, Discordant Neighbours: A Reassessment of the Georgian-Abkhazian and Georgian-South Ossetian Conflicts, Leiden, The Netherlands: Brill, 2013, ISBN 978-9-00-424892-2
  • Hewitt, B.G, The Georgian/South Ossetian territorial and boundary dispute // Wright, John F.R.; Goldenberg, Suzanne; Schofield, Richard (redaktorlar ), Transcaucasian Boundaries, London: UCL Press Limited, 1996, 190–225, ISBN 1-85728-234-5
  • Jones, Stephen, Georgia: A Political History Since Independence, London: I.B. Taurus, 2013, ISBN 978-1-78453-085-3
  • Kaufman, Stuart J., ''Modern Hatreds: The Symbolic Politics of Ethnic War, Ithica, New York: Cornell University Press, 2001, ISBN 0-8014-8736-6
  • Lakoba, Stanislav, "Abkhazia is Abkhazia", Central Asian Survey, 14 (1), 1995: 97–105, doi:10.1080/02634939508400893
  • Lomsadze, Giorgi, For Tbilisi, the Battle of April 9, 1989 Continues, Eurasianet, 2014, İstifadə tarixi: 2018-01-05
  • Ozhiganov, Edward, The Republic of Georgia: Conflict in Abkhazia and South Ossetia // Arbatov, Alexei; Chayes, Abram; Handler Chayes, Antonia; Olson, Lara (redaktorlar ), Managing Conflict in the Former Soviet Union: Russian and American Perspectives, Cambridge, Massachusetts: The MIT Press, 1997, 341–400, ISBN 0-262-51093-6
  • Popkov, Viktor, Soviet Abkhazia 1989: A Personal Account // Hewitt, George (redaktor), The Abkhazians: A Handbook, New York City: St. Martin's Press, 1998, 102–131, ISBN 978-0-31-221975-8
  • Rayfield, Donald, Edge of Empires: A History of Georgia, London: Reaktion Books, 2012, ISBN 978-1-78-023030-6
  • Saparov, Arsène, From Conflict to Autonomy in the Caucasus: The Soviet Union and the making of Abkhazia, South Ossetia and Nagorno Karabakh, New York City: Routledge, 2015, ISBN 978-0-41-565802-7
  • Slider, Darrell, "Crisis and response in Soviet nationality policy: The case of Abkhazia", Central Asian Survey, 4 (4), 1985: 51–68, doi:10.1080/02634938508400523
  • Sokhumi State University, Brief History of University, 2014, 2018-01-03 tarixində orijinalından arxivləşdirilib, İstifadə tarixi: 2018-01-03
  • Suny, Ronald Grigor, The Making of the Georgian Nation (Second), Bloomington, Indiana: Indiana University Press, 1994, ISBN 978-0-25-320915-3
  • Zürcher, Christoph, Georgia's Time of Troubles, 1989–1993 // Coppieters, Bruno; Legvold, Robert (redaktorlar ), Statehood and Security: Georgia after the Rose Revolution, Cambridge, Massachusetts: The MIT Press, 2005, 83–115, ISBN 0-262-03343-7
  Gürcü-abxaz münaqişəsi  
Xronoloji ardıcıllıq Abxaziya cəbhəsi Gürcüstan cəbhəsi

Hərbi qüvvələr:

Əsəs liderlər:

Hərbi qüvvələr:

Əsas liderlər: