Yarasa olmaq nə deməkdir?

«Yarasa olmaq nə deməkdir?» (ing. «What is it like to be a bat?», rus. «Каково быть летучей мышью?») — amerikalı filosof Tomas Nagelin 1974-cü ildə Philosophical Review^[1] jurnalında dərc edilmiş və şüur ​​tədqiqatı üçün klassika çevrilmiş məqaləsi. Məqalədə Tomas Nagel o dövrdə elmdə və analitik fəlsəfədə psixofiziki problemin həllinə dominant yanaşma olan fiziki reduksionizmi tənqid etmişdir. Nagelin fikrincə, varlıq ancaq o zaman şüurlu ola bilər ki, o varlıq “nədirsə”, yəni dünya həmin varlığın subyektiv nöqteyi-nəzərindən dərk olunduqda^[2]. Zehni hadisələri beyindəki fiziki proseslərlə eyniləşdirmək cəhdi, Nagelin fikrincə, şüurun özünün mahiyyəti olan şüurun subyektiv təbiətinə görə uğursuz olur. Odur ki, insanda olmayan exolokasiya orqanının köməyi ilə ətraf aləmi qavrayan yarasa olmağın nə demək olduğunu heç bir insan təsəvvür edə bilməz. Elm isə müşahidəçidən və onun subyektiv təcrübəsindən asılı olmayaraq yalnız obyektiv faktlarla fəaliyyət göstərir. Elmi metoddan istifadə edərək şüurun mahiyyətini dərk etməyin mümkünsüzlüyündə israr edən filosoflar Nagelin bu məqaləsindən bir növ öz baxışlarının manifestosu kimi istifadə edirdilər^[3].

Tomas Nagel məqaləsində müasir şüur ​​elmində ən məşhur sualı qoydu: yarasa olmaq nə deməkdir? O qeyd edib ki, o dövrdə məşhur olan şüur ​​nəzəriyyələrinin heç biri bu məsələni həll edə bilməyib. Buna görə də belə çıxa bilər ki, elm nə vaxtsa yarasanın vərdişlərini, onun fiziologiyasını, anatomiyasını, neyrobiologiyasını və beynindəki idrak proseslərini tam və dəqiq təsvir edə bilsə belə, bu, nəyin olması barədə təsəvvür əldə etməyə kömək etməyəcək. yarasa olmaq deməkdir. Bu sualın cavabını üçüncü şəxsdən almaq olmaz, yalnız özünü yarasa ilə eyniləşdirməklə əldə edilə bilər. Nagel düşüncə təcrübələrinin üç variantını təklif etdi.

• Təqlid. Yarasaların davranışlarını təbii yaşayış yerlərində təqlid etməyə cəhd edə bilərsiniz: gündüzlər çardaqda başıaşağı asın, gecə isə exolokasiya sistemindən istifadə edərək həşəratları ovlayın. Ancaq belə bir araşdırma üsulu yalnız yarasaların davranışının mənasız bir təqlidi demək olacaq və onların şüurunu başa düşmək üçün heç bir şey verməyəcəkdir.
• Həm insanlara, həm də yarasalara xas olan ümumi təcrübələrdən istifadə - ağrı, aclıq, susuzluq, istilik və soyuqluq hissləri və s. Ancaq bu tədqiqat metodu da faydasızdır, çünki yarasanın psixi reallığı insanın psixi reallığından keyfiyyətcə fərqlidir.
• Gələcəyin texnologiyalarından birini istifadə edən insanın tədricən yarasaya, sonra isə yenidən insana çevrilməsi. Ancaq belə bir texnologiya bir dəfə yaradılsa belə, yarasanın şüurunu başa düşmək üçün heç bir şey verməyəcək, çünki tədqiqatçı yarasaya çevrildikdən sonra hisslərini heç kimə deyə bilməyəcək və sonra da heç kimə danışa bilməyəcək. əks çevrilmə, böyüklərin körpəlikdə və embrion vəziyyətdə hisslərini necə unutduqları kimi, bu hissləri unudacaq.

Bu arqumentlər nəticəsində Nagel belə qənaətə gəldi ki, çox güman ki, elm onun verdiyi suala heç vaxt cavab verə bilməyəcək^[4].

Nagelin məqaləsi qnoseoloji məhdudiyyətlərinə görə materializmə qarşı yönəlmişdi, baxmayaraq ki, Nagel materialist metafizikanı təkzib etməmişdir. Çoxsaylı materialist filosoflar Nagelin mövqeyini tənqid edərək, öz müdafiələrində bir sıra arqumentlər irəli sürmüşlər. Buna baxmayaraq, hazırda Nagelin məqaləsi ilə bağlı həm filosoflar, həm də elm adamları arasında müzakirələr davam edir, bir hissəsi onun mövqeyini dəstəkləyir, digər hissəsi tənqid edir^[5].

Müasir şüur ​​fəlsəfəsində Tomas Nagelin şüurun nə isə olmaq mənasını verdiyi ifadəsinin şüurun mahiyyətini çox dəqiq müəyyən etdiyi, baxmayaraq ki, hazırda şüurun ümumi qəbul edilmiş tərifi yoxdur^[6][7].

Antti Revonsuo qeyd etmişdir ki, Nagelin məqaləsi şüurun öyrənilməsinin müasir tarixində ən mühüm rol oynamışdır^[8]. Bununla yanaşı, o, bəzi filosofların və bir çox nevroloqların şüurla bağlı elmi araşdırmaların perspektivləri ilə bağlı daha optimist proqnozlara sadiq qaldığını diqqətə çatdırıb. Onlar öz mövqelərini onunla əsaslandırırlar ki, elmdə gələcək sıçrayışları proqnozlaşdırmaq mümkün deyil və buna görə də müasir filosofların qeyri-mümkün hesab etdikləri şey gələcəkdə reallaşa bilər. Elm tarixi göstərir ki, nə filosoflar, nə də elm adamları nisbilik nəzəriyyəsinin meydana gəlməsini, kvant mexanikasının, genetikanın meydana gəlməsini proqnozlaşdıra bilmədilər. Eyni şəkildə, 19-cu əsrin bioloqlarına müasir genetika və molekulyar biologiyanın göründüyü kimi uzaq gələcəyin nevrologiyası da müasir insanlar üçün fantastik ola bilər^[9].

• "What is it like to be a bat?". Philosophical Review. LXXXIII (4): 435–450. Oct 1974. doi:10.2307/2183914.
• Hacker, P.M.S. "Is there anything it is like to be a bat?" (pdf). Philosophy. 77. 2002: 157–174. doi:10.1017/s0031819102000220.
• Schwitzgebel, Eric. "Is There Something It's Like to Be a Garden Snail?" (PDF). 2020-12-23.