Abxaziyada gürcülərə qarşı etnik təmizləmə

2005-ci ildə Tbilisidə etnik təmizləmənin 12-ci ildönümü münasibətilə keçirilmiş sərgi: Qalereyaya gəlmiş yaşlı qadınlardan biri sərgilənən fotoda ölmüş oğlunu tanıyır.

Abxaziyada gürcülərə qarşı etnik təmizləmə[1][2][3][4][5][6][7][8][9][10], Abxaziyada gürcü qırğını[11][12] və ya Abxaziyada gürcülərə qarşı soyqırımı (gürc. ქართველთა გენოციდი აფხაზეთში) (əsasən gürcü mənbələrində)[13] — 1992–1993-cü illərdə Gürcü-abxaz münaqişəsi zamanı və 1998-ci ildə Abxaz separatçıları və onların tərəfdarları (ehtimal edilir ki, Rusiyadan olan könüllülər[8][14][15][16][17]) tərəfindən Abxaziya ərazisində yaşayan gürcülərə qarşı törədilmiş etnik təmizləmə[18], qırğın[19] və məcburi köçürmə prosesi. Hadisələr zamanı ermənilər, yunanlar, ruslar və mötədil abxazlar da öldürülmüşdür.[20] Prosesin nəticəsi olaraq 200.000–250.000 arası mülki gürcü əhali məcburi köçkün vəziyyətinə düşmüşdür.[21]

Gürcülərə qarşı etnik təmizləmə və qırğınlar törədilməsi Avropada Təhlükəsizlik və Əməkdaşlıq Təşkilatının 1994, 1996 və 1997-ci illərdə Budapeşt, Lissabon və İstanbul şəhərlərində keçirilmiş sammitlərində rəsmi olaraq təsdiqlənmiş, münaqişə zamanı hərbi cinayətlərin törədilməsi qeyd edilmişdir.[22] 15 may 2008-ci ildə Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Baş Məclisi tərəfindən qəbul edilmiş A/RES/62/249 qətnaməsində "etnik təmizləmə qurbanları da daxil olmaqla Gürcüstanın Abxaziya bölgəsindən olan bütün qaçqınlar və məcburi köçkünlərin öz torpaqlarına geri dönmə haqqının qorunması" xüsusi qeyd edilir, həmçinin "bütün BMT-yə üzv dövlətlər öz vətəndaşlarını Gürcüstanın Abxaziya bölgəsində mülk əldə etməkdən çəkindirməyə" çağırılır.[23] BMT Təhlükəsizlik Şurası ərazidə atəşkəsə çağıran bir neçə qətnamə qəbul etmişdir.[24]

Arxa plan

[redaktə | mənbəni redaktə et]

1992–93-cü illər Abxaziya müharibəsindən əvvəl ərazidə əhalinin təxminən yarısını gürcülər, beşdə birini isə abxazlar təşkil edirdilər. Bunun əksinə 1926-cı ildə iki xalq təxminən balanslaşdırılmış saya malik idi, yerdə qalan əhali isə ruslar, ermənilər və yunanlardan təşkil olunmuşdu. Genişmiqyaslı gürcü və erməni köçləri tədricən bu xalqların sayının dəfələrlə artmasına səbəb olsa da, 1989-cu ilin nəticələrinə görə abxaz əhalinin sayı heç iki dəfə də artmamışdı: gürcü əhalinin sayı dörd dəfə artaraq 67,494-dən 239,872-ə çatmış, erməni əhalinin sayı iki dəfə artmış, rus əhalinin sayı isə altı dəfə artmışdı.[25]

Abxaziyada hərbi münaqişə

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Gürcüstanda Abxaziyadan olan qaçqınların məskunlaşdığı qaçqın düşərgələrindən biri.
border=none Əsas məqalə: Gürcü-abxaz münaqişəsi

1992-ci ildə Abxaziyada siyasi vəziyyət Gürcüstan hökuməti və Abxaz separatçıları arasında hərbu münaqişə səviyyəsinə çatdı. Müharibə qızışdı, Gürcüstanın Daxili İşlər və Müdafiə Nazirlikləri polis birliklərinin köməyi ilə Suxumi şəhərini ələ keçirdi və Qudauta şəhərinə yaxınlaşdı. Suxumidə gürcülər tərəfindən həyata keçirilmiş siyasət, çoxsaylı abxaz məcburi köçkünlərinin yaranmasına gətirib çıxardı və buna görə də silahlı abxaz hərbi birləşmələri öz evlərini yenidən ələ keçirməyə qərar verdilər.[26] Lakin müharibənin gedişində əraziləri ələ keçirmiş abxaz separatçıları da gürcülərin etnik siyasətini təkrarlamışlar, 250.000-ə qədər gürcü əhali öz evlərindən köçməyə məcbur edilmişdir.[2] Rusiyanın ehtimal edilən köməyi sayəsində abxazlar yeni silahlı birləşmələr formalaşdırmağa və Şimali Qafqazdan könüllü dəstələri toplamağa nail olmuşlar. Siyasi analitik Georgi Mirskiyə görə, Qudautadakı Rusiya hərbi bazası "Abxaziya tərəfinin silahlar və hərbi ehtiyatlarla təmin edildiyi əsas mənbə olmuşdur."[15] Bundan başqa o əlavə edir ki, "düzdür, bunu sübut edəcək heç bir mənbə yoxdur, lakin tanklar, raketlər, haubitsalar və digər ağır hərbi texnikanın separatçılar tərəfindən düşmən qüvvələrdən ələ keçirilməsini düşünmək də sadəlövlük olardı."[15] Gürcülərə qarşı döyüşən hərbi birləşməyə Şimali Qafqaz xalqlarının firqəsi, Şamil Basayevin "Boz qurd" çeçen birləşməsi, "Baqramyan" erməni batalyonu, kazaklar, Dnestryanıdan olan döyüşçülər və müxtəlif rus xüsusi xidmət təmsilçiləri daxil idi.[27][28][29][30][31][32] Politoloq Bruno Koppiters qeyd edir ki, "BMT-də bəzi inisiativlər əldə edən qərb dövlətləri, silahlı qüvvələrinin münaqişədə aktiv iştirakının dayandırılması üçün rəsmi Moskvaya müraciət etdilər. BMT Təhlükəsizlik Şurası münaqişə zonasında atəşkəsə çağıran və Abxaziya tərəfinin etnik təmizləmə siyasətini pisləyən bir neçə qətnamə qəbul etmişdir."[24]

Minlərlə öz evini tərk etmək istəməyən gürcü əhali ilə qarşılaşan separatçılar, Abxaziyada gürcü əhalinin sayını azaltmaq üçün etnik təmizləməyə start verildi.[33] Etnik təmizləmə zamanı nə qədər insanın öldürülməsi mübahisəli olsa da, bu rəqəmin 8.000–10.000 nəfər arasında dəyişdiyi, həmçinin bu rəqəmə 1998-ci ildə separatçıların Qali rayonu hücumu zamanı öldürülən mülki vətəndaşların daxil olmadığı bilinir.[34] Təxminən 200.000–250.000 arası gürcü öz evlərini tərk etməyə məcbur edilmişdir.[21] Etnik təmizləmə kompaniyası rus, erməni, yunan, mötədil abxazlar və Abxaziya ərazisində yaşayan digər azsaylı xalqlara da aid edilmişdir. Abxaziya ərazisində gürcülərə məxsus olmuş 20.000-dən çox şəxsi ev və mülk dağıdılmışdır. Yüzlərlə məktəb, uşaq bağçası, kilsə, xəstəxana və tarixi abidələr talan edilmiş və dağıdılmışdır.[20]

1994-cü ildə ABŞ Dövlət Departamentinin hesabatında Abxaziyada gürcülərə qarşı həyata keçirilmiş insan hüquqlarının pozulması halları təsvir edilmiş, "Human Rights Watch" təşkilatı isə şəxsi müşahidələrinə əsasən bu cür pozuntulardan bəhs etmişdir. ABŞ Dövlət Departamentinin hesabatında deyilir:

" Abxaz separatçı qüvvələri gürcü qadınları, uşaqları və ahıllarına qarşı çoxsaylı vəhşiliklər törətmiş, bir çox insanı əsir götürmüşlər...onlar həmçinin ələ keçirdikləri ərazilərdə qalmış çoxlu gürcü mülki əhalini qətlə yetirmişlər.;...


Separatçılar gürcü əhaliyə qarşı terrora başlasalar da, ərazidə yaşayan digər xalqlar da bundan ziyan çəkmişdir. Bu fəaliyyətin həyata keçirilməsində çeçenlər və digər Şimali Qafqaz xalqları da abxazlara kömək etmişlər...Abxaziyadan qaçmağa nail olmuş şəxslər ərazidə cinsindən və yaşından asılı olmayaraq gürcü mənşəli əhaliyə qarşı törədilən vəhşiliklərdən bəhs edirlər. Abxaziya ərazisindən çıxarılmış cəsədlərə keçirilmiş baxış nəticəsində onlar üzərində çoxsaylı işgəncə əlamətlərinin olması müəyyən edilmişdir.[35]

"

Müharibənin başa çatmasından sonra Gürcüstan hökuməti, BMT, ATƏT və gürcü qaçqınlar münaqişə zamanı abxaz separatçıları tərəfindən törədilmiş soyqırım, etnik təmizləmə və deportasiya hadisələrinə dair faktları toplamağa başlamışlar. 1994-cü ildə və təkrarən 1996-cı ildə Budapeşt sammiti zamanı ATƏT Abxaziya ərazisində gürcülərə qarşı etnik təmizləmənin həyata keçirildiyini bildirmiş və "münaqişə zamanı hərbi cinayət törədənlərin cəzalandırılma"lı olduğunu vurğulamışdır.[36]

2006-cı ilin martında Haaqa Hərbi Cinayətlər Tribunalı Gercüstan tərəfinin göndərdiyi bütün sənədlərə baxılacağını elan etdi. Geniş həcmli tədqiqatlardan sonra tribunal Abxaziyada gürcülərə qarşı törədilmiş etnik təmizləmə, müharibə cinayətləri və terrorla bağlı iddialara məhkəmə qaydasında baxılacağını və dinləmələr keçiriləcəyini bəyan etdi.[37][38]

Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Qaçqınlar üzrə Ali Komissarlığından Ketrin Deyl qeyd edir:

" Kutaisidə keçmiş turist kampında yerləşdirilmiş qaçqınlar “İtalyan qalstuku” adlandırılan və insan dilinin boğazdan kəsilərək boyun ətrafında bağlanmasına əsaslanan “ümumi cəza təcrübəsi”ndən bəhs edirlər. Qadınlardan biri azyaşlı qızının zorlandığını və Abxaz əsgərlərinin ölülərə təcavüz etdiyini deyir. Bir kişi Qudautada abxaz əsgərlərin uşaqları öldürməsini və sonradan futbol oynamaq üçün onların başını kəsdiyini təsvir edir. Bu mövzular müxtəlif mənbələrdə dəfələrlə təkrar edilir.[39] "

Etnik təmizləmə faktları (1992–1993)

[redaktə | mənbəni redaktə et]
" Gürcüstan rəhbərliyi Abxaziyada Blitzkriq etmək niyyətində idi...Lakin hər şeyi tanklar və qradlarla həll etmək mümkün deyil. Abxazların başqa heç bir torpağı yoxdur, bizim çıxış yolumuz yoxdur. Lakin, artıq gürcülər də burda yaşaya bilməzlər. Abxaziyada onlar ancaq ölə bilərlər.
 "

Qaqranın işğalı

[redaktə | mənbəni redaktə et]

3 sentyabr 1992-ci ildə Rusiyanın vasitəçiliyi ilə Gürcüstan və abxaz separatçıları arasında, gürcü silahlı qüvvələrini Qaqra şəhərini boşaltmağa məcbur edən anlaşma imzalandı. Bu anlaşma Qudautada qrarlaşmış abxaz separatçılarının şəhərə hücumuna şərait yaratdı. Tezliklə Şavnabada, Avaza və Ağ qartal batalyonları (tanklar və ağır texnika ilə birgə) da daxil olmaqla gürcü silahlı qüvvələri şəhəri tərk etdi. Yalnız kiçik silahlı qüvvələr (Qaqradan olan gürcülərdən təşkil edilmiş könüllü dəstələri) şəhərdə qaldı. Lakin, 1 oktyabrda abxaz tərəfi anlaşmanı pozaraq Qaqra üzərinə geniş ölçülü hücum əməliyyatına başladı. Yaxşı təşkil edilmiş hücum əsasən çeçen (Şamil Basayevin rəhbərliyi altında) və Şimali Qafqaz silahlıları tərəfindən gerçəkləşdirilmişdir. Kiçik gürcü hərbi birləşmələri əvvəlcə Qaqranın ətraf ərazilərinə (Leselidze və Kolxida) nəzarəti itirmiş, 1 oktyabrda isə şəhər mərkəzində tamamilə məhv edilmişdir. Şəhərin işğal edilməsindən sonra burada yaşayan gürcü əhali işğalçılar və onların tərəfdarlarının əklinə keçmişdir. İlk genişmiqyaslı qırğın və etnik təmizləmə məhz Qaqranın işğalı zamanı həyata keçirilmişdir.[40]

Müxtəlif yaşlarda olan insanlar Qaqra, Leselidze və Kolxidadan qovularaq öldürülmüşdür. Separatçı qüvvələrin şəhərə girməsindən sonra mülki əhaliyə qarşı kütləvi qırğınlara başlanılmışdır. Əsas hədəf isə gənclər və uşaqlar olmuşdur. Şahidlərdən birinin xatirəsində deyilir:

" Evə qayıdanda küçədə çoxlu silahlı şəxslər görərkən təəccübləndim. Onlar sakit idilər. Mən silahlılardan birini qonşumuza oxşadaraq ona gürcü dilində “Necəsən?” dedim. O, qolumdan tutaraq dedi “Kəs səsini”. Mən özümə görə qorxmadım, fikirləşdim ki, onlar mənim ailəmi öldürüblər. O, məndən rus dilində soruşdu ki, “Sizin gəncləriniz hanı? Biz sizi öldürmək istəmirik, onları öldürəcəyik.” Mən dedim ki, onlar burda yoxdular, şəhərdə yalnız qocalar qalıb.[41] "

Silahlılar tərəfindən ələ keçirilmiş qadınlar və qızlar təcavüz və işgəncələrə məruz qalmışlar. Oktyabr gücumu zamanı Qaqrada yaşamış yaşlı bir gürcü qadını qeyd edir: "Onlar kor kişi və həmişə onunla qalan qardaşını gətirərək süngü ilə döyməyə, "it" adlandırmağa başladılar. O, yerə yıxıldı. Mən çoxlu qan gördüm. Əsgərlərdən biri dedi ki, "Biz səni öldürmək istəmirik, de görək qızların hardadı?" Mən onlara dedim ki, onun qızı yoxdur."[42]

" Mənim həyat yoldaşın Serqonu sürüyərək ağaca bağladılar. Zoya Tsvizba adlı abxaz qadın nimçədə çoxlu duz gətirərək həyat yoldaşımın bədənində yaralar açmağa, daha sonra isə duzu həmin yaralara çəkməyə başladı. Onlar təxminən on dəqiqə bu şəkildə işgəncə verdilər. Daha sonra gənc gürcü oğlanı (daha sonra onu da öldürdülər) traktorla quyu qazmağa məcbur etdilər. Onlar mənim həyat yoldaşımı bu quyuya yerləşdirdilər və diri-diri basdırdılar. Yeganə xatırladığım odur ki, tamamilə torpağın altında qalmamışdan əvvəl o dedi ki, “Dali, uşaqların qeydinə qal!"[43][44][45] "

Qaqranın işğalından sonra, işğalçılar soyqunçuluğa, vaxtında şəhəri tərk edə bilməyən və əsir düşən insanlara qarşı təcavüz və işgəncələrə başladılar. 1 oktyabr 5:00 pm-də mülki əhali (təxminən 1000–1500 nəfər) həbs edilərək Qaqranın mərkəzindəki futbol stadionuna gətirildi. 6 oktyabrda 50 nəfər elektrik dirəklərindən asılmış vəziyyətdə tapıldı. Bundan sonra stadionda həbs edilmiş uşaqlar, yaşlılar qadınlar və kişilər güllələnərək yaxınlıqda qazılmış kütləvi məzarlıqlara atıldı.

Rusiya hərbi müşahidəçisi Mixail Demiyanov (Gürcüstan tərəfi onun abxaz separatçı lideri Ardzinbanın hərbi məsləhətçisi olduğunu deyir) "Human Rights Watch"a deyir:

" Onlar [abxazlar] Qaqraya girəndə mən Şamil Basayevin batalyonunu gördüm. Mən heç vaxt belə dəhşət görməmişdim. Onlar ələ keçirdikləri hər kəsi zorlayır və öldürürdülər, insanları evlərindən sürüyərək çıxarırdılar. Abxaz komandir Arşba on dörd yaşlı qızı zırladı və sonra əmr etdi ki, onu edam etsinlər. Bütün gün ərzində mən fəryad və vəhşicəsinə zülm edilən insanların ağlama səslərini eşitdim. Növbəti gün mən stadionda insanların kütləvi şəkildə güllələnməsinin şahidi oldum. Onlar pulemyot və minomyotları yuxarıda yerləşdirərək aşağıda yığdıqları insanlara atəş açırdılar. Stadiondakı insanların hamısının öldürülməsi üçün bir neçə saat lazım oldu.[4][46] "

Birləşmiş Millətlər müşahidəçiləri tədqiqata başlamış və Qaqranın işğalı zamanı törədilən hərbi cinayətlərə dair faktların toplanmasına start vermişdilər. Abxaziya Ali Sovetinin sədr müavini Mixail Cinçaradze ofisindən çıxarılaraq edam edilmişdir.[47]

Kamani qırğını

[redaktə | mənbəni redaktə et]

14 mart 1993-cü ildə abxaz separatçıları və onların müttəfiqlərinin Suxumini ələ keçirmək cəhdinin boşa çıxmasından sonra, separatçılar əsas qüvvələrini şimal xətti boyunca yerləşdirdilər. 4 iyulda Qafqaz Dağlı Xalqları Konfederasiyası, abxaz birlikləri və erməni Baqramyan batalyonu Rusiya hərbi-dəniz qüvvələrini Tkuarçal şəhərinə daşımaq adı ilə Suxuminin şimal rayonlarına basqına başladılar. Gürcü birləşmələri və yerli əhalidən toplanmış könüllülər (həmçinin Ukrayna millətçi təşkilatlarının (UNA-UNSO) üzvlərindən təşkil olunmuş könüllülər də gürcülərin tərəfində döyüşürdü) Şroma, Tamişi və Kamani kəndlərində gözlənilməz halla qarşılaşdılar.

5 iyulda intentiv döyüşlərdən sonra Gürcüstan ordusu bir neçə saat ərzində 500-dən çox insan itirdi.[48] Kamani kəndi separatçılar və onların Şimali Qafqazdan olan müttəfiqlərinin əlinə keçdi. Kamani kəndində əsasən etnik svanlar (gürcülərin subetnik qrupu) və kəndin mərkəzində yerləşən Müqəddəs Georgi kilsəsində yaşayan ortosoks rahibələri yaşayırdılar.[49] Kəndin ələ keçirilməsindən sonra separatçılar kənd sakinlərini (qadınlar və uşaqlar da daxil olmaqla) tamamilə məhv etmiş, Müqəddəs Georgi kilsəsini isə qan gölünə çevirmişlər.[49] Ortodoks rahibləri Yuri Anua və Andrianın gözləri önündə rahibələr zorlanmış və öldürülmüşdür. Daha sonra hər iki rahib kilsədən çölə çıxarılaraq onlardan bütün separatçı qüvvələr qarşısında Abxaziyanın kimə məxsus olması soruşulmuşdur. Rahiblər Abxaziya torpağının nə gürcülərə, nə də abxazlara deyil, Tanrıya məxsus olduğunu dedikdən sonra öldürülmüşlər. Onlarla bir yerdə başqa bir rahib də öldürülmüşdür. Etnik mənşəcə abxaz olan bu rahib digər iki rahibi öldürməkdən imtina etdiyinə görə güllələnmişdi.[50] Kamani qırğını zamanı təxminən 120 mülki şəxs qətlə yetirilmişdir.

Suxuminin işğalı

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Müharibə zamanı Abxaziyada olmuş hərbi korrespndent Tomas Qoltz qeyd edir ki, Rusiya MiQ-29-ları 500-dən çox vakum bombası atmışlar ki, bunların da əksəri Suxuminin mülki əali yaşayan rayonlarına və Qumista çayı sahilində yerləşən kəndə istiqamətlənmişdi.[51] Rusiyalı jurnalist Dmitri Xolodov Suxumi separatçıların əlinə keçənə kimi şəhəri tərk etməmiş və baş verən hadisələr haqqında bir neçə hesabat yazmışdır. O, məlumat verir:

" Suxuminin atəşə tutulması bu müharibə zamanı baş vermiş ən iyrənc hadisələrdən idi...Suxuminin bütün sakinləri ilk gülləbəranı xatırlayırlar. Bu, 2 dekabr 1992-ci ildə baş vermişdir. İlk raketlər Sülh küçəsinə düşmüşdü. Onlar insanların kütləvi toplaşdığı yerləri hədəf almışdı. Növbəti “strateji hədəf” isə şəhər bazarı olmuşdur. Burada on səkkiz nəfər öldürülmüşdür. Bazarda həmişə çox adam olurdu.[52] "

27 iyul 1993-cü ildə Rusiyanın iştirakı ilə atəşkəs və Gürcüstan-Abxaziya münaqişəsinin tənzimlənməsi haqqında prinsiplər imzalanmışdır. Razılaşmaya əsasən Gürcüstan tərəfi ağır artilleriyanı, tankları və canlı hərbi qüvvənin böyük hissəsini Suxumidən çıxarmağa başladı. Abxaz separatçıları müttəfiqləri ilə şəhərə hücum və ağır bombardmanın təşkili haqqında razılaşma əldə etmişdi. Öz növbəsində Gürcüstan tərəfi Rusiyaya bəyan etdi ki, əgər gürcülər Suxumidən ordu çıxarılmasını tamamilə başa çatdırsalar, bu zaman şəhərə hücum edilə və ya bombardman təşkil oluna bilməz. Gürcü hərbi qüvvələri tankları ilə birgə Rusiya hərbi gəmiləri vasitəsiylə Poti şəhərinə daşındı. Şəhər tamamilə hərbi baxımdan müdafiəsiz hala gətirildi. Mülki əhali isə şəhərdə yaşamağa davam edirdi, həttam 1 sentyabrda bütün məktəblər yenidən fəaliyyətə başladı. Məcburi köçkünlərin böyük bir hissəsi yenidən öz evlərinə qayıtdılar və suxumidə həyat öz axarına qayıtdı. Şevardnadzenin sözlərinə görə, o Yeltsinə və Rusiya qarantiyasına inanmış, buna görə də insanlardan evlərinə qayıtmağı xahiş etmişdi.[53] Lakin, 16 sentyabr saat 8 am-də abxaz separatçıları Şimali Qafqaz könüllüləri, kazaklar və Rusiya xüsusi xidmət orqanı döyüşçüləri ilə birgə Suxumiyə hücuma başladılar.[54]

12 günlük gülləbərandan əvvəl bir neçə gün mühasirə altında olan şəhərin ətrafında intensiv döyüşlər baş verdi və hər iki tərəf ciddi itkilər verdi. Şəhərdə qalan gürcülər ağır artilleriya silahları qarşısında yalnız tüfənglər və AK 47-lələ müdafiə olunmağa məcbur idilər.[55] Suxumidəki teatr aktyorları birliyi şəhərdə separatçılara qarşı mübarizə aparan digər vətəndaşlarla birlikdə döyüşlərə qoşulmuşdu. Şəhər Rusiya hərbi hava qüvvələri və separatçıların artilleriyası tərəfindən amansızcasına bombalanırdı.[56] 27 sentyabrda şəhər separatçılar tərəfindən ələ keçirildi, Qafqaz Dağlı Xalqlaı Konfederasiyası və Rusiya birlikləri Abxaziya Hökumət Evini ələ keçirdilər. Müharibə zamanı mülki əhaliyə qarşı ən qorxunc qırğın Suxuminin işğalından sonra bu şəhərdə həyata keçirildi. Şəhərin işğalı zamanı abxaz separatçıları küçələrdə 1000-ə qədər adamı öldürmüşdülər. Şəhərdə tələyə salınmış mülki vətəndaşlar evlərindən, zirzəmilərindən və saxlanclarından çıxarılaraq əsir alınmışdır. Tamaz Nadareşvilinin "Abxaziyada soyqırımı" kitabında müharibədən xilas ola bilmiş yaşlı insanların gördükləri və nəql etdikləri hadisələr təqdim edilir:

" ...Onlar gənc qızı ələ keçirdilər. O, valideynlərinin öldürüldüyü saxlancda, evlərinin yanında gizlənmişdi. Ona bir neçə dəfə təcavüz etdilər. Daha sonra əsgərlərdən biri onu öldürdü, cəsədi isə eybəcər hala saldılar. Onun bədənini iki hissəyə bölüb yerə atdılar. Yanında isə yazdılar ki, Gürcüstan və Abxaziya bu qızın bədəni kimi heç vaxt bir bütöv olmayacaq.[57] "

Separatçılar və onların müttəfiqləri Ali Şuranın Sədri Jiuli Şartava, Suxuminin meri Quram Qabiskiriya, Mamia Alasaniya və Abxaz hökumətinin başqa nümayəndələrini, o cümlədən Suxumi polislərini əsir aldılar. Onlar əvvəlcə təhlükəsizlik vəd etsələr[58] də, nəticədə çoxsaylı qətllər həyata keçirilmiş, Birləşmiş Millətlərin hesabatında isə Şaratavaya işgəncələr verilməsi qeyd olunmuşdur.[59]

Müharibənin ağır fəsadlarını yaşamış gürcü qadınları Rusiya kinorejissoru Andrey Nekrasovla müsahibədə həmin günləri xatırlayaraq deyirlər:

" Abxazlar bizim evə girdilər, məni və yeddi yaşlı oğlumu bayıra çıxardılar. Bizi diz çökməyə məcbur etdilər və gözümün qarşısında oğlumu güllələdilər. Daha sonra onlar məni saçlarımdan tutaraq sürüdülər. Abxaz əsgərləri məni aşağı baxmağa məcbur etdilər; orada üç cavan oğlan və bir neçə yaşlı qadın çılpaq şəkildə suyun ortasında dayanaraq ağlayırdılar. Abxaz separatçıları isə öldürdükləri insanların cəsədlərini dəfn edirdilər. Daha sonra əsgərlərdən biri qranat atdı bir yerə toplanmış çoxlu adamı öldürdü. Məni yenidən ölülərin yanında diz çökməyə məcbur etdilər. Əsgərlərdən biri düz mənim yanımda ölünün gözlərini bıçaqla çıxardı. Daha sonra, o, həmin gözləri mənim dodaqlarıma və üzümə sürtməyə başladı. Mən daha dözə bilmədim və huşumu itirdim. Özümə gələndə gördüm ki, məni çoxlu ölülərin arasında ataraq çıxıb gediblər.[60][61] "

Suxuminin işğalından sonra iki həftə qırğınlar davam etdirildi. Qaçaraq xilas ola bilməyən gürcülər tərk edilmiş çoxmərtəbəli binalarda və evlərin zirzəmilərində gizlənməyə çalışırdılar. Nə döyüşçülər, nə mülki əhali, nə də tibb işçilərini (onların əksəriyyəti qadınlar idi) xilas etmək mümkün olmamışdır.[62] Hərbçilər tərəfindən aşkar edilən kimi, onlar yerindəcə öldürülürdü. Həmin günlər ərzində abxaz separatçıları tərəfindən dünya tarixində ən qəddar qırğınlardan biri həyata keçirilmişdir. Əldə edilmiş videolardan birində 5 yaşlı qız uşağının Suxumidə küçənin ortasında anasının gözü qarşısında öldürülməsini görmək mümkündür.

Suxumi qırğını zamanı yüzdən çox gürcü mədəniyyət xadimi öldürülmüşdür ki, onların da arasında qadınlar da olmuşdur. Qumista istirahət mərkəzinin bədii rəhbəri Nato Milorava, Dram teatrının aktyorları Vasili Çeidze, Teymuraz Jvaniya, Quram Gelovani, Suxumi mədəniyyət və istirahət parkının direktoru Yuri Davitaya da qətlə yetirilmiş insanlar arasında olmuşdur.

Suxumi qırğını zamanı 60-ə qadın olmaqla 200 müəllim öldürülmüşdür. Ətraf ərazilərdə genişmiqyaslı repressiyalar həyata keçirilmişdir. Xipsta/Axalsopelidə 17 gürcü öldürülmüş, 70 yaşlı kişinin ürəyi çıxarılmışdır. Başqa bir kişi baltalayaraq öldürülmüş, 65 yaşlı kişini traktora bağlayaraq işgəncə vermiş, daha sonra isə öldürmüşlər.

Suxumi qırğını zamanı abxaz vətəndaşlar da işgəncələrə məruz qalmışdır. Gürcüləri gizlətməyə və ya onlara kömək etməyə çalışan hər kəs qəddarca cəzalandırılmışdır. Gürcülərin öldürülməsində iştirak etmədiyinə görə Temur Kutarba adlı abxaz adıgey əsgər tərəfindən ailəsinin gözü önündə öldürülmüşdür. V. Vadakariya və onun abxaz dostu bir-birlərini müdafiə etdiklərinə görə öldürülmüşdülər.[63]

Oçamçire qırğını

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Abxaz separatçılarının Oçamçire şəhərini ələ keçirməsi zamanı 400 gürcü ailəsi qətlə yetirilmişdir.[64] 1992-ci ildə Qaqrada olduğu kimi Oçamçiredə də separatçılar şəhər əhalisini Axaldaba futbol stadionuna yığmışdılar.[64] Kişilər, qadınlar və uşaqlar bir-birindən ayrılmışdı. Bir neçə saat sonra kişilər güllələnmiş, qadınlar və uşaqlar isə zorlandıqdan sonra öldürülmüşdür.[65] Şahidlərin sözlərinə görə separatçılar əsir aldıqları qadınlar və uşaqları saxlamaq üçün lagerlər yaratmışdılar. Onlar 25 gün ərzində əsirləri burada saxlayır, həmin müddətdə onları zorlayır və işgəncə verirdilər.[66] Mülki əhaliyə qarşı törədilmiş vəhşiliklərdən başqa 50 gürcü hərbçisi də güllələnmişdir. Kütləvi qırğınlar Oçamçire rayonunun digər ərazilərində, xüsusilə Koçarada (müharibədən əvvəlki məlumatlarda bu rayonda 5340 gürcü əhali yaşayırdı) həyata keçirilmişdir. Təxminən 235 mülki əhali öldürülmüş, 1000 ev dağıdılmışdır.[67]

Oçamçire sakini olmuş və abxaz separatçıları tərəfindən əsir alınmış Leyla Qoletiani Rusiyalı kinorejissor Andrey Nekrasova verdiyi müsahibədə şahidi olduğu hadisələri belə təsvir edir:

" 15 il əvvəl mən Oçamçire rayonunda Axaldaba adlı kiçik kənddə yaşayırdım. 16 sentyabr 1993-cü ildə abxazlar bizim kəndə hücum etdilər. Göydən yağış kimi yağan güllələrdən hardasa gizlənmək mümkün deyildi...Rusiya kazaklarından biri məni evdən çıxararaq döyməyə başladı. Kazaklardan biri mənə yaxınlaşaraq soruşdu ki, mən nə vaxtsa bir kazakla cinsi əlaqədə olmuşammı. O, məni tutaraq paltarımı çıxarmağa çalışdı, mən müqavimət göstərməyə çalışsam da yıxıldım, bundan sonra o, AK 47 ilə məni vurmağa başladı. O, mənim hər yerimə zərbələr endirirdi, əsgərlər isə qışqırırdılar: Biz sizin hamınızı öldürəcəyik, amma bunu yavaş-yavaş edəcəyik. Daha sonra onlar məni gürcülərin saxlandığı abxaz məktəbinə gətirdilər. Məktəbdə qadınlar, kişilər və uşaqlar əsir saxlanırdı ki, onların da hamısı gürcülər idi. Əsirlər arasında bir neçə hamilə qadın və müxtəlif yaşdan olan uşaqlar var idi. Kazak batalyonunun döyüşçüləri tez-tez bizim yanımıza gəlir, gənc qızları və uşaqları apararaq zorlayırdılar. Bunlar 10, 12, 13 və 14 yaşında uşaqlar idilər. Onlar uşaqlara xüsusi üstünlük verirdilər. Qızlardan birinin 8 yaşı var idi. Kazaklar onu dəfələrlə zorlamışdılar. Mən bilmirəm bu qədər təcavüzdən sonra o necə sağ qala bilmişdi, amma kimliyini gizli saxlamaq üçün onun adını çəkmək istəmirəm. Onlar qadınları da aparırdılar. Lakin, daha sonra qoca qadınları aparmağa başladılar. Onlar qoca qadınlara qarşı təcavüzdə elə vasitələr tətbiq edirdilər ki, mən bunu xatırlamaq istəmirəm...bu qorxunc idi.[68] "

Qali qırğını

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Suxuminin işğalından sonra Abxaziyada geniş miqyasda gürcü əhalinin məskunlaşdığı yeganə ərazi Qali şəhəri idi. Qali rayonunun etnik tərkibi Abxaziyanın digər rayonlarından fərqli idi. Rayonda əsasən etnik gürcülər yaşasalar da, onlar müharibənin fəsadlarını hiss etmirdilər.[64] 1994-cü ildə abxazlar Abxaziya sərhəddində çoxsaylı gürcü əhalinin yaşaması faktı ilə üzbəüz qaldılar və burdakı əhaliyə qarşı etnik təmizləmə siyasəti tətbiq etdilər.[69] BMT müşahidəçiləri 1994-cü ildə ərazidə baş vermiş hadisələrin şahidi olmuşlar.[70] 8–13 fevral arasında abxaz separatçı qüvvələri və onların müttəfiqləri Qali rayonunun yaşayış sahələrinə hücum etmiş, mülki əhali öldürülmüş, təcavüz etmiş və evlərini dağıtmışdır (təxminən 4200-ə yaxın ev dağıdılmışdır.[71] Rusiya sülhməramlı qüvvələrinin ərazidə məskunlaşmasına baxmayaraq 1995–1996-cı illərdə həyata keçirilmiş etnik təmizləmə nəticəsində 450-dən çox mülki insan öldürülmüşdür.[71]

Müharibədən sonrakı dövr

[redaktə | mənbəni redaktə et]

"Human Rights Watch"-un 1995-ci ildə hazırlanmış və baş vermiş müharibə cinayətləri detallı təsvir edən hesabatında belə qənaətə gəlinir ki, Abxaz silahlı birləşmələri Suxumidə və eləcə də Abxaziyanın digər ərazilərində gürcü əhaliyə qarşı türədilmiş qətllər, müharibə cinayətləri və insan hüquqlarının pozulmalarına qarşı məsuliyyət daşıyır. "Human Rights Watch"-un hesabatında bütün bu əməllərin həqiqətən də gürcü əhalini öz evlərindən çıxarmaq üçün həyata keçirildiyi təsdiqlənir.[72]

" Cəbhə xəttində yerləşən 12 əsgərdən 2-si abxaz, 2-si erməni idi, onlardan 1-i Suxumidən olan yerli erməni, biri isə Qarabağda döyüşə bilməyəcək qədər cavan İrəvan ermənisi idi. Qalan əsgərlər ya Şimali Qafqazdan, ya da Sibirdən gəlmişdilər. Onları motivasiya edən nə idi? Qarət. Onlara naringi bağları olan evlər və avtomobillər söz verilmişdi.[73] "

Etnik təmizləmənin gürcü cəmiyyəti üçün təsirləri dağıdıcı olmuşdur. Müharibə və onu müşayət edən etnik təmizləmə nəticəsində Gürcüstanın müxtəlif ərazilərində, xüsusilə Sameqreloda (Minqreliya) (112,208; BMQAK, iyun 2000) 200.000–250.000 məcburi köçkün məskunlaşmışdır.[21] Tbilisidə və ətraf ərazilərdə qaçqaınlar yüzlərlə yataqxana, otel və tərk edilmiş Sovet kazarmalarında müvəqqəti məskunlaşmışlar. Onların bir çoxu iş axtarmaq üçün digər ölkələrə, xüsusilə Rusiyaya üz tuturlar.[74]

90-cı illərin əvvəllərində Gürcüstanda cəmiyyətin qaçqınları assimilyasiya etməsinə qarşı mübarizə aparılmışdır. Gürcüstan hökuməti Abxaziya üzərində hegemonluğun saxlanması üçün qaçqınların assimilyasiyasını təşviq etmədi.[75]

1994–1998-ci illərdə 60.000 gürcü qaçqın Abxaziyanın Qali rayonuna geri qayıtsa da, 1998-ci ildə bu ərazidə başlayan müharibədən sonra yenidən yaşayış yerlərini tərk etməli olmuşlar. Buna baxmayaraq 1998-ci ildən 40.000–60.000 nəfər qaçqın Qali rayonuna geri dönmüşdür ki, bunların da arasında kənd təsərrüfatı işləri ilə əlaqədar olaraq müvəqqəti miqrasiya edən kəndlilər də vardır.[76] Qali rayonunun gürcülərlə məskunlaşmış hissələrində insan haqqlarının vəziyyəti təhlükəli olaraq qalır. BMT və digər beynəlxalq təşkilatlar Abxaziyanın de-fakto hakimiyyətini Qali rayonunun gürcülərlə məskunlaşmış hissələrində beynəlxalq hüquq standartları çərçivəsində qanunların təmin edilməsi və qanunvericilikdəki diskriminasiyanın aradan qaldırılmasına çağırıb.[77]

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ 1994 və 1999-cu illərdə ATƏT tərəfindən 1992–1993-cü illərdə gürcülərə qarşı Abxaziya ərazisində etnik təmizləmənin həyata keçirilməsini təsdiq edən Budapeşt və Cenevrə bəyannamələri qəbul edilmişdir.
  2. ↑ 1 2 The Guns of August 2008, Russia's War in Georgia, Svante Cornell & Frederick Starr, p 27
  3. ↑ Anatol Lieven, "Victorious Abkhazian Army Settles Old Scores in An Orgy of Looting, The Times, 4 October 1993
  4. ↑ 1 2 In Georgia, Tales of Atrocities Lee Hockstander, International Herald Tribune, 22 October 1993
  5. ↑ The Human Rights Field Operation: Law, Theory and Practice, Abkhazia Case, Michael O'Flaherty
  6. ↑ The Politics of Religion in Russia and the New States of Eurasia, Michael Bourdeaux, p. 237–238
  7. ↑ Managing Conflict in the Former Soviet Union: Russian and American Perspectives, Alekseĭ Georgievich Arbatov, p. 388
  8. ↑ 1 2 On Ruins of Empire: Ethnicity and Nationalism in the Former Soviet Union Georgiy I. Mirsky, p. 72
  9. ↑ Freedom in the World: The Annual Survey of Political Rights and Civil Liberties by Roger Kaplan, p 564
  10. ↑ Small Nations and Great Powers: A Study of Ethnopolitical Conflict in the Caucasus, p 174
  11. ↑ Chervonnaia, Svetlana Mikhailovna. Conflict in the Caucasus: Georgia, Abkhazia, and the Russian Shadow. Gothic Image Publications, 1994.
  12. ↑ Small Nations and Great Powers: A Study of Ethnopolitical Conflict in the Soviet Union, Svante E. Cornell
  13. ↑ Tamaz Nadareishvili, Conspiracy Against Georgia, Tbilisi, 2002
  14. ↑ Cornell Svante. Autonomy and Conflict: Ethnoterritoriality and Separatism in South Caucasus-Cases in Georgia, p 181
  15. ↑ 1 2 3 Georgiy Mirsky. On Ruins of Empire: Ethnicity and Nationalism in the Former Soviet Union, (United States: Greenwood Press 1997), p 73
  16. ↑ Goltz Thomas. Georgia Diary: A Chronicle of War and Political Chaos in the Post-Soviet (United States: M. E. Sharpe 2006), p 133
  17. ↑ Chervonnaia Svetlana. Conflict in the Caucasus: Georgia, Abkhazia, and the Russian Shadow, p 59
  18. ↑ Human Rights Watch Helsinki, Vol 7, No 7, March 1995, p 230
  19. ↑ Crossroads and Conflict: Security and Foreign Policy in the Caucasus and Central Asia, Gary K. Bertsch, Page 161
  20. ↑ 1 2 Conflict in the Caucasus: Georgia, Abkhazia, and the Russian Shadow by S. A. Chervonnaia and Svetlana Mikhailovna Chervonnaia, pp 12–13
  21. ↑ 1 2 3 Abkhazia Today. Arxivləşdirilib 2007-05-10 at the Wayback Machine The International Crisis Group. Europe Report N°176 – 15 September 2006, page 23. Free registration needed to view full report
  22. ↑ Resolution of the OSCE Budapest Summit Arxivləşdirilib 2017-10-17 at the Wayback Machine, Avropada Təhlükəsizlik və Əməkdaşlıq Təşkilatı, 1994–12-06
  23. ↑ "A/RES/62/249, A/62/PV.97". 2015-11-09 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-05-13.
  24. ↑ 1 2 Commonwealth and Independence in Post-Soviet Eurasia Commonwealth and Independence in Post-Soviet Eurasia by Bruno Coppieters, Alekseĭ Zverev, Dmitriĭ Trenin, p 61
  25. ↑ Population censuses in Abkhazia: 1886, 1926, 1939, 1959, 1970, 1979, 1989, 2003 Arxivləşdirilib 2020-04-07 at the Wayback Machine  (rus.)
  26. ↑ Human Rights Watch report. Georgia/Abkhazia: Violations of the Laws of War and Russia's Role in the Conflict Arxivləşdirilib 2016-12-26 at the Wayback Machine, page 23. Published in March, 1995
  27. ↑ Goltz Thomas. Georgia Diary: A Chronicle of War and Political Chaos in the Post-Soviet (United States: M. E. Sharpe 2006), 133
  28. ↑ The War in Abkhazia (1993 Russian Forces Ethnic Cleansing Campaign) by Svante E. Cornell
  29. ↑ Allah's Mountains: The Battle for Chechnya, by Sebastian Smith, p 102
  30. ↑ Oil and Geopolitics in the Caspian Sea Region, by Michael P. Croissant, Bülent Ara, p 279
  31. ↑ Russian Foreign Policy and the CIS: Theories, Debates and Actions by Nicole J. Jackson, p 122
  32. ↑ "Open Democracy: Abkhazia-Georgia, Kosovo-Serbia: parallel worlds?". 2016-04-05 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-05-30.
  33. ↑ US State Department, Country Reports on Human Rights Practices for 1993, February 1994, pp. 120
  34. ↑ Chervonnaia, Svetlana Mikhailovna. Conflict in the Caucasus: Georgia, Abkhazia, and the Russian Shadow., p 10
  35. ↑ SDHR. State Department, Country Reports on Human Rights Practices for 1993, February 1994
  36. ↑ ATƏT-in Budapeşt sammitinin qətnaməsindən, 6 dekabr, 1994
  37. ↑ The conflict in Abkhazia: dilemmas in Russian 'peacekeeping' policy, Lynch, Dov, pp 36–37
  38. ↑ Challenges to peacebuilding : managing spoilers during conflict resolution Newman Edward, p 282
  39. ↑ Catherine Dale. The Dynamics and Challenges of Ethnic Cleansing: The Georgia-Abkhazia Case, 1 August 1997, by Catherine. Dale, Oxford Press, Refugee Survey Quarterly.1997; 16: 77-109
  40. ↑ Human Rights Watch Report, First draft made in December 1993 and submitted to Helsinki office.
  41. ↑ Human Rights Watch report. Georgia/Abkhazia: Violations of the Laws of War and Russia's Role in the Conflict Arxivləşdirilib 2016-12-26 at the Wayback Machine, page 26. Published in March, 1995
  42. ↑ Human Rights Watch report. Georgia/Abkhazia: Violations of the Laws of War and Russia's Role in the Conflict Arxivləşdirilib 2016-12-26 at the Wayback Machine, page 27. Published in March, 1995
  43. ↑ S.Chervonnaia.Chervonnaia, Svetlana Mikhailovna. Conflict in the Caucasus: Georgia, Abkhazia, and the Russian Shadow. Gothic Image Publications, 1994
  44. ↑ Antero Leitzinger, Caucasus and an Unholy Alliance, Leitainger Books (January 1, 1997), pages 120
  45. ↑ "War Crimes in Abkhazia, Massacre of Civilians in Gagra 1992". 2016-04-14 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-05-30.
  46. ↑ HRWI. Human Rights Watch Interview, GL87650 Abkhazia, 1995
  47. ↑ Conspiracy Against Georgia by Tamaz Nadareishvili, Merani Publishing, Tbilisi 2002, page 93
  48. ↑ The Conflict in Abkhazia: Dilemmas in Russian 'Peacekeeping' Policy by Dov Lynch
  49. ↑ 1 2 Conflict in the Caucasus: Georgia, Abkhazia, and the Russian Shadow by S. A. Chervonnaia and Svetlana Mikhailovna Chervonnaia, p 51
  50. ↑ Conflict in the Caucasus: Georgia, Abkhazia, and the Russian Shadow by S. A. Chervonnaia and Svetlana Mikhailovna Chervonnaia, p 52
  51. ↑ Goltz Thomas. Georgia Diary: A Chronicle of War and Political Chaos in the Post-Soviet, p 139
  52. ↑ D. Kholodov. "Moskovskiy komsomolets", July 29, 1993, p.3
  53. ↑ Shevardnadze Edward, Thoughts on Past and Future, , p 121
  54. ↑ Goltz Thomas. Georgia Diary: A Chronicle of War and Political Chaos in the Post-Soviet, p 93
  55. ↑ Goltz Thomas. Georgia Diary: A Chronicle of War and Political Chaos in the Post-Soviet, p 153
  56. ↑ Goltz Thomas. Georgia Diary: A Chronicle of War and Political Chaos in the Post-Soviet, p 135
  57. ↑ Nadareishvili, Tamaz. Genocide in Abkhazia. Tbilisi: Samshoblo, 1997, p 94
  58. ↑ "Zhiuli Shartava memorial page". 2007-07-02 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2007-07-02.
  59. ↑ Report of the UN Secretary General on the situation in Abkhazia, Georgia, October 12, 1993
  60. ↑ STD. State Department, Country Reports on Human Rights Practices for 1993, February 1994 Chapter 11, p96
  61. ↑ "Военные преступления в Абхазии, Свидетель из Сухуми". 2016-04-12 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-05-30.
  62. ↑ "ЗАКЛЮЧЕНИЕ Государственной комиссии Грузии по установлению фактов политики этнической чистки — геноцида, проводимой в отношении грузинского населения Абхазии, Грузия, и передачи материалов в Международный трибунал". 2009-10-27 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2009-10-27.
  63. ↑ Internal Displacement and Conflict in Abkhazia, by Erin Mooney, p 237
  64. ↑ 1 2 3 Chervonnaia, Svetlana Mikhailovna. Conflict in the Caucasus: Georgia, Abkhazia, and the Russian Shadow. Gothic Image Publications, 1994.
  65. ↑ State Department, Country Reports on Human Rights Practices for 1993, February 1994
  66. ↑ The conflict in Abkhazia: dilemmas in Russian 'peacekeeping' policy, Lynch, Dov, p 34
  67. ↑ The conflict in Abkhazia: dilemmas in Russian 'peacekeeping' policy, Lynch, Dov, pp 16–17
  68. ↑ Andrei Nekrasov, Russian Lessons Arxivləşdirilib 2022-03-20 at the Wayback Machine
  69. ↑ Briefing on Current Situation in Georgia and Implications for U. S. Policy, Commission on Security and Cooperation in Europe, October 25, 1993
  70. ↑ Report of the UN Secretary General on the situation in Abkhazia, Georgia, October 12, 1994
  71. ↑ 1 2 S State Department, Country Reports on Human Rights Practices for 1993, February 1994
  72. ↑ "March 1995, GEORGIA/ABKHAZIA: VIOLATIONS OF THE LAWS OF WAR AND RUSSIA'S ROLE IN THE CONFLICT". 2020-01-16 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-05-30.
  73. ↑ Briefing on Current Situation in Georgia and Implications for U.S. Policy, Commission on Security and Cooperation in Europe Monday, October 25, 1993', p.7
  74. ↑ Mullen, J. Atticus Ryan; Christopher A. Mullen. Unrepresented Nations and Peoples Organization: Yearbook 1997. Martinus Nijhoff Publishers. 1998. səh. 173. ISBN 90-411-1022-4. 2016-07-30 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-05-30.
  75. ↑ Dudwick, Nora; Elizabeth Gomart; Alexandre Marc. When Things Fall Apart. World Bank Publications. 2003. səh. 245. ISBN 0-8213-5067-6. 2016-09-09 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-05-30.
  76. ↑ UN High Commissioner for refugees. Background note on the Protection of Asylum Seekers and Refugees in Georgia remaining outside Georgia, cached version
  77. ↑ Report of the Representative of the Secretary-General on the human rights of internally displaced persons – Mission to Georgia Arxivləşdirilib 2006-12-23 at the Wayback Machine. United Nations: 2006.

Ədəbiyyat

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  • Mirsky, Georgiy. On Ruins of Empire: Ethnicity and Nationalism in the Former Soviet Union. MacArthur Foundation and the London School of Economics and Political Science.
  • Chervonnaia, Svetlana Mikhailovna. Conflict in the Caucasus: Georgia, Abkhazia, and the Russian Shadow. Gothic Image Publications, 1994.
  • Human Rights Watch. "Georgia/Abkhazia: Violations of the Laws of War and Russia's Role in the Conflict." Published on hrw.org, March 1995.
  • Lynch, Dov. The Conflict in Abkhazia: Dilemmas in Russian 'Peacekeeping' Policy. Royal Institute of International Affairs, February 1998.
  • Marshania L. Tragedy of Abkhazia Moscow, 1996
  • White Book of Abkhazia. 1992–1993 Documents, Materials, Evidences. Moscow, 1993.
  • Dmitry Kholodov, Moscow journalist covering the Conflict, 1992
  • Andersen, Andrew. "Russia Versus Georgia: One Undeclared War in the Caucasus." Published October 2001.

Həmçinin bax

[redaktə | mənbəni redaktə et]
П: "Gürcüstan" portalı

Xarici keçidlər

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  Gürcü-abxaz münaqişəsi  
Xronoloji ardıcıllıq Abxaziya cəbhəsi Gürcüstan cəbhəsi

Hərbi qüvvələr:

Əsəs liderlər:

Hərbi qüvvələr:

Əsas liderlər: