Türkiyədə dövlət çevrilişinə cəhd (2016)

Türkiyədə dövlət çevirlişinə cəhd — 2016-cı il 15 iyul tarixində İstanbul və Ankarada baş vermiş dövlət çevrilişi cəhdi. Çevrilişə cəhd edənlərin məqsədi Türkiyədə mövcud hakimiyyəti devirmək idi. Özünü Yurdda Sülh Konseyi adlandıran bir qrup Türk Silahlı Qüvvələrinin rəsmi internet saytında və TRT-də yayımlanan bildirişdə ordunun dövlət idarəçiliyini ələ aldığını, ölkədə fövqəladə vəziyyət və küçəyəçıxma qadağası tətbiq edildiyini elan etdi. İlk növbədə Ankarada polis akademiyası partladıldı. Daha sonra İstanbulda Atatürk Hava Limanı, TRT, AKP-nin Ankara qərargahı zəbt olundu. Türkiyə Respublikası Silahlı Qüvvələri Baş Qərargah rəisi Hulusi Akar və ordunun komanda heyətinə daxil olan bəzi generallar, eləcə də prezidentin baş katibi əsir alındı. Türkiyə Böyük Millət Məclisi havadan atəşə tutuldu.

Türkiyədə dövlət çevrilişinə cəhd
Çevriliş əleyhinə küçələrə bayraqlarla doluşan insanlar
Tarix	15—16 iyul 2016
Yeri	Ankara[1] • İstanbul[2] • Malatya[3] • Muğla[4]
Səbəbi	AKP—Gülən hərəkatı qarşıdurması
Nəticəsi	● Ordu qüvvələri və polis arasında gərgin qarşıdurma olmuş, mülki şəxslər həlak olmuşdur.[5] ● Türkiyə Böyük Millət Məclisi bombalanmışdır.[6] ● Ölkə daxilində çevrilişcilərə qarşı həbslər və araşdırmalar başladı.[7][8] ● Ümumilikdə 83.045 nəfər Türkiyə Silahlı Qüvvələrindən çıxarıldı.[9] ● 2 ay müddətində, üç aylıq dövrdə 7 dəfə fövqəladə vəziyyət elan edildi.[10][11][12] ● Hökumət siyasətinə qarşı çıxan müxtəlif bölmələr tərəfindən çevrilişci olduğu iddia edilən insanların təsviyyəsi, fövqəladə vəziyyət rejimində hökumət tərəfindən genişləndirilmiş və müxtəlif anti-hökumət qruplarına qarşı tədbirlər görülmüşdür.[13][14][15][16]
Münaqişə tərəfləri
Yurdda Sülh Şurası 65-ci Hökumət
Komandan(lar)
● Fətullah Gülən ● Adil Öksüz ● Səmih Tərzi ● Mehmet Dişli[17] ● Muharrem Kösə[18] ● Akın Öztürk [19] ● Rəcəb Tayyib Ərdoğan ● Binəli Yıldırım ● Ümid Dindar[20] ● Zekai Aksakallı[21]
Tərəflərin qüvvəsi
● 1-ci ordudan bir qrup əsgər[22] ● 2-ci ordudan bir qrup əsgər ● Türkiyə Hərbi Hava Qüvvələrindən bir qrup əsgər[23] ● Türk Dəniz Qüvvələrindən bir qrup əsgər[24] ● Jandarma Ümumi Komandirliyindən bir qrup əsgər Dəstəkləyənlər: ● Gülən hərəkatı (iddia) ● CIA (iddia, ABŞ tərəfindən rədd edildi)[25][26] ● BƏƏ (iddia)[27][28] ●  Misir (iddia)[29] ● Türkiyə Silahlı Qüvvələri yüksək vəzifəliləri[30] ● Ümumi Təhlükəsizlik Müdirliyi[31] ● Milli Kəşfiyyat Təşkilatı[32] ● Mülki şəxslərin dəstəyi[33]
İtkilər
● 36 ölü[34][35] ● 22 həbsdə ölüm[36] ● 49 yaralı ● Sikorski UH-60 vertolyotu[37] 248 ölü (180 mülki şəxs, 62 polis, 6 əsgər)[38][39]
Ümumi itkilər
Ankara Istanbul Marmaris Malatya Kars Türkiyədə dövlət çevrilişinə cəhd (2016) (Turkey) ● Ümumilikdə 1539 yaralı[40] ● Bəzi ictimai binalar bombalanaraq ziyan gördü[41]
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Küçələrə tanklar çıxarıldı. Ölkənin hava limanları, körpü və magistral yolları nəzarət altına alındı. TRT telekanalı, ardınca da Doğan Media Mərkəzi ələ keçirildi. AKP hökumətinin fəaliyyət imkanları iflic edildi.

Türkiyədə baş vermiş hərbi çevrilişə cəhdin qarşısını almaq üçün keçirilən əməliyyat zamanı 265 nəfər, o cümlədən 104 qiyamçı hərbçi və 161 mülki şəxs şəhid oldu, yüzlərlə insan yaralandı. Hərbi çevrilişə cəhd edənlər arasında həbs olunan hərbçilərin sayı 3000-ə çatdı. Hadisə ilə əlaqədar 34 general, yüzlərlə hərbçi, hakim, prokuror saxlanıldı.

İstanbuldaki Boğaziçi və Fatih Sultan Mehmet köprüsünün jandarma tarafından bağlanılması ilə başlayan vaxtda, TBMM başqanı İsmail Kahraman və təxmini 50-yədək millət vəkilinin məclisdə olduğu vaxt F-16 döyüş təyyarələri məclis üzərində uçuş edərək parlamenti dörd dəfə bombaladı. Ankaranın Beştepe səmtində yerləşən Cumhurbaşkanlığı Sarayına bombalama cəhdi olsa da da, uğurlu olmamışdır, Muğla'nın Marmaris bölgəsində bir hoteldə olan prezident Recep Tayyip Erdoğana qarşı suiqəsdə cəhd olundu. Baş qərargah rəisi Hulusi Akar, Quru Qoşunları komandiri Salih Zeki Çolak, Hava Qüvvələri komandiri Abidin Ünal ve Jandarma Baş komandiri Galip Mendi çevrilişi reallaşdıran əsgərlər tərəfindən girov götürüldü.

Hadisələr bağlı olaraq Prezident Recep Tayyip Erdoğan, CNN Türkdə FaceTime vasitəsilə etdiyi müraciətdə xuntaya heç bir imkanın verilməyəcəyini bildirərək xalqı meydanlara çıxıb çevrilişə qarşı çıxmağa çağırdı. Bununla da ölkənin bir çox şəhərlərində mitinqlər təşkil edildi.

16 iyul səhərinə kimi ordu və polisin ortaq əməliyyatları nəticəsində çevriliş basdırıldı. Bu hadisələr nəticəsində 104-ü çevrilişçi əsgərlər olmaqla 300-dən artıq insan həyatını itirdi, 1491 nəfər isə yaralandı.

İstanbul Bakırköy Respublika Baş Prokurorluğu, Anadolu Respublika Baş Prokurorluğu tərəfindən Türkiyə Cinayət Məcəlləsinin "hökuməti aradan qaldırmaq","prezidentə qarşı sui-qəsd","əhalini üsyana təhrik etmək" və s. digər maddələr əsasında cinayət işi qaldırıldı. Aparılan araşdırmalar nəticəsində müxtəlif rütbəli 8036 hərbçi həbs edildi. Həbs edilənlər yalnız əsgərlər deyildi. Bura professorlar, müəllimlər, idmançılar və digər peşə sahibləri var idi. Onların sayı günü-gündən artdı. Konstitusiyaya əsasən ölkədə 3 aylıq fövqəladə vəziyyət elan edildi.

Çevrilişdə səbabkarı kimi uzun illərdir ABŞ-də yaşayan dini xadim Fətullah Gülən və tərafdarının adı çəkilir (Fətullahçı Terror Təşkilatı).

Hərbi çevrilişə cəhd 1962, 1963, 1969 və 1971-dən sonra uğursuz olan 5-ci müdaxilə kimi tarixə keçdi.

• İstanbulda Boğaziçi körpüsü və Fateh Sultan Mehmet körpüsü bir qrup jandarma tərəfindən nəqliyyat hərəkəti dayandırıldı.
• Türkiyə Silahlı Qüvvələrindən bütün mətbuat mərkəzlərinə Ölkə idarəsinə bütünlüklə əl qoyuldu şəklində mesaj göndərildi. Bu mesaj TSQ-ın internet saytında da yayımlandı.
• TRT ələ keçirildi və aparıcı Yurdda Sülh Konseyinin imzası olan bir bəyanatı oxumağa məcbur edildi.
• Türkiyə Silahlı Qüvvələrinin Baş Qərargah rəisi Hulusi Akar girov götürüldü.
• Atatürk Beynəlxalq Hava Limanına tanklar yeridildi və işi dayandırıldı. Burada 47 şəxsi hərəkatçı F-16-dan buraxılan bombalar nəticəsində həyatını itirdi.
• İstanbul və Sakaryada etiraz edən xalqa atəş açıldı, İstanbulda 2, Sakaryada 8 nəfər yaralandı.
• 1. Ordu komandanı orgeneral Ümid Dündar Bu TSQ-nin dəstəkləmədiyi bir hərəkətdir şəklində açıqlama verdi.
• Türkiyənin müxtəlif yerlərində gecə boyunca azan oxuduldu.
• Ankarada yerləşən Milli İstihbarat Təşkilatında atışma oldu.
• Türkiyənin baş naziri Binəli Yıldırım çevrilişçilərin hərbi helikopterlə vurulacağını bildirdi.
• 1. Ordu komandanı orgeneral Ümid Dündar bir müddətliyinə Türkiyə Respublikası Silahlı Qüvvələri Baş Qərargah rəisi vəzifəsini icra etdi.
• Boğaziçi körpüsündə hərəkəti dayandıranlardan 50 nəfər təslim oldu.
• Ankarada 60 nəfərin həyatını itirdiyi açıqlandı.
• 754 TSQ əsgəri həbs olundu. 5 general, 29 polkovnik vəzifəsindən uzaqlaşdırıldı.
• Baş Qərargahdan bayıra çıxarılan tanklar barikada məqsədilə kamazların olduğu əraziyə atəş açdı.
• 16 əsgərin ölü tapıldığı, 200 nəfərin həbs olunduğu açıqlandı.
• Türkiyə Silahlı Qüvvələrinin Baş Qərargah rəisi Hulusi Akar xilas edildi.

Prezident Rəcəb Tayyib Ərdoğan:

• "Mən hazırda ölkəmin Ali Baş Komandanı olaraq bunu çox açıq şəkildə deyirəm, qurucusu olduğum partiyanın bütün üzvlərini, milli iradəsi olan cümhurun özünü, xüsusilə şəhərlərdə insanları meydanlara çağırıram. Bu çevrilişi edənlərə layiqli dərsi verəcəyik".
• "Türkiyə Silahlı Qüvvələrində olan xainlər üzə çıxdı. Hamısı bir-bir təmizlənəcək. Bunun əvəzini çox ağır ödəyəcəklər".
• "Millətin silahı ilə milləti vururlar".

Baş Nazir Binəli Yıldırım:

• "Bunu edənlər ən ağır şəkildə əvəzini ödəyəcəklər".

İstanbul valisi Vasip Şahin:

• "Türkiyədə hərbi çevriliş planı uğursuz oldu".