Yaryat abidələri və ya Terhin abidələri – Monqolustanın Arhanqay inzibati vahidinin Doloon Mod bölgəsindəki Terhin çayının yaxınlarında olan Orxon əlifbası ilə yazılmış uyğur abidələridir. Bu abidələr Uyğur xaqanı Bayan Çor Xaqan tərəfindən VIII əsrin ortalarında, ehtimal ki, 753–760-cı illər arasında daşa işlənilmişdir.
Arxeoloqlar bu abidənin varlığından 1909-cu ildən bəri xəbərdardır.[1] Çünki, 1909-da tapılan Şine Usu abidəsində belə bir abidənin varlığından bəhs edilməkdədir. Bununla birlikdə bu abidənin gün üzünə çıxarılması 1909-cu ildən etibarən 47 il davam etmiş, nəticədə Taryat abidəsi monqol arxeoloq Dorjsuren tərəfindən 1956-cı ildə tapılmışdır.[2] Bu kəşfdən sonra isə rus-monqol elm heyəti tərəfindən 1969-cu ildə abidənin oturdulduğu tısbağa kaidə tapılmış, abidənin digər iki hissəsi Ser-Odjav Volkovun fəaliyyəti nəticəsində müəyyən edilərək elm dünyasına təqdim edilmişdir. Abidənin hissələri bu gün Ulan Batordakı Monqol Arxeoloji İnistitutunda sərgilənməkdədir.
Uyğur xaqanlığı 745-ci ildə türk xaqanlığının yıxılması ilə onun yerini alan türk dövlətidir. Xaqanlıq Qutluq Bilgə Kül xaqan tərəfindən qurulmuşdur. Uyğur xaqanlığı türk xaqanlığının əksinə, Tan sülaləsi ilə dost münasibətlər qurmuş və An Luşan üsyanı zamanı Tana yardım etmişdir. Uyğurlar qısa müddətdə Orta Asiyanın ən önəmli siyasi güclərindən biri halına gəlmişdir. Buna qərbdəki Qansu və Sincan bölgələrinə köç etmək məcburiyyətində qalmışdırlar.
Abidənin meydana gətirildiyi bengü daşlar parlaq boz qranitdən tişbağa kaidələrin üzərinə oturdulmuşdur. Abidənin bütün üzlərində və tısbağa kaidəsində toplam Orxon əlifbası ilə yazılmış 31 sətir yazı vardır. Abidənin meydana gətirilməsini təmin edən Bayn Çor Uyğur xaqanlığını 747–759-cu illər arasında idarə edən türk xaqanıdır. Abidəni daşa işləyən şəxs isə Böke Tutamdır. Abidədə olan tamğa Şine Usu abidəsində də vardır.
Abidədə Bayan Çor Xaqan özündən "İl İtmiş Bilgə Xaqan" ünvanı ilə bəhs etməkdədir. Bayan Çor abidələrin şərq üzünə atasının öldürülməsindən sonra dövlət içərisində formalaşan daxili qarışıqlıqlar və taxt üçün böyük qardaşı Tay Bilgə Tutuku dəstəkləyən boylatla etdiyi döyüşlərdən bəhs etməkdədir. Bu boylar arasında mətndən başa düşdüyümüz qədəriylə Bayan Çorun ən çox mübarizə apardığı boy tatarlardır. Abidənin qərb üzündə isə mövzu Uyğurlarla məhdudlaşmış qalmamış və türk xaqanlığınının böyük dövlət adamları olan Bumin xaqan, İstəmi xaqan və s. türk böyüklərindən bəhs edilmişdir. Bu vəziyyət bəzi tarixçilər tərəfindən Uyğur xaqanlığının əslində türk xaqanlığının davamı olduğunu, iki fərqli dövlətdən çox, səltənət uruqunun çevriliş ilə Aşinadan Yağlakar uruquna keçdiyinin əlaməti olaraq görülmüşdür.[3]
|
Qədim türk dilində:[4]
- Teŋiride : bolmuš : El Etmiš Bilge : qaγan : El bilge : qatun : qaγan atïγ qatun atïγ atanïp : Őtüken kedïn učinta : Tez bašinta : örügün ……(čit) anta jaratïtdïm : barš yïlqa yïlan yïlqa : eki yïl
- yajladïm : ulu yïlqa Őtüken : ortušïnta Šöŋüz ba (šïnta)Ïduq bašï kedininte : jajladim. Őrügün : bunta : jaratïdïm. Čit bunta toqïtïdïm. Bïn yïllïq : tümen künlük : Bitigimin belgümin bunta
- yašï tašqa : jaratïdïm : tolqu : tašqa toqïtïm : üze kökTeŋiri yarïlqaduq : üčünasra yaγiz jer : igitük : üčün : elimen : törümen etintim : öŋre kün toγušuqdaqï : budun : kisre ay toγušuqdaqï : budun :
- tört buluŋdaqï budun : küč berür yaγïm : bölüg yoq boltï : …ekin ara ïlïγïm at ïrïγlaγïm : Sekiz Seleŋe : Orqun Toγula : Seben : Teldü : Qaraγa : Boruγu : ol jerimen šubumïn qonar köčerben :
- yaγlaγïm : Őtüken : quzï kedin učï Tez bašïöŋdüni Qanuy : Künüj : biz ekin ara qïčlaγïm Őtüken jeri : Onγï Ta (rqan) süjü yaγ : budun (qa) …γï berigerü učï : Altun : Yïš kedin üčï : Kögmen : iligerü učï Köiün
- Teŋiride : bolmuš : El Etmiš Bilge : aqanïm : ičreki : buduni : altmïs Bujruq BašïÏnanču Bujruq Toquz : bolmï Bilge : Taj Seŋün…tu…bes jüz bašï Kül Oŋï : Őz ïnanču : bes jüz : bašï Uluγ Őz ïnanču
- Uruŋu : jüz : bašï : Uluγ Uruŋu Töles begler oγulï : bïŋ bašï Töles Külüg Erin : Tarduš begler oγulï bïŋ bašï Tarduš Külüg : Erin : Ïšbara (s)bes bïŋ er : bašï Alip Ïšbara Seŋün Jaγlagar
- ………mïs toguz jüz er : bašï : Tojgan : Uluγ Targan : buquγ bïŋa…
- …budunï bïŋa qaγan Atačïq budunï bïŋa
- Teŋirim qanïm : ……qan atlïγ Čiqsi aqunču : Alip : bilge…qan…Oγuz budun altï jüz Söŋüt bir tümen budun qazγantï
- Teŋiri aqanïm : atlïγï Toquz Tatar…bujruq……γï…(Söŋüt bïn)budunï tegtemin : bu bitidükde : qanïma : Torγag bašï qa…Atačuq Begčeker Čiqsi birle Baγa Tarqan üč jüz Torγaq turdï
- Teŋiri aqanïm : oγulï…Bilge…lïγï……isig y…buyruq Azsï Tay Seŋün budunï : Toŋra bujruq…bašï : Uč Qarlug bunča : budun : Yabγu : budunï
- Teŋirim (qanïm : oγulï)…Udurγan …č bašï Seŋün : budunï : Toquz Bayrïqu : …bašï Basmil : Toquz Tatar : bunča budun Čad : budunï :
- …anta tegdi : bunï yaratγma…Qutiuγ Tarqan…budunïγ atïn : yoiïn : yaγïma : Aium Čisi eki : ya…Qutiuγ : Bilge : Seŋün Uršu Qutluγ : Targan Seŋün : ol eki jorï
- …yarïlqadï : Bayïrqu : Tarduš : Bilge Targan…Qutluγ Jaγmač : Tabγač : Šoγdaq bašï : Bilge Seŋün Ozul Šenirken
- ….. Jolluγ qaγan Bumïn qaγan : üč qaγan olurmis : eki jüz jïl olurmiš
- ……qïza barmïš : Učuz eki : atlïγnï tüke barmïs Qadar Qašar Bedi Bersel : Aj taz : Oγuz
- ………ečüm : apam : sekiz on yïl : olurmiš : Őtüken Eli : Őgüres Eli : ekin ara : Orqun : ögüzde
- ………yïl olurunta…yïl barmïs : atïmïn üze : kök Teŋiri : ašïra : yaγïz Jer : jana
- ………ntar atantïm : sekiz otuz yašïma : yïlan yïlqa : Türük Elinte bulγadum : anta artutdïm
- ………atlïγïn jamašdï bïŋa……yorïdïm : Ozmïš Tegin Udurγanta : yorïyor : Tedi : anï alγïl tedi :
- ………(Kömü)r taγda Yar ögüzde üč tuγluγ Türük budunqa anta : jetinči aj : törüt jegirmike
- ………anta : toqtartïm aqanïm : altïm : anta yoq boltï : Türük budunïγ anta : ičgrtim : anta jana
- ……Ozmïš Tegin qan boltï : qoñ yïlqa : yorïdïm
- [ekinti]………bičin yïlqa yo[rïdïm]…süŋüstüm anta šančdïm qanïn anta
- ……tutdïm……..atïštïm……el atamïš taqïγu yïlqa : yorïdïm yïl (…)besinč ay : ü yegirmike : qalčïšdï
- süŋüs(dim)…ičgerip igdir bölük……ben anta kisre…ït yïlqa : Üč Qarluq : jablaq saqïnïp : Teze bardï : qurïja On oqqa
- kirti : anta……(Üč Qarluq)laγzï yïlqa (Toquz Tatar)…Toguz bujruq Bes Söŋüt : qara budun : Toryan : aqaŋïm qanqa : ötünti : ečü apa atï
- bar tedi…anta : yadγu a(tadi)… anta kisre : küsgü yïlqa (Esin siz)de küč : qara budun…mis : Esinsizde : küč : qara šub ermis : qara budun : Torïyan qayan
- atadïTeŋiride : bolmuš : El Etmiš : Bilge qayan : atadï El bilge qatun : atadï : qaγan : atanïp : qatun atanïp : Őtüken : ortušunta : kedinin örügin : bunta : etdim
- Bunï yaratïγma böke tutam
|