Abxaziya Muxtar Sovet Sosialist Respublikası


Abxaziya Muxtar Sovet Sosialist Respublikası (qısaca: Abxaziya MSSR) — Gürcüstan SSR-in tərkibində, 1931–1990–cı illərdə mövcud olmuş muxtar respublika. Sahəsi 8,6 km², əhalisi 1976-cı ildə 501 min nəfər olub. Respublikada 6 rayon, 6 şəhər və 3 şəhər tipli qəsəbə var idi.

Tarixi dövlət
Abxaziya Muxtar Sovet Sosialist Respublikası
rus. Автономная Советская Социалистическая Республика Абхазия
gürc. აფხაზეთის ავტონომიური საბჭოთა სოციალისტური რესპუბლიკა
Bayraq Gerb
Bayraq Gerb
«"Пролетарии всех стран, соединяйтесь!"»
1931 — 1992
Paytaxt Suxumi
Dilləri Abxaz dili
Rus dili
Gürcü dili
Ərazisi
  • 8.600 km²
Əhalisi
  • 532.000 nəf. (1989)

Dövlət quruluşu

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Abxaziya MSSR Konstitusiyası 1937-ci il avqustun 2-də qəbul olunub. Ali dövlət hakimiyyət orqanı 4 il müddətinə seçilən birpalatalı Abxaziya MSSR Ali Soveti, sessiyalararası dövrdə isə onun Rəyasət Heyətidir. Ali Sovet respublika höküməti olan Nazirlər Sovetini təşkil edir. Yerli dövlət hakimiyyəti orqanları əhalinin 2 il müddətinə seçdiyi şəhər, rayon, qəsəbə və kənd Zəhmətkeş Deputatları Sovetləri olub. Abxaziya MSSR Ali Məhkəməsini Abxaziya MSSR Ali Soveti 5 il müddətinə seçir. Abxaziya MSSR Baş Prokurorunu isə SSRİ Baş Prokuroru 5 il müddətinə təyin edirdi.

Abxaziya MSSR Mərkəzi İcraiyyə Komitəsi və Ali Sovetinin rəhbərləri

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  • 28.12.1936 — 02.1937 vakant, Abxaziya MSSR MİK sədrinin köməkçisi əvəzedici kimi
  • 13.07.1938 — 07.04.1948 Ali Sovet prezidiumu rəhbəri Mixail Delba

Tarixi

[redaktə | mənbəni redaktə et]

1918-ci ilin martında Abxaziyada bolşevik üsyanı baş verdi. Aprelin 8-də Suxumidən Sovet hakimiyyəti quruldu. Lakin 1918-ci ilin mayın 17-də Zaqafqaziya Seymi qoşunları Suxumini tutaraq sovet hakimiyyətini ləğv etdi. 1921-ci il martın 4-də Qızıl Ordu Abxaziyaya daxil olaraq yenidən sovet hakimiyyətini qurdu. Abxaziya Sovet Sosialist Respublikası elan olundu. 1921-ci il dekabrın 16-da Abxaziya SSR könüllü surətdə Gürcüstan SSR tərkibinə daxil oldu. 1922-ci il dekabrın 30-da Zaqafqaziya SFSR tərkibində SSRİ-yə, 1931-ci ilin fevralından muxtar respublika kimi Gürcüstan SSR tərkibinə daxil oldu. 1925-ci il aprelin 1-də Abxaziyanın ilk Konstitusiyası qəbul edildi. 1937-ci il avqustun 2-də Ümumabxaziya Sovetlər Qurultayı respublikada yeni Konstitusiyanı qəbul etdi.

Yenidənqurmanın başlaması abxazlara Gürcüstanın tərkibindəki statuslarından narazılıqlarını bildirmək imkanı verdi. 1988-ci ildə Mixail Qorbaçova və Sovet rəhbərliyinə aparıcı abxazların imzaladığı bir məktub göndərildi. Bu məktubda abxazların hiss etdikləri şikayətləri izah edildi və 1978-ci il güzəştlərinə baxmayaraq bölgədəki muxtariyyətin böyük ölçüdə nəzərə alınmadığını iddia edildi. Sonda Abxaziyanın Gürcüstan SSR-in tərkibindən çıxarılması və Abxaziya SSR-ə bənzər tam hüquqlu sovet respublikası kimi bərpa edilməsi xahişi var idi.[1] Bundan 1989-cu ilin martında təxminən 37.000 nəfərin imzaladığı bir sənəd olan Lixni Bəyannaməsi hazırlandı.[2] Bu, Gürcüstanda etirazlara səbəb oldu və 9 Aprel 1989-cu ildə Tiflisdə kütləvi bir antisovet və Gürcüstan tərəfdarı müstəqillik mitinqi ilə nəticələndi. Etiraz aksiyası Daxili İşlər Nazirliyinin sovet qoşunları tərəfindən vəhşicəsinə dağıdıldı və iyirmi nəfər, əsasən gənc qadınlar öldürüldü və yüzlərlə nümayişçi yaralandı.[3] 9 aprel faciəsi Gürcüstanda sovet rejiminə olan inamın son qalıqlarını sarsıtdı və bir çox gürcüləri Sovet İttifaqına radikal müxalifətə sövq etdi və gürcülərlə digər etnik qruplar, xüsusən abxazlar və osetinlər arasında etnik gərginliyi artırdı. Tbilisi Dövlət Universitetinin filialının yaradılmasına etiraz edən Suxumidəki sonrakı iğtişaşlar Abxaziya millətçiliyini gücləndirdi.

Abxaziyada gərginlik yüksək olaraq qaldı və abxazlar bölgədəki Gürcüstan hakimiyyətinə tamamilə məhəl qoymadılar. Bu, 25 avqust 1990-cı ildə Abxaziya Ali Sovetinin Abxaziya qanunlarının gürcülər üzərində üstünlüyünü təmin edən "Abxaziyanın dövlət suverenliyi haqqında" Bəyannaməsini qəbul etməsi ilə təsdiqləndi. Ali Sovet Abxaziyanı Sovet İttifaqının tərkibində tamhüquqlu bir ittifaq Respublikası elan etdi.

1990-cı ilin oktyabrında millətçi koalisiyanın qələbəsi problemləri daha da artırdı, çünki Gürcüstan Ali Sovetinin yeni seçilmiş sədri Zviad Qamsaxurdiya ölkədəki gürcü olmayan əhalinin muxtariyyətini məhdudlaşdırmaq istəyində açıq idi. Bununla birlikdə, bu məqamda Abxaziyadakı Gürcüstan hakimiyyəti faktiki olaraq mövcudluğunu dayandırdı. Abxaziya 17 mart 1991-ci ildə Gürcüstanın qalan hissəsinin boykot etdiyi Sovet referendumunda iştirak etdi. Bölgənin qeyri-gürcü əhalisi (Gürcüstanın başqa bir muxtar vilayəti olan Cənubi Osetiya ilə birlikdə), 9 aprel 1991-ci ildə Gürcüstanın müstəqillik referendumunu boykot etdi.[4]

1991-ci ilin avqust ayında seçki dairələrinin etnik mənsubiyyətə görə bölünməsini nəzərdə tutan hakimiyyət bölgüsü müqaviləsi bağlandı və 1991-ci il seçkiləri qısa müddətə də olsa bu formatda keçirildi. Lakin Gürcüstanda Qamsaxurdiya hökumətinin süqutu və Eduard Şevardnadzenin imzaladığı razılaşmaların yerinə yetirməməsi və abxazların Gürcüstanda davam edən vətəndaş müharibəsindən istifadə etmək istəyi səbəbindən Qamsaxurdiyanı legitimlikdən məhrum etmək cəhdləri ilə hər şey dağıldı. Beləliklə, 23 iyul 1992-ci ildə Abxaziya Ali Şurası Gürcüstanla müttəfiq dövlətdə olsa da Abxaziyanın suveren dövlət adlandırıldığı 1925-ci il Konstitusiyasını bərpa etdi. 14 avqustda Gürcüstan 1993–cü ilin sentyabrına qədər davam edən və daha sonra davam edən Abxaziya-Gürcüstan münaqişəsinə səbəb olan bir müharibəyə başlayaraq hərbi əməliyyat keçirdi.

Milli tərkibi

[redaktə | mənbəni redaktə et]
SSRİ poçt markası, 1961. Muxtar sovet sosialist respublikaların paytaxtları. Abxaziya MSSR. Suxumi, Rustaveli prospekti.

1989-cu il siyahıyaalmasına əsasən respublika əhalisi 525.061 nəfər təşkil edirdi. Milli tərkibi:[5]

Dil

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Sovet dövründə abxaz dilinin yazısında çoxlu dəyişikliklər olub. Korenizasiya dövründə abxazlar SSRİ-də “qabaqcıl” xalqlardan biri hesab olunmurdu və beləliklə, onların milli dilinə və mədəni inkişafına daha çox diqqət yetirilirdi. Bu siyasətin bir hissəsi olaraq, 1928-ci ildə abxaz dili yazısı original kiril əlifbasından SSRİ-nin bir çox digər regional dilləri ilə birlikdə latınlaşdırıldı. Bu siyasət 1938-ci ildə ləğv edildi, latın əlifbalarının əksəriyyətini kiril əlifbası əvəz etdi. Abxaz dili bir neçə istisnadan biri idi; Cənubi Osetiya Muxtar Vilayətində (həmçinin Gürcüstan SSR-də) osetin dili ilə birlikdə gürcü əlifbasını qəbul etdi, lakin 1953-cü ildə kiril əlifbasına qayıdıldı (osetin dili də birlikdə).

İqtisadiyyat

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Abxaziya SSRİ-nin yüksək keyfiyyətli tütünçülük, inkişaf etmiş çay və sitrus istehsalı regionlarından biri olub. İqtisadiyyatında turizm və mədən sənayesi mühüm rol oynayırdı. Ölkədə sənaye ilk dəfə Sovet hakimiyyəti dövründə qurulmuşdu. Elektrik istehsalı yerli daş kömürə və hidroenerjiyə əsaslanırdı. 1973-cü ildə respublikada 360 milyon kvt-saat elektrik enerjisi istehsal olunub. Qumista çayı üzərində Suxumi SES tikilib. Abxaziya MSSR-də daş kömür (Tkvarçeli), polimetal filizlər, civə (Avadxara), barit kimi resurslar hasil olunurdu. 1973-cü ildə respublikada 789 min ton daş kömür hasil olunub, bu da həmin il Gürcüstan SSR-də çıxarılan daş kömürün 40%-i idi. Abxaziyada çıxarılan daş kömürün çox hissəsi Rustavi Metallurgiya Zavoduna daşınırdı.

Abxaziya MSSR-də həmçinin kənd təsərrüfatı məhsullarını emal edən sənaye sahələri mühüm rol oynayırdı. Çay (Qali, Açiqvara, Okumi, Oçamçire, Qantiadi), həmçinin şərabçılıq, meyvə konservi, ət, süd, balıq sənayesi inkişaf etmişdi. Dəri-ayaqqabı (Suxumi), toxuculuq (Suxumi, Qudauta, Oçamçire), ağac emalı (Kodori, Suxumi, Bzıb), cihazqayırma və metal emalı (Suxumi), tikinti materialları istehsalı (Suxumi, Tkvarçeli, Bzıb) sənayesi var idi.

Abxaziya MSSR-in sahil hissəsindən elektrikləşdirilmiş Tuapse-Suxumi-Samtredia dəmiryolu magistralı və Novorossiysk-Suxumi-Batumi avtomobil magistralı keçir. Mühüm portu Suxumi portudur.

Kənd təsərrüfatı

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Abxaziya MSSR-də ümumi əkin sahəsi 1973-cü ildə 42,6 min hektar olub. Çay (14,9 min hektar), tütün (6 min hektardan çox), sitrus bitkiləri (5,8 min hektar), qarğıdalı, kartof, tərəvəz-bostan bitkiləri becərilirdi. Meyvəçilik və üzümçülük inkişaf etmişdi. Südlük və südlük-ətlik qaramal, davar, donuz saxlanılır. 1974-cü ilin yanvar ayı hesabatına görə Abxaziya MSSR-də 137,7 min qaramal (o cümlədən 60,4 min inək və camış), 70,3 min donuz, 32 min davar var idi. İpəkçilik, arıçılıq və Qara dəniz sahillərində balıqçılıq inkişaf etmişdi.

Səhiyyə

[redaktə | mənbəni redaktə et]

1913-cü ildə Abxaziyada 92 çarpayılıq 4 xəstəxana və 9 həkim olduğu halda, 1974-cü ildə 1578 həkim (1940-cı ildə 403 həkim), 4938 orta tibb işçisi (1940-cı ildə 909), ümumi olaraq 5030 çarpayılıq 49 xəstəxana, əhaliyə ambulator-poliklinika yardımı göstərən 117 tibb müəssisəsi var idi. İttifaq əhəmiyyətli Suxumi, Qaqra, Qudauta, Yeni Afon, Qulripşi, Pitsunda müalicəvi kurortları var idi.

Təhsil və elm

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Abxaziya MSSR qurulmazdan qabaq əhalinin cəmi 10%-i savadlı idi. Sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra ümumi icbari təhsil həyata keçirilmişdir. Respublikada 1975-ci ildə 6732 şagirdin təhsil aldığı 64 məktəbəqədər təhsil müəssisəsi var idi. 1974/75 tədris ilində ümumtəhsil məktəblərində 105,2 min, 6 orta ixtisas təhsili məktəbi və texniki peşə məktəbində 3 minə yaxın şagird, 2 ali məktəbdə isə 10 min tələbə təhsil alırdı. Həmin ildə respublikada 290 kütləvi kitabxana, 194 klub müəssisəsi, 147 kinoqurğu, Abxaziya Dövlət Muzeyi var idi.

1975-ci ilin yanvarında respublikada 15 elmi idarə, o cümlədən Gürcüstan SSR Elmlər Akademiyasının Dil, Ədəbiyyat və Tarix İnstitutu, SSRİ Tibb Elmləri Akademiyasının Eksperimental Patologiya və Terapiya İnstitutu, Gürcüstan SSR Səhiyyə Nazirliyinin Elmi-Tədqiqat Kurortologiya və Fiziki Üsullarla Müalicə İnstitutu, Ümumittifaq Elmi-Tədqiqat Çay və Subtropik Bitkilər İnstitutunun filialları, Nəbabət Bağı, SSRİ-də yeganə olan Turizm İnstitutu var idi. Ümumilikdə 1974-cü ildə respublikada 892 elmi işçi, 49 elmlər doktoru və 367 elmlər namizədi çalışırdı.[6]

Həmçinin bax

[redaktə | mənbəni redaktə et]

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ Transcaucasian boundaries. London: UCL Press. 1996. səh. 190–225. ISBN 1-85728-234-5. (#accessdate_missing_url)
  2. ↑ Francis, Céline. Conflict resolution and status: the case of Georgia and Abkhazia, 1989-2008. Brussels: VUBPRESS. səh. 73. ISBN 978-90-5487-899-5. (#accessdate_missing_url)
  3. ↑ Jones, Stephen F. Georgia: a political history since independence (New paperback). London New York: I.B.Tauris. 2013. ISBN 978-1-78453-085-3.
  4. ↑ Zürcher, Christoph. The Post-Soviet Wars: Rebellion, Ethnic Conflict, and Nationhood in the Caucasus. New York City: New York University Press. 2007. səh. 93–96. İstifadə tarixi: 19 iyun 2024.
  5. ↑ "Abxaziya MSSR. 1989-cu il Ümumittifaq siyahıyaalma. SSRİ bölgələrinin şəhər və kənd əhalisinin cinsinə və milliyyətinə görə bölgüsü". 2017-08-15 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-04-22.
  6. ↑ Азәрбајҹан Совет Енсиклопедијасы: [10 ҹилддә]. I ҹилд: А—Балзак. Бакы: Азәрбајҹан Совет Енсиклопедијасынын Баш Редаксијасы. Баш редактор: Ҹ. Б. Гулијев. 1976. С. 27.