РИКӀ

сущ.; -и, -е; -ер, -ери, -ера 1) беденда ивидин система кардик кутазвай орган. Вич амай кьван рикӀ жедайди саламат... Е. Э. Камаллу паб. КӀваляй перни къедек квахьна, Ви рикӀ пад хьуй, кӀвал ацахьна. Е. Э. Къедекни пер чуьнуьхайдаз. 2) гуьгьуьл. Шад рикӀ зи барбатӀ жезва... Е. Э. Фана дуьнья. Зи сефил рикӀ къариблухда Куьз жеда пашман, къарияр. Е. Э. Къарийриз. 3) гьиссер. Зи рикӀикай ваз хьуй хабар. Е. Э. Ярдиз минет. ☼ Около середины ӀӀӀ тыс. до н. э. основными органами мироздания объявляется сердце (по египетским представлениям – средоточие мысли) и язык, т. е. речь. Это положение подкрепляется ссылкой на то, что человеческие чувства (зрение, слух, обоняние) представляют материал для мысли, а уже речь выполняет замысленное («это язык повторяет задуманное сердцем») || История лингвистических учений. Древний мир. -Л.: «Наука, 1980, ч. 9).

* рикӀ аватун гл., нин кичӀе хьун, зегьле фин. Шарвилиди гьарайда - Душманрин рикӀ аватда, Ф. Шарвилидикай риваят. И арада Себзидин кӀвачикай къиб хкатна. Факъир дуьз са юкӀ цавуз акъатна, рикӀ аватна. Кь. Ф. Тарифбаз.

* рикӀ авач гьал., низ вуч ийидай са кӀвалах ийидай хуш, алакьун авач. АтӀа, са пата хилен, петлийрин чкадал акурнавай кӀарас кьилер-кучӀучӀулар ханва. Абур туьхкӀуьриз алахъдай рикӀ авач. Къ. М. Дагъларин деринрин булахар.

* рикӀ авуна нар., вуч авун викӀегьвал кваз, кичӀе тахьана, регъуь тахьана. Ада заз бегьем куьмекна: зун Къагьриман бубадин варцихъ кьван гъана. Ингъе, вучиз ятӀани завай рикӀ авуна гьаятдиз физ жезвач. К, ъ. М. Хтул руш.

* рикӀ агатун гл., нин са низ ятӀани майил хьун. ЧӀуру кӀвалах авурдав масан Эминан рикӀ агатдани? Е. Э. Дуьньядикай кеф тахай кас.

* рикӀ акъатун 1 гл. 1) нин. гъарикӀ хьун. Адет я хьи, дустар ара агатда; Вун такуртӀа нагагь, зи рикӀ акъатда. Е. Э. Гуьзел. 2) нин нихъ-квехъ са кас, шей акунихъ вил хьун, а шей вичинди хьана кӀан хьун, адахъ тамарзлу хьун. Сибирь, вун Ватан яни? Ватан тирла, Кавказдиз куьз хъфизва гьиссер зи, Лезги чилин аваздиз МуьтӀуьгъ жезва кӀвачер зи? Ватан зид тирла, Вучиз рикӀ акъатзава, Чизва низ? И. Гь. Гъурбат ва Ватан. 3) нин. ажугълу хьун, хъел атун. Диде хтанач лугьуз аялдин рикӀ акъатзава. Р. 4) нин. кичӀе хьун. Дагъдин дере. Сим хьиз дуьм-дуьз дар дере. 'Са дерин я, рикӀ акъатда акурла. А. Ал. Чарчар.

* рикӀ акъатун 2 гл. нин са нихъ ва я квехъ ятӀани гьарарат хьун. Вун такурта нагагь, зи рикӀ акъатда. Е. Э. Гуьзел.

*   рикӀ акъудун гл., нин рикӀиз тади гун, инжиклу авун. Акъудна рикӀ и азарди... Е. Э. Алагуьзли.

*   рикӀ аладарун гл., 1) ни жуваз авай гъам-хажалат квадарун, машгъул хьун. Куь патав зун рикӀ аладарун патал мугьмапвиле атанвайди я, дустар. И. Къ. Смоленский чилел. МичӀи вахтунда куькӀвей шемини гъикьван рикӀ аладарайтӀани, чирагъ куькӀуьрайла, шеминин экв ваъ, гум малум жеда. А. А. Лезгияр. 2) ни куь нин машгъуларун. Рушаризни вуч ава кьван; рикӀ аладарун патал девлетлудин рушан мецелай абуру Асланаз хуш гафар лугьуда... А. А. Етим Эмин.

* рикӀ алаз нар., вуч авун гзаф кӀанивал аваз. «Вуна рикӀ алаз хуьзвай хва нел тапшурмишда?» - лугьудайбур хьанай. З. Э. Вафалу веледрин буба.

* рикӀ алаз хьун гл., нин вуж-вуч фикирда аваз хьун, фикирдай акъуд тавун. Етим Эмин шикаятар лагьайд туш. ТалгьайтӀани садан рикӀел алай туш... Е. Э.. Азиз дустар. Рабочидикай шиир кхьин лап фадлай, дуьз лагьайтӀа, зи рикӀелни алазвай. А. С. Рабочидикай шиир. Гьар са чӀавуз вун рикӀеллаз Гьал перишан я, бахтавар. Е. Э. Бахтавар.

* рикӀ алай прил.,; вуж, вуч. 1) кӀани, муьгьуьббатлу. Амма эвленмиш хьана са ругуд вацралай каша Бакудиз акъуднавай Алидиз вичин рикӀ алай уьмуьрдин юлдашдин гьал-агьвалдикай гьич са хабарни авачир. З. Э. Геж хьайи кагъаз. «Кард» журналдин редакциядиз лезгийрин рикӀ алай композиторрикай сад тир Халил Халилов мугьман хьана. "Кард" журн., 2004, No5. 2) кӀанивал авай, масадбурулай кӀани. РикӀ алай хцин свас адаз дидедиз адан чӀулав гьакъикьри хьиз нур гузвай вилер хушдаказ ва назикдаказ вичин рикӀ алай гададиз килигзавай. Н. А. Кьве рикӀин хиялар. 3) нин жуван къилихрив кьадай, жуваз хуш. Тади квачиз. камар къачузвай духтурди къе мад са сеферда вичин рикӀ алай пешедикай, вичин гъилералди авур операциядикай фикирзавай. Б. Гь. Алванрин кӀунчӀ. Агьан! Лап хъсан хьана... Эхь, ам кар чидай, кардал рикӀ алай, аялриз багъа учитель тир. Къ. М. Рушан аманат.

*   рикӀ алахьун гл., нин гьиссерин туькьуьлвал квахьун, амукь тавун.

*   рикӀ атӀун гл., ни-куь. нин 1) бедендиз тӀарвал гун. Къизил аскер, ви гуьлледи Душмандин рикӀ атӀузва. Ф. Къаюни адан [ Яргъи Мегьамедан ] рикӀ атӀузвай. З. Э. Я пуд манат. 2) муьгьуьббатдин гьиссералди рикӀиз тӀарвал гун. Гьижран чӀугваз назик рикӀ зи атӀана. Е. Э. Ваз зи гьалдикай хабар авачни? Агь, къакъатун, къакъатун, атӀуда хьи на зи рикӀ. Ш-Э. М. Къакъатун. 3) туькьуьлвал гун, гъарикӀ хьун. Киров юлдаш кьена лугьуз, Чи къеневай рикӀ атӀана. Ф. Диде, вуна зи рикӀ атӀудай гафар лугьудайди за кьатӀузва... Къ. М. Дагъларин деринрин булахар.

* рикӀ ахъаюн [ачухун ] гл., ни низ 1) жуван фикирар ачухдиз масадаз лугьун. Кьуьзуь итимдини адаз вичин рикӀ ахъайна. А. А. Сифте камар. Шаир я зун, зи буржи дуьз рахун я. Дуьз гафарихъ къизилдин къимет жеда. РикӀ ачухна жуван фикир лугьун я. Гьахълу касдиз гьамиша гьуьрмет жеда. И. Имиралиев. Шаир я зун. 2) муьгьуьббат малумарун. Дугъриданни, руша Гьасретаз чин ачухзаватӀани, рикӀ ачухзавачир. Белки, регъуьвал квай Гьасретан патай са келима гуьзлемишзавайтӀа. Гь. М. Гьасрет етим яни?

* рикӀ ацукьун гл., нел, квел нин. 1) винел патан акунрай бегенмиш хьун. АлукӀна гимишдин партал рикӀ ацукьдай шикил яз, Акъвазнава эй шумуд дагъ Хиве такьаз кьуьзуьвал. И. Гь. ХъуьтӀуьн и патай. Сирень, зи рикӀ ацукьай цуьк, Хквезва рикӀел. Х. Х. Сирень. 2) кӀан хьун, муьгьуьббатдин гьиссер хьун. И мегьтердал рикӀ ацукьпа пачагьдин рушан. Ф. Пачагьдин мегьтер Лукьман. Зегьметдал ви рикӀ алай хьиз, Зи рикӀни вал ацукьнава. Ш-Э. М. Сабагь хийир.

*   рикӀ ачухун кил. рикӀ ахъаюн.

*   рикӀ гваз нар., вуч авун ашкъидалди, хуш аваз, фикир гана. Ийидай кӀвалах рикӀ гваз ая, Р. Антоним; рикӀгвачиз.

* рикӀ гвачиз нар., вуч авун. ашкъи авачиз, хуш тушиз, фикир тагана. РикӀ гвачиз жедай кардикай метлеб тежедайди Билалаз чизвай. З. Э. Ишигълаван дере. Антоним: рикӀ гваз.

*   рикӀ дар прил. шкьакь, мугьман дакӀан.

*   рикӀ дар |сал шиир, даралмиш, дарихмиш нугь.] хьун гл., нин перишан хьун, туькьуьл хьун, гъарикӀ хьун. Куьн къакъатна, хьана ракӀ сал, Дердинин дарман кьарияр. Е. Э. Къарийриз. Хабар кьуртӀа зи гьалдикай, Зи рикӀ пара дар я хьи, дуст. А. Гь. Рабочидин чар. АтайтӀани кьуьд, элкъвейтӀан саврух, Жедач зи рикӀ сал ва руьгъни савух. Х. Х.

* рикӀ-дуркӀун авун [гун. | гл., ни низ секинарун, кинар авун, мегьрибанвал къалурун. - Шехьмир, чан баде, - рикӀ-дуркӀун ийиз патав ацукьзава руш, - амма са кьве гаф лагьанмазди, адакни кьагъур акатзава ва ахпа, сад-садан къужахда гьахьна, абуру са кул шел ийизва. Б. Гь. Къарид руш. Иналлай вирибуру рушаз тавазивилер авуна, рикӀ-дуркӀун ганай. И. Къ. Смоленский чилел.

* рикӀ кун гл. 1) нин жуван тебятдив кьан тийидай хуьрек тӀуьрла, яру рад тӀа хьун. Къалаж тӀуьрла, зи рикӀ куда. Р. 2) нин нихъ-квехъ къайгъударвал авун, килигун, куьмек гун. Ви бубадиз рагьмет, чан бала, Гьамни вун хьиз, хуьруьхъ рикӀ кудайди тир. А. А. Умуд. Хайи халкьдихъ кун тийир Къван хьтин рикӀ жедалди, Зун рикӀ авай къван хьурай! А. Ал. Хъен галачир рикӀ. 3) кӀан хьун. ХьайитӀани дуьньяд азият, зун вахъ кур рикӀ я, Пакисат. Е. Э. Пакисат. 3) нин гуьгьуьл лап пис гьалда хьун, пис гьалдиз гъун; пашманарун, гъарикӀарун. Кая хьи зи рикӀ вал ашукь, Ви буй, бухах акурла юкь... Е. Э. КӀан я. Кай зи рикӀел яд иличиз... Е. Э. Ярдиз. Лугьуда хьи, анжах шадвал, Анжах шадвал гъана вуна. Вирибуруз экв ракъурна, Зи рикӀ вучиз капа вуна? А. Ал. ЦӀайлапан. Синонимар: рикӀ акъудун, рикӀ тӀарун.

* рикӀ кутуна нар., вуч авун ашкъидалди, гзаф хушдиз. Къурбана Гуьлдестедиз вичин кӀанивиликай ам лап сифте атай йикъарани лугьудай, адаз анжах са кардикай, «ваь» лугьуникай, кичӀезвай. «Ахпа за вуч авун лазим я, ахпа зун гьикӀ адан чиниз килиг хъийида. Мегер завай рикӀ кутуна тарс гуз хъженни?» - лугьузвай ада вичи-вичикди. Н. А. Гуьлдесте. Синонимар: рикӀ алаз, рикӀ гваз. Антоним: рикӀ гвачиз.

* рикӀ куьцӀуьн гл., никай нин кьадарсуз икрагь хьун. Хъсан абурлу суфат авай жегьилдал. зун сифте ашукь хьанай. Амма гила рикӀ адакай куьцӀуьн хъувунвай. А. М. Жуьжеяр.

* рикӀ кьун гл., куь 1) яргъалди гишинар тавун. ЯкӀу рикӀ кьада. Р. 2) иштагь квадарун. КӀерецри рикӀ кьада. Р.

* рикӀ кӀвачерик аватун гл., нин гзаф кичӀе хьун. Вичиз чидай Алидин дидединни вахан гуьгъуьнал алаз атай гуьзел шикилрин, шумалдин буй авай Бани акурла, Марваран «рикӀ кӀвачерик аватна»... Рушан рикӀяй агъзур хиял фена. «Зун вичел бенд авуна, вичи шегьерда тунвай паб хкана...», - лагьана. Къ. М. Дагъларин деринрин булахар.

* рикӀ кӀевиз кьун гл., ни кичӀе тахьун, сабурлу хьун. Дарих жемир, кьинтур вал. Садра арадал алай затӀни авач. РикӀ кӀевиз яхъ. А. Р., Я. Я. Хендедадин мехъер. Синонимар: викӀегь хьун, викӀегьвал авун.

* рикӀ михьи гл. михьи. къени фикирар гвай, дугъри. Етим Эмин рикӀ михьи яз ишезава. Е. Э. БалкӀан квахьайла.

* рикӀ пад хьун гл., нин гуьгьуьл кьадарсуз пис гьалда хьун. Етим Эминан рикӀ пад я, Тежез вахъ тупӀал гилигиз. Е. Э. Ярдиз.

* рикӀ рикӀел элуькьун гл., нин 1) туькьуьл хьун, гъарикӀ хьун. - Чидач ман, къадир дах, ана гьикӀ. жедатӀа, - лагьана рикӀ рикӀел элуькьнавай жегьилди тӀимил шадни хьанвай саягъда. ЗЭ. Муькъвел гелер. 2) ийир-тийир хьун, гъалатӀ хьун, икрагь хьун. Синоним: рикӀи рикӀ тӀуьн.

* рикӀи рикӀ тӀуьн гл., нин жуваз тийижир суалдиз тайин жаваб жагъуриз тежез гъарикӀ гьалда гьатун. - Яраб маса къачуна жал? Яраб дуьз гафар я жал? - Гьажикъулидин рикӀи рикӀ незвай. Ж. Гь. Юргьадилай гуьгъуьниз. Синоним: рикӀ рикӀел элуькьун.

* рикӀ секин < я >, яб архайин < я > гьал, нин са къайгъуни, дердини авач, амач. Чаз экуь дуьне гила акунва. РикӀ секин я, яб архайин я. З. Э. Директивар кардик.

* рикӀ сефил хьун гл., нин гуьгьуьл пис хьун. Эмина ви ийиз тариф рикӀ сефилдиз хьана зайиф. Е. Э. Хьана хьи. Гежегуьндуьз зи рикӀ сефил язава... Е. Э. Я, стхаяр, зун хьанва лап ажиз.

* рикӀ тӀар хьун гл., нин жува-жув пис гьиссун. Ахпа зи рикӀ мадни жеда тар, гуьзел. Е. Э. Яр гуьзел. РикӀ ер тӀар яз вилер югъ-йиф ишена... Е. Э. Тушни яр. Лагь куьне, - рикӀ тӀар хьайи кас шедачни? Е. Э. Заз сабур гуз.

* рикӀ (рикӀиз) тӀарун (тӀар авун) гл., ни, куь нин рикӀиз тӀарвал гун, хатурда эцягъун. Пара чи рикӀ авунва тӀар, ЭхкъечӀ гьикӀда яцӀай, шаир? Х. Х. 2003 - йисан 12-сентябрь. Кеф-кефият, шадвилер Алатда, тадиз Кьуьзуьвал мугьман жеда Ви рикӀ тар ийиз. Д. А. Лугьуда хьи, кихкӀидач. Буба Меликахъ галаз рахуни Гуьлназан рикӀ тӀарнавай. Гь. Къ. Свас. - Чан хва Сафар, На кӀелнава илимар, халудиз ви гьар гафуна камаллувал аквазва. Амма къе на зи рикӀ тӀарна, тӀарна рикӀ. М. Б. Муьгъ. - Къарагъ, къарагъ, зи рикӀ тармир гьавайда, Такурай вун метӀераллаз, чилеллаз, Рак ачухна, са чара кас атайтӀа.... М. Б. Зун ва Наполеон. Синонимар: рикӀ тӀуьн, рикӀ кун, рикӀ акъудун.

* рикӀ тӀуьн гл., ни-куь нин туькьуьлвал гун. Сифте сефер за адаз яр лагьанай. Амма гила и гафуни неда рикӀ. Ш-Э. М. Къавахар. Синонимар: рикӀ (рикӀиз) тӀарун, рикӀ кун, рикӀ акъудун.

* рикӀ хукӀун гл., никай, квекай нин икрагь хьун. Етим Эминаз вун акуна, Акурвалди рикӀ хукӀуна. Кьуд касди вун, къуьнел кьуна, МичӀи суруз ял авурай. Е. Э. КафтӀар къаридиз. Синонимар: бизар хьун, зегьле фин, икрагь хьун, рикӀ хукӀун. Антоним: вил хьун.

* рикӀ хун гл. 1) никай, квекай нин гъарикӀ хьун, гьайиф хьун. Са югъ такваз физва йикъар къвез са- сад, Дуьньядикай рикӀ хайила, шехьдачни? С. А, Шехьдачни. Амма ви рикӀ хана кӀандач багьа заз. Са жизвидин тахсир патал - дуван хьиз. Б. С. Муьгьуьббат. 2) ни-куь нин гьевес хун, умудсуз авун. Садбурун рикӀ дуьньядикай хана на. Е. Э. Девран, гьей. РикӀер хадай вич са чар Зи чантадиз татурай! рикӀер хадай инсанар Дуьньяда заз такурай. Гь. Къ. Почтальондин мани. Гатфар чӀавуз меген ви кар Агьузар яни йифер-йикъар? Авадариз вилин накъвар Ви рикӀ гьида хана, билбил? Н. Ш. Билбил. 3) хатур хун. И гафари рикӀ, шуьше хьиз, хана зи. Л. Н. Ибур вужар я? Къаргъиш за ваз ийидачир, Ашкъидиз кьуьл ганачирта, Хъел акатна са гафунал, Шуьше хьиз, рикӀ ханачирта. З. Р. ХаначиртӀа.

* рикӀ хци прил.,; вуж викӀегь. Садра немсерин далу пата авай ракьун рекьин Муьгъ кукӀварун лазим атана. За са десте зирек, рикӀер хци аскерар хкудна. А. А. Лезгияр.

* рикӀ хъиткьинун гл., нин гзаф азаб гун. Цаварни кваз зи бедендал уьцӀезвай рикӀ хъиткьиндай къведалди югъ, пакама. М. Салманов. КварквацӀ-Хан..

* рикӀ хъуьтуьл прил.,; вуж. 1) фад чӀалахъ жедай, чӀалав гъиз жедай. масадбурухъ агъадай. Райондин газетдин редактор рикӀ хъуьтуьл кас хьана. Мегьамедсалегьа колхоздин ва жемятдин мулкар ва багълар барбатӀ хьуникай хвейи игитвиликай хабар хьанмазди, ада колхоздиз мухбир ракъурна. А. А. Лезгияр. 2) масадбурухъ ялдай, куьмекдай, масадбур гьайиф къведай. Ада абуруз дидевал хъийида: ам гзаф хъуьтуьл рикӀ авай баркаллу руш я. И. Къ. Смоленский чилел.

* рикӀ хъуьтуьл хьун гл., нин. экъуьчун атун, зайиф хьун. Яр-емиш тӀуьна рикӀ хъуьтуьл хьанвай. Гь. М. Ирид къаш. Синоним: рикӀ элкъуьн.

*   рикӀ хьун гл., нин нел-квел кӀан хьун. Гьар са касдин адахлидал рикӀ жеда. Е. Э. Гуьзел.

*   рикӀ цацарал < алаз > хьун гл., нин са кар кьилел атуникай къурхувилин гьисс хьун. Ахпа Камината, вичин гъилел алай къизилдин сятдиз килигна, лагьана: И рюмка хъвана зун хьфида. Назхануман цацарал алай рикӀ гила са гьал секин жезвай. Амма гена анагар хьанач... З. Э. Арифдиз ишара. Са сеферда зунни и паб гададин машинда акьахнай, гадади гьализ хьана. Зи рикӀ лагьайтӀа, датӀана цацарал алай. З. Э. Зулун пешер. Акур инсанриз абур гьакӀ кеф уьчуьн сиягьатдиз экъечӀнавайбур хьиз жезвай, амма абурун чпин рикӀер цацарал алай. Къ. Къ. КӀири Буба.

* рикӀ цуру [савух] хьун гл., нин са квехъ ятӀани вил галай, са вуч ятӀани кӀанзавай гьисс арадал атун. Гьатта геждалди рекьик поездар тахьайла, рикӀни са тӀимил савух жезва. З. Гь. Ахварай авудай аваз.

* рикӀ цӀурун (цӀурурун) гл. 1) шиир, нихъ нин; дериндай кӀан хьун (хьурун), ялавлу муьгьуьббат хьун (хьурун). Кевсерахъ рикӀ цӀразва зи. Р. 2) квехъ нин акунихъ, жуваз хьунихъ къаних хьун (хьурун ). Пинийрихъ рикӀ цразвай. Р. Синонимар: вил акъатун, вил галаз хьун, рикӀ акъатун.

* рикӀ цӀурун [цӀарцӀун нугъ. ] гл., нин са кар жедалди гъамлу хьун, пелеш хьун. Вун курсарай хкведалди Къеневай рикӀ цӀрана хьи. Ф.

* рикӀ чкадал алаз (аламаз) хьун гл., нин секин хьун. Вирида нез-хъвазва, шадвилерзава, кьуьлерзава, амма Исмаилан рикӀ чкадал алач. Адан хиялдиз лап пис ниятарни къвезва, гагь паб рахкурун, гагь яргъеш гатун, гагь... Гь. Къ. Къацу цуьквер. Аллагьдиз шукур, вун сятдин 6- далди куьчеда амукьнач, кичӀела зи рикӀ чкадал алачачир. И. Къ. Смоленский чилел. Синонимар: рикӀ архайин [секин] хьун, рикӀ чкадал ацукьун.

* рикӀ чкадал ацукьун гл., нин. секин хьун, къалабулух акъвазун. - Мукьвабурун рикӀ чкадал ацукьнавани? Атун-хъфин авани? Гьик я? Б. Гь. Заз эвера. Синонимар: рикӀ чкадал алаз хьун, рикӀ архайин [ секин] хьун.

* рикӀ чкадал хкун гл., нин секинарун, къалабулух акъвазарун. - Ина са чахуткани авач. Им жалгъандин кпул я. Яргъалди гипсда тунайтӀа, гъил чур жедай. Профессордин и гафарихъ яб акализ эрчӀи гъилин тупӀар юзурзавай Рейгьанатан кӀуфук мили хъвер акатна. Ада тадиз телеграмма яна. Аминадин рикӀни чкадал хкана. З. Э. Рейгьанат.

* рикӀ чӀехи прил, гьамиша масадаз жувалай алакьдай куьмек гудай, гуз гьазур тир. Синоним: мергьяматлу.

* рикӀ чӀехиз [кӀевиз] кьун гл., ни дурум гун, эхи авун, таб гун. Азиз диде, нагагь рушни зун жаван, КьейитӀа къе гъалиб хьана дяведа. РикӀ чӀехиз яхъ, хура твамир кьил жуван Гзаф халкьар азаднавай вядеда. А. Ал. Аскердин кьиникь. Гишилани мекьила гьикьван мензилриз галчӀур жез фенай ам, рикӀ кьуна кӀевиз. Ш-Э. М. Чи еке къуват.

* рикӀ чӀулав авун (чӀулаварун) гл., ни-куь нин кефияр писарун. РикӀ чулавмир, суна билбил. Е. Э. Акваз кӀан я.

* рикӀ чӀулав хьун гл., нин; гуьгьуьлсуз хьун, туькьуьл хьун. Адаз минарадин кукӀва мад чӀулав пайдахри лепе гузвайди акуна. Гададин рикӀ чӀулав хьана, ада тадиз шегьердиз чукурна. Ф. Нехирбандин хва. РикӀ чӀулав я чи и къара, Гьал перишан, алагуьзли. Е. Э. Алагуьзли.

*   рикӀ элкъуьн гл., нин экъуьчун атун. Алидин рикӀ элкъвезва. Р. Синоним: рикӀ хъуьтуьл хьун.

*   рикӀ ягъун гл., квевай нин гзаф тӀуьрвиляй кӀанз амукь тавун (недай затӀар). Я бахтавар къайи булах, Кьилел верши тарар кӀанди, Пампасидвай рикӀ ягъайла, Ваз са турши анар кӀанди. А. Ф. Риза. Гила, амай хуьрекривай рикӀ ягъайла, гудай турши мезе яр-емишарни хьанва, - лугьуз Эсли архайин хьана. З. Э. Муькъвел гелер. Синонимар: бизар хьун, зегьле фин, икрагь хьун, куьлягь хьун. Антоним: вил хьун.

* рикӀе аваз (амаз) хьун гл., нин фикирда аваз (амаз) хьун. Ви патав къвез залай куьз алакьнач? Акун, рахун гьамиша рикӀевай, Ви нефесдихъ зи гьевес агакьнач. М. Б, КӀватӀиз тахьай гад. Дяведи дах къахлурнач заз, Адан суьрет рикӀема. А. Ал. Инсандин рикӀ...

* рикӀе гьатун (гьат хьун ) гл. 1) нин вуж кӀан хьун, муьгьуьббатдин гьиссер аваз хьун. Шумуд йис я вун зи рикӀе гьат хьана. Е. Э. Яр гуьзел. 2) нин вуч са гьихьтин ятӀани гьиссинин таъсирдик кваз хьун. Райкомдин секретардин рикӀе акьван кӀевелай рагьим гьатнавай хьи, адан къаст Мегьамедсалегь партияда хуьн патал чалишмиш хьун тир. А. А. Лезгияр.

* рикӀе кьун гл., ни вуч фикирда кьун. Абур гьакьван язва шад, Чинра аваз намусдин яд, Кьуна рикӀе зурба крар, Халкьдин хушбахтвилин къарар. А. Ф. Эм-Тэ-Эс.

* рикӀе рикӀ авай прил.,; вуж лап мукьва, жуван вири фикирар ахъайзавай, кӀани (дуст, инсан, кас). За ваз ачухдиз лугьун, къе заз са кар дерт хьанва. РикӀе рикӀ авай зи дуст Няметан чин гзаф чӀуру я. Ада зи суалризни жаваб ганач. З. Э. Йифен тӀурфан.

* рикӀе тун гл., ни вуж-вуч фикирда тун. Дуьньяд гъамар рикӀе туна, Бес гьикӀ кӀан хьуй вун гъайидаз? Е. Э. Эмин гада. Вагьабаз гьар са гьиссни, гьар са дерт-гьамни, абуру рикӀе твазвай тӀални зигьин хьиз, рикӀел хкунар хьиз я. М. В. Гьарасатдин майдандал.

* рикӀе хер хьун ш, гл., нин гьамиша секинсузвал арадал гъизвай фикир хьун. РикӀе хьайи кас дерин хер Азардикай къакъатдани? Е. Э. Дуьньядикай кеф тахай кас. Зи рикӀе хер куьгьне тахьанвайди адаз аян тир ва гьавиляй адан жаваб зак руьгь кутун патал, ада вичи захъ ийизвай майил къалурун патал ганвайди тир. М. В. Гьарасатдин майдандал.

* рикӀел акъалдарун гл. нин вуж-вуч нин ятӀани фикирдиз са вуж-вуч ятӀани гъун. И карди зи рикӀел аял вахтар акьалдарна. Р. Синоним: рикӀел гъун.

* рикӀел акьалтун гл. 1) нин вуч фикирдиз атун. И Кериман рикӀел акьалт тийидай кар авач. Б. Гь. Заз эвера. Вири гьакӀан багьнаяр я, багьнаяр, Париж рикӀел акьалтнава таватдин. М. Б. Зун ва Наполеон. Ам хъфейтӀа, заз чизвай, гьихьтин гуж зи рикӀел акьалтдатӀа. З. Къ. ШейтӀандин веледар. Синоним: рикӀел атун. 2) нин вуж, вуч. садлагьана фикирдиз хтун. Яр вун рикӀел акьалтайла, Зи вилерлай нагъв атана. Ф. Мад квез чизва хьи, зи рикӀел акьалтай кар за тарпна кьилизни акъуддайди. Къаридикни угь- цӀугь квай. ЧӀехи суса вичин аялдин пек-лек чуьхуьзвай. Н. Шихнебиев. КӀвалин референдум.

* рнкӀел < алаз > (рикӀеллаз рах. ) хьун гл., ним вуж-вуч фикирда аваз хьун. Пашман зун, бес ви рикӀелламачни? Е. Э. Ваз зи гьалдикай хабар авачни. Ихьтин пар рикӀел алаз яшамиш жедалди ада кьиникь хъсан яз гьисабна. А. Къ. Нехирбанни лекь. Аллагьдихъ галаз рахух. Анжах зи Аллагьдихъ галаз. Зи Аллагь Худа я. Худадиз дуьа ая, зунни гьамиша рикӀел алаз хьухь. М. В. Гьарасатдин майдандал.

* рикӀел аламаз рикӀелламаз рах. ) хьун гл., нин вуж-вуч фикирда амаз хьун, фикирдай акъуд тавун. За ви рикӀел чун, лежберар, кесибар, аламач жед лугьузвай,. валлагь. Давай хъивегьин, ширтна... Б. Гъ. ТӀварун стхаяр. Агь, вири чи рикӀеллама Вагьшийри чаз авур кьванди. Ш-Э. М. ЖаллатӀриз ажал. Ви рикӀел аламани, чна аттестатар гахчурдалай гуьгъуьниз вуна чи вечердал вуч лагьанатӀа? Б. Гь. Къизилдин медаль. Буба зи рикӀел хъсандиз аламач. А. Р., Я. Я. Хендедадин мехъер. Зи дуст, белки ви рикӀелни алама Гатуз дагъда чаз яд гайи булахар... А. С. Телер. Квар ацӀанва, амма вуна ккӀалар Гадарзава аялри хьиз ятариз, рикӀеллама, гьа и саягъ бубайри Аллагьдивай марф тӀалабдай къацариз. А. С, Сес. Ваз хъел къвемир. Захъ яб акала. Ви рикӀел аламани; чи къуншидал алай къари Петровнадиз азарлу хьайи хтул, кӀвале вичин дарманар гана, сагъар хъийиз кӀан хьанай. А. Р., Я. Я. Хендедадин мехъер, - Я, ун, фейи крар я, аял тиртӀани, вири рикӀел алама. М. Б. Зун кьеивач. РикӀеллама, физкультурадин тарсуна кьакьанвилиз адалай хъсан масада хкадарнай. М. Б. Зун кьенвач. Багърийризни ийиз хьанач багъривал, рикӀелламач бязибурун тӀварарни... М. Б. Дустариз.

* рикӀел аламукьун гл., вуж-вуч нин фикирда амукьун.; Баркалла, Халил муаллим, икьван тӀварар анжах музыкадал ашукь касдин рикӀел аламукьда. "Кард" журн., 2004, No5.

* рикӀел атун гл., нин вуж-вуч фикирдиз атун. РикӀ ел татайди мецел къведач. Ф. Султанбеги - зи ярдин тӀвар. Акур бере гъейрид рикӀел къвез жедач. Е. Э. Жедач. РикӀел тай кьван жеда рикӀ дар... Е. Э. Дилбераз. Даим хъваз на къарасу, Гьич ви рикӀел къведач хьи зу. С. С. Самовар. БицӀек вун зи рикӀел тек- бир атана, - Лагьана за хтай чӀавуз яргъарай. А. С. БицӀек, вун... Я кар рикӀел атай за Хелеф халудивай хабар кьуна: М. В. Гьарасатдин майдандал. Къе виридаз, рикӀел атай къиметдив, Регьят хьанва алдатмишиз чилинви. З. Къ. Вуна пара тарифзава женнетдин. Синоним: рикӀел акьалтун.

* рикӀел гъил эцигна нар., вуч авун таб квачиз, рикӀин сидкьидай. Ада райондин гьалдин пис-хъсан терефар дилаварвилелди ачухарнавай. Делегатарни, рикӀел гъил эцигна, уьзягъдиз рахазвай. А. А. Лезгияр. Синонимар: рикӀин сидкьидай, рикӀин къеняй.

* рикӀел гъун гл., ни, куь нин вуж-вуч. фикирдиз гъун. Кесиб касдин кӀвалин хизан рикӀел гъваш. Е. Э. РикӀел гъваш. Фекьиди ийизва мурмур: «Гъуцар рикӀел гъваш». Амма лукӀ жедай туш Марин Муьгьуьббатдин сим. А. С. Саяда лугьузва мани. Жанлубуруз «Пакам хийир!» - лугьурла, Сифте рикӀел гъваш дяведа кьейибур. А. С. Пакам хийир. КапӀ шиз къвгдай, закатарни за гузва гьамиша Аллагъ рикӀел гъиз, Гъат тийидайвал жегъеннемдин цӀа, СиратӀалдилай элячӀна михьиз. Б. С. Экуьн кьилелай. Къуй яйлухди ви рикӀел зун гъурай, къуй. хайи накьвари ви рикӀе душман терг авунин кӀеви къаст турай, зи играмиди. А. М. Къавахар. Синоним: рикӀел акьалдарун

* рикӀел хкун 1 гл., ни-куь вуж-вуч фикирдиз хкун. А чӀавуз на Эмин рикӀел хкидач... Е. Э. Ватандай катзавайбуруз. Эмин кьейидалай кьулухъ 50 йис Тамам хьуниз килигна, Москвада авай лезги студентрин кӀеретӀди еке тир лезги шаир Етим Эмин тамамвилелди рикӀел хкана, адан чӀаларикай хкяна са кьадар шиирар басмадиз яна. Ш. Мейланан. Эминни Эминан шиирар. Суфрадал къведа тямлу хуьрек, Ярар- дустарни хкида рикӀел. Д. А. Эй, азиз мугьман. РикӀ ел хкваш, вун азарлу хьана меселай къарагъзамачир. Р. Гь. Зи ирид стха. За гьа чӀавуз тӀвар-ван авай алим арабист Абдулнетиф эфендидивай кӀелзавайди тир, - лугьуз рикӀел хкизва ахцегъви Эфендиев Гьасана. Къ. Къ. КӀири Буба. РикӀ ел хкин хьи, алатай йисуз 389 миллион манат чӀуру пулар цӀийибурув эвезна. "Самур" газ., 2003, 31. V. Антоним: рикӀелай алудун.

* рикӀел хкун 2 сущ., вуж-вуч никай ва квекай ятӀани рикӀел аламукьай малуматар ихтилатдалди ва я кхьена масадаз ахъаюн. Гьакъикъатда Мерзиятан вилик ахьтин залан рикӀел хкунар квадарун патал ада хабар кьуна: «Куь юлдаш вуч къуллугъдал ала? Ам аквазвач хьи?» Гь. М. Чи бахт чи гъиле ава. Ваъ, им са гьихьтин ятӀани рикӀел хкун тушир. М. В. Гьарасатдин майдандал. За ваз туьгьметарзавайди хьиз жемир, стхадин, гьакӀ зи рикӀел чи аял йисар хквезва, жувани хкваш, рикӀел хкунри инсанар гьамиша акьуллу ийида, лугьуда. Р. Гь. Зи ирид стха.

* рикӀел хтун гл., нин вуж-вуч фикирда амачир кас, шей фикирдиз хтун. [Мерден]. - Валлагь, стха Къурбан, гила, гьар смавар вилик гъайила, виликан, фейи къар зи рикӀел хкведа. Ви рикӀел алама хьи, а къара чай зураривни кьурай пӀинийрив са иер хъвадай. Аллагьдиз шукур хьуй, гила дуьньядиз шекерар-затӀар акъат хъувурди. Гь. Гь. Адетдин къармахра. Шахмарданован рикӀел къуншийрал тапшурмишнавай вичин аялар хтана. А. А. Лезгияр. Гуьлдестедин рикӀел мад институт, Мичуринан илимдикай профессорри гайи тарсар, Крымда вичи тухвай тежрибаяр, Козлов шегьерда Мичурина вичин гъилералди туькӀуьрай багъ хтана. Н. А. Гуьлдесте. [Гуьлселем] - Инал ша, чан бала. -Кхьихь, чан бала, са мани мадни зи рикӀел хтанва. А. Р., Я. Я. Хендедадин мехъер. Антоним: рикӀелай алатун.

* рикӀел хуьн ни, вуж-вуч фикирдай акъуд тавун, фикирда хуьн. Кьве затӀ рикӀел хуьмир: сад на чарадаз авур хъсанвал, садни чарада ваз авур писвач. Къазанфарбег. Куьредин жуз. РикӀ ел хуьх: куьне куь чан Ватандиз къурбандзава. А. Ф. Дяве. Амма абур рикӀел техуьн айиб я, ГанвачтӀани весиярни игъсанар.. А. С. Рекьевай дуст..; За некягь ийиз башламишдалди вилик са кар мадни рикӀел хуьх. чан руш. ЗАГС гьикӀ хьайитӀани авуна кӀандайди я. Гьукуматдин законриз акси экъечӀун гунагь я. А. Р., Я. Я. Хендедадин мехъер. Гуя эмирзава: «Акъваз, инсан! Дуьньяда Писвални Хъсанвал, Гьахъвални Гьахъсузвал, Адалатни Адалатсузвал авайди рикӀел хуьх! М. В. Гьарасатдин майдандал.

* рикӀелай алатун ( алат хьун нугъ. ) ( фин ) гл., нин вуж-вуч фикирдай акъатун. Икьван гагьди хьайи дердер рикӀелай алат хьана хьи. Е. Э. Алагуьзли севдуьгуьм яр. Гуьзел, вун зи рикӀелай фич... Е. Э. Бахтавар. Жуван хуьрни метлеб, колхоз алатдачир рикӀелай. А. Ф. Зарбачи Гьасан. Гьелбетда, 10-15 йисуз авур кӀвалахни, жувахъ галаз хьайи къуллугъчиярни садрани рикӀелай алатич. А. А. Лезгияр. Урус чӀала гайи тарсар, зи хва, ви бубадин рикӀелай гьич садрани алатдач. А. С. Хцихъ галаз ихтилат. Анжах гуьрчег уьмуьрдин бахт акурла, рикӀелай физ тахьуй Ватан хвейибур... А. С. Пакам хийир. Йоъ, чпиз гьич хабарни авачирдай кьазва гьа! махачкъаладай, телевизоррай къалуриз, корреспондетар атанвайди куь рикӀелай алатнавани? А. Р., Я. Я. Хендедадин мехъер. Рушар гила ахьтинбур ава: сад акурла, масад рикӀелай фида. А. Р., Я. Я. Хендедадин мехъер. Гьа и йифиз Къурбан, седривални, гьакъи таганвай чепивини рикӀелай фена, кьве эркек веледдин гъилни кьуна, хайи хуьряй катда. К. К. Яд атӀай регъв. Синонимар: рикӀикай хкатун, рикӀяй акъатун.. Антоним: рикӀел хтун.

* рикӀелай алудун [ракъурун ] гл., 1) ни-куь вуж-вуч фикирдай акъудун, фикирда хуьн тавун. Амма Эмин чна рикӀелай ракъурун виже къведач. М. М. Гь. Сифте гафунин чкадал, 1948. Анжах са кар рикӀелай ракъурна виже къведач, уьмуьр ширин ва гьамиша жегьилди я. А. И. Самур. Къуркьандал кьунвай кьин рикӀелай алудмир. Кьабулна, аферин. Гила квевай ЗАГС-диз фейитӀа, жеда. А. Р., Я. Я. Хендедадин мехъер. Ватанди ва адан халкьди куь хийирлу кӀвалахар гьич са вахтундани рикӀелай ракъурдачӀ Къ. М. Кьуьзуь къекъвераг. Баку, Баку, рикӀелай гьич алуддач Зун паталди авур хъсанвилер на? З. Р. Диде шегьер. Хкаж хьана цавуз лекь, Къуват агудна. Кьуьзуьвилин дердияр Фад рикӀелай алудна. Д. А. Гьич садрани акур кар туш... [ЦӀарцӀар баде]. Вуна, рикӀелай алудмир. ЦӀарцӀар яхцур йисуз хпехъандин паб хьанвайди я. Ф. Б. Филиал. Антоним: рикӀел хкун. 2) ни-куь нин-куьн вуж-вуч фикирдай акъудиз тун. ТӀебиатдин гуьзелвили адан рикӀелай вич мукъаят хьунухь лазим тирди алуднавай. Ф.

*   рикӀелай фин кил. рикӀелай алатун.

*   рикӀи къачун гл., нин вуж-вуч бегенмиш хьун. Зи рикӀи вун хупӀ къачуна, Аллагьди ширин авуна, И йикъара вун такуна, Зи рикӀ чӀулав хьана, Зуьгьре. Е. Э. Суна, за ваз лугьун са чӀал.

* рикӀи (рикӀиз нугъ. ) кьун гл., вуж нин 1) кӀан хьун. Гила завай, вун тебрик авуртӀа, жеда: накь зи рикӀи са гуьзел кьуна. Зун гьеле раханвач. Гь. М. Муьгьуьббат гьинва бес? Тариф за ви ийидачир, Вун зи рикӀи кьуначиртӀа. З. Р. ХаначиртӀа. 2) вуж-вуч нин кӀан хьун, гьамишанда акунин гьисс авунин терефдар хьун. Бубадиз ажалдихъай кичӀе тушир, ада яргъи уьмуьр кечирмишна, адаз эхиримжи сеферда икьван йисара рикӀи кьунвай багьа Ватандиз садра кьванни килигиз таххьун гьайиф хьанвай. Гь. М. Гъалиб хьайи кфил.

* рикӀи рикӀ тӀуьн гл., нин 1) къурхулу хьун. секинсузвал акатун. РикӀ и рикӀ незвай командирда фикирзавай: «Гила за вуч ийида, вучиз за пабни аял Грузиядай иниз гъайиди я». А. И. Самур. Абур дуьз хабарар ятӀа, бес чна вуч ийида? - рикӀи рикӀ незвай туьквенчиди хабар кьуна. А. И. Самур. "Зун виридахъ галаз вучиз хъфеначир?" - езнедин рикӀи рикӀ незвай. М. Б. «Жигули». 2) дерт хьун, гъамлу хьун. «Зи вах Мерзият, - лагьана, ам, еке уф аладарна, вичин дустунин гъил кьуна, ацукьна. - Зун исятда иниз куьч хьана кӀандачир. Зи рикӀи рикӀ незва». Гь. М. Чи бахт чи гъиле ава. - Жув хъвач. Вуч хабар ятӀа, за чирда. Адахъ галазни рахада. РикӀив рикӀ нез тамир. А. А. Лезгияр.

* рикӀи тухун [чӀугун ] гл. 1) нин вуч недай иштагь хьун. Няниз хуьрек гъана. Амма Сардаран рикӀи хуьрек тухузвач. А. М. Са истикан чай. Ваъ. ваъ, и чими юкъуз хуьрекар рикӀи тухузвани? Заз затӀни кӀанзавач. З. Къ. ШейтӀандин веледар. 2) нин вуж-вуч;. бегенмиш хьун (винел патан акунралди). Анихъди физвай Алипулатан гуьгъуьнлай килигай Лейлидин рикӀини ам чӀугунвай. З. Э. Трактористдин мехъер. Уьмуьрдин юлдаш лагьайтӀа, жуван вилиз акур, рикӀи чӀугур кас хьана кӀанда. З. Э. Йифен тӀурфан. Гуьрчег жейрандин баладиз ухшар авай Ширин адан рикӀи чӀугуна, бегенмиш хьана. А. И, Къиргъин. Белки садни гьеле рикӀи чӀугунвач жеди. Ашукь хьайила, ада вун секин тадач. А. Р., Я. Я. Хендедадин мехъер. Синоним: рикӀиз чими хьун.

* рикӀив [рикӀик] кьун гл., ни вуч фикир гун, эхир фагьумун. Сифте за и алчахди чарче кхьенвай гафар зеррени рикӀик кьунач. Къ. М. Птул руш. - Хийирдиз хьурай, хва. ШейтӀанар я абур. РикӀив кьамир. Ахлад, жуван кеспи ая. Ана авай са затӀни авайди туш. С. Ярагъви ашукь Уьзден.

* рикӀиз кьайи [савух] прил. Гьеле зулун куьруь югъ кумайтӀани контурда, куьчейра инсанар авачир. Хуьре са гьихьтин ятӀани кьайи, рикӀиз савух гьава авай. А. А. Лезгияр. Антоним: рикӀиз чими.

* рикӀиз къун гл., вуж , вуч нин такӀан хьун, кӀанивал квахьун. - Я вунани аялар дидедивай магьрум ийимир. АвуртӀа, вун зи рикӀиз рекъида, -лагьанай садра Катяди. А. М. Ракъур тавур кагъаз. Хуьр, тахай пис диде кьван, Идрисан рикӀиз къана. А. М. Постунал. Антоним: рикӀиз чими хьун.

* рикӀиз такунамаз < такурди > вилиз (втилериз) аквадач мисал 'фагьум тавурди вилериз акуртӀани, кьатӀуниз жедач' манадин мисал. Рушар чпин къайгъудал машгъул тир; абуруз Зелфи акунвачир ( рикӀиз такурди вилериз аквадач лугьуда ) А. А. Умуд. Гила заз ам халкьдин шаир Хуьруьг Тагъир тирди чир хьана. Гьакъикъатдани, рикӀи кьатӀун тавурди вилериз аквадач лугьуда. А. Э. Шаирдин тарсар.

* рикӀиз чими прил. бегенмиш жедай. Вун бахтлу хьурай, ТӀавус къуш хьтин рикӀиз чими руш. я. Вун нин лиф я, чан жейран? А. Р., Я. Я. Хендедадин мехъер. УстӀардин аялар лацу якӀарин рикӀиз чимибур я. А. И. Самур. Тамашадин кьилин образрикай сад Фатиматанди я. Ам гуьрчег, рикӀиз чими, хуш къилихрин, гьахъ гвай, маса ксарин рикӀикай хабар кьадай инсан я. Гь. Гь. Гашаров. Хайи халкьдин рекье чан эцигайди. Антоним: рикӀиз чими.

* рикӀиз чими хьун гл., вуж-вуч нин бегенмиш хьун (винел патан акунралди). И дуьнья зи рикӀиз чими жедачир Зи куьче, вун авачиртӀа чилерал. А. С. Лезги куьче. Садрани такур и гада рушан рикӀиз чими хьана. З. Э. Луьткведа. Дагълар рикӀиз чими я зи, Зун дагълари хайиди я. Багълар рикӀиэ чими я зи, Зун багълари хайиди я. З. Р. Чил. Синоним: рикӀи тухун [чӀугун]. Антоним: рикӀиз къун.

* рикӀиз чка авач гьал., нин секинсуз я, секин туш. Эхиримжи йифиз зи рикӀиз гьич чка авачир. Зи зенгериз духтурди, адан гьал хъсан я лугьуз, жаваб гузвай. Амма рикӀик къалабулух квай. Гь. Къ. Къацу цуьквер. Синоним: кьарай атӀун.

*   рикӀик авун кил. РикӀ ив (рикӀик) кьун.

*   рикӀик кваз хьун гл., нин вуч, вуч авун фикирда хьун, са кӀвалах ийиз кӀан хьун. Лацу кагъаз вилик ква зи, Шиир кхьин рикӀик ква зи, Вилеллай цуьк хьиз. И. Гь. Гуьзел йикъан пакамахъ. Хуьре клубдин вилик кӀватӀ хьанвай гзаф эл, ЦӀийи крар кваз рикӀик. Кь. Ф. Меликан критика.

*   рикӀик къалабулух < кваз > хьун гл., нин секинсуз гьиссери кьунвай гьалда хьун.

*   рикӀик къалабулух кутун гл., ни-куь нин секинсуз гьиссерив кьаз тун. Вагьаб, явашдиз чӀиш чӀугваз, гьаятра къекъвезва, мал-къара ахтармишзава. РикӀик къалабулух кутадай хьтин кар авачир. М. В. Гьарасатдин майдандал.

* рикӀик къалабулух [къалабулухвал] акатун гл., нин-куьн нин секиннсуз хьун. И чар кӀелай Надирай рикӀик къалабулух акатна. З. Р. Гьажи Давуд. Умуят халадин рикӀик къалабулух акатна акур Шагьумагъади ам секинариз хьана. С. Ярагъви ашукь Уьзден.

*   рикӀик кьун кил. РикӀ ив кьун.

*   рикӀикай гар кӀвахьайди хьиз хьун гл., низ регьят хьун, кьезил гьиссери кьун. - Шад. я хуьруьнви, за вучин. Гьикьван четинвал акьалтайтӀани ви шейэрни гун патал зун алахъда, -заланвилелди жаваб гана ада. Шкьакьдиз гзаф шад хьана, рикӀикай гар кӀвахьна. А. И. Самур.

* рикӀикай гар кӀвахьун [фин нугъ. ] (кӀвадарун) гл., нин ни регьят хьун, хуш хьун (регьятарун, хушарун). КӀвачел акъвазнавайбур инихъ-анихъ хьана, абурун арадай са жизви Люсядин къуьнер акурла, адан рикӀикай гар кӀвахьзавай, адаз ам лап патавай вичиз акур хьиз, вичихъ галаз рахай хьиз жезвай. Б. Гь. Вили вилер. И ван галукьай Хардалаз, далу чухвайди хьиз, рикӀикай гар кӀвахьайди хьиз, регьят хьана. Къ. Къ. ЧӀурун паб. Нурията кьвал элкъуьрна ва бирдан адан кьуьнт Мусабеган къвалак хукӀуна. И карди гададин рикӀикай гар кӀвадарна. Б. Гь. Къарид руш. И гафари, гъавурда акьуначтӀани, зи рикӀикай гар кӀвадарнай... А. М. Киф атӀайди.; Шихкерим архайиндиз рахай гафари, ваз кӀандатӀа, Салам са тӀимил секинарнай, я туш, белки, капашдин мана чир хьайила, адан рикӀикай гар кӀвахьнай жеди. М. Садикь. Дуст.

* рикӀикай хабар кьун гл., ни нин 1) авай гьал хабар кьун, чирун. Са тадивал, са сабурсузвални квач. Вучиз жеда кьван? Вич эцигзавач, вич алудзавач. Жуван рикӀикай хабар кьадай са касни жечни бес? А. А. Лезгияр. Синоним: рикӀикай яд хьун. 2) авай гьалдикай хабар кьун, авай четин гьалдай акъатдай амал жагъуриз алахъун; Баркалла квез, большевикар! Халкьдин рикӀерикай хабар кьур: Ф. Разивилин лепеяр гваз Къвез фимир зи виликай, Чиг алай тан юзаз, къугъваз Хабар такьаз рикӀикай. И. Гь. Сибирдин цуьквер. Адаз за вичикай шиир кхьенвайди чизвачир, амма адан гьар са кам зи рикӀикай хабар кьунин лишан тир. А. Къ. Нехирбанни лекь.

* рикӀикай хабар хьун гл., низ нин авай гьалдикай хабар хьун, чир хьун. Гуьзелрин гуьзел Суриядиз вичин жерягьдин рикӀикай хабар авач. М. В. Гьарасатдин майдандал. Суламидиз Суриядин рикӀикай хабар тир, адани гъуьлягъдин хамунай экъетӀ жезвай рушан гуьзелвилер кьатузвай. М. В. Гьарасатдин майдандал. Адазни ЯбатӀаян рикӀикай хабар авай хьиз я. А. Исм. Эхиримжи къув.

* рикӀикай хкат тавун гл., вуж, вуч нин са кьадар вахтунда фикирдай акъат тавун. Абур сагъ-саламат ятӀани, зи рикӀикай хкатзавач. И. Къ. Смоленский чилел. Хкатдач, дуст, вун чи халкьдин рикӀикай, Ви фикирар ргаз ава багълара. Х. Т. Багълара. Синоним: рикӀелай алат тавун.

* рикӀикай яд хьун (хун нугъ. ) шиир, гл., ни нин масад хьайи, авай четин гьал гьисс авун, адаз майилвал авун. Париждин коммуна рикӀеллани? Яд хунух герек я абурун рикӀикай, Карл Марксам гафар рикӀелламани? Я. Расулов. Париж Коммуна. Синоним: рикӀикай хабар кьун.

* рикӀин ачухвал сущ. чинебан фикирар, къастар авачир гьал. Абур ягьдинни намусдин, инсанвилинни вижданвилин, итимвилинни викӀегьвилин, рикӀин ачухвилинни гъилин жумартвилин тарсар тир. А. Къ. Нехирбанни лекь.

*   рикӀин ачухвилелди нар. чинебан фикирар, къастар авачиз.

*   рикӀин гьарай сущ. гьамишан фикир. - Заз чизва ЧӀехи вацӀ гьинал алатӀа! - саки гьарайна за. Ам зи рикӀин гьарай тир. А. Къ. Нехирбанни лекь.

*   рикӀин дуст сущ. вири патарихъай ихтибарлу кас.

*   рикӀин ишигъ сущ., нин виридалайни масан тир кас. Гьафизатахъ, и хендеда дишегьлидихъ, вилерин нур, рикӀин ишигъ тир тек са хва амукьнай. А. Р. Салам, эллер!

* рикӀин къеняй нар., вуч авун 1) виридаз малум тежервал, жува-жувакди. За и арада ачухдиз тахьайтӀа, рикӀин къеняй заз килигзавайди, вирида зи жаваб гуьзлемишзавайди гьисс авуна. Б. Гь. Къизилдин медаль. Башламишай рахунар мад кьатӀ хъхьана. КӀвалени дерин тир секинвал гьатна. Къвердавай яргъал физвай и кисуни Магьсудан рикӀиз азаб гузва. Ам вичин рикӀин къеняй къвез-къвез туьнт жезва. М. В. Гьарасатдин майдандал. «За масакӀа ийида, буба, - лагьанай ада рикӀин къеняй, чан вугузвай бубадин кьилихъ къагьарар къвез, вилин накъвар михьиз. Ж. Байрамалиев. КӀарасдин тӀурар. 2) чӀуру ният авачиз. ЧӀехи урус халкьди куьмек гана, дагълар азадна, рикӀин къеняй кӀанивална, стхавилел абадна. Къ. М. Масан. Синонимар: рикӀин сидкьидай, рикӀел гъил эцигна.

* рикӀин мурад шиир, сущ. кьилиз акъатна кӀанзавай фикир, гьисс. Вахт - рикӀин мурад патал женгера гъалиб хьунухь я. Пака жув бахт авай кас яз акваз кӀанзаватӀа, ам къе жагъура. А. Р. Чинебан савкьват.

* рикӀин раб сущ. рикӀив дуьз кӀвалах ийиз тадай дарман квай раб. Герек шеиэр жибиндай акъудна, рикӀин раб яна. нефес къачуз куьмек гана. "Самурдин сес" газ., 2005, 9. VӀӀ.

* рикӀин тӀарвал сущ. рикӀиз тӀар жедай пис гьал, гьисс. Адаз хъел авай ва гьа са вахтунда, са мус ятӀани хьанвай рикӀин тӀарвал винел акьалт хъувунвай А. Къ. Нехирбанни лекь.

* рикӀин секинвал сущ.; къалабулух квачирвал, секинвал. Суламидихъ са вуч ятӀани хьана, беденди, къайи яд галукьайла хьиз, цак акъудна, рикӀин секинвал квахьна. М. В. Гьарасатдин майдандал. Кчан ахвар хазвай, адан рикӀин секинвал, руьгьдин архайинвал, бедендин ферикъатвал чӀурзавай са кар авай - амни тайин тир декьикьаяр ва сятер фейи чӀавуз гишинвал гьисс авун тир. А. Исм. Эхиримжи къув.

* рикӀин сидкьидай нар., вуч авун таб квачиз, халисдиз. Эгер квекай ина куьмек гуз акъваздай кас хьанайтӀа, чна а кардал лап рикӀин сидкьидай шадвал ва дамах ийидай. Б. Гъ. Къизилдин медаль. Чи халкьдин арада тӀвар-ван авай алимри ва шаирри, медениятдин ва майишатдин пешекарри рикӀин сидкьидай зи тереф хвенай. ЛГ, 2003, 4. XӀӀ. Синонимар: рикӀин къеняй, рикӀел гъил эцигна.

* рикӀин сир сущ. масадбурухъай чуьнуьхзавай фикир. На рикӀин сир лугьудай хьи заз, гуьзел. Е. Э. Гуьзел. ГьикӀ чирин за, инсанар, куь рикӀин сир, Алачирла йифен лишан пелерал. Ш. Э. М.

* рикӀин тӀал сущ. 1) рикӀ сагъ тушир гьал. Кесибдин бедендин тӀални, рикӀин тӀални сад садак акахьнавай. М. В. Гьарасатдин майдандал. 2) куьч. муьгьуьббатдин гьиссери кьунвай гьал. Агь, вун такваз, рикӀин тӀалдик, Адан рикӀни акъваз хьана. З. Ш.

* рикӀин хиял сущ. никай-квекай ятӀани ийизвай фикир. Тикрарзава агъзур чӀалал Ви ярди ви рикӀин хиял. Е. Э. Къарагуьз. Гила абурни агъсакъалдин гьиссериз, рикӀин хиялриз са артух муьтӀуьгъ жезмачир. М. В. Гьарасатдин майдандал.

* рикӀин цӀай [пас) кьин гл., нин секин хьун. Надир хандин рикӀин цӀай рекьизвачир. Икьван гагьда са кьушундивайни ам икӀ беябурчивилелди алцурриз хьайиди тушир. З. Р. Гьажи Давуд.

* рикӀин цӀай рекьидалди нар., вуч авун квай хъел хкатдалди. И дяведа чна лап рикӀин цӀай рекьидалди немсер къирмишна. И. Къ. Смоленский чилел.

* рикӀни рикӀ сущ., нин виридалайни масан. За кхьена цуькверикай... Терешковадин къужахдавай Ва эхирни И дуьньядин рикӀни рикӀ тир Чи Ленинан Мавзолейдин Цлахъ галай. А. Ал. Цуькверин баллада.

* рикӀяй акъатун гл., вуж-вуч чин. 1) фикирдай акъатун. Им зи рикӀий акъат тийир Къиямат къан тӀал тир ама. Е. Э. Мугьман тун тавур папаз. Синонимар: рикӀелай алатун, рикӀелай фин. 2) фикирдай акъатун, кӀамаз амукь тавун. Эсли адан рикӀий акъатзавачир. З. Э. Муькъвел гелер. Хьанач легьзе вун зи рикӀий акъатай. А. Ал. Шалбуз дагъ.

* рикӀяй акъудун гл., ни вуж кӀанивиляй атӀун, кӀанзамайди яз тун тавун. Гьикьван Али руш рикӀяй акъудиз алахъзавайтӀани, жезвачир. А. М. Къавахар.

* рикӀяй рикӀиз рехъ аваз хьун рах., гл., нинни нин 1) сад садан гъавурда аваз хьун, са икьрардал алаз хьун. Стха вуча, рикӀяй рикӀиз рехъ авай дуст, са чӀалар я. З. Э. Рекьер сад туш. Инсандихъ паб хьана кӀанда. РикӀий рикӀиз рехъ авай, дарвилени четинвиле жувахъ галаз рекье фидай, жуван шадвиликайни пашманвиликай пай къачудай. Паб-юлдаш кӀанда. З. Э. Луьткведа. Чи жемятдикай рикӀяй-рикӀиз рехъ авай са хизан хьанва. З. Э. Муькъвел гелер. 2) ихтибарлу хьун. Стха вуча, рикӀий рикӀиз рехъ авай дуст, са чӀалар я. З. Э. Рекьер сад туш. 3) кӀан хьун, муьгьуьббатлу хьун. РикӀяй рикӀиз хьана чи рехъ, муьгьуьббатдин эцигна муьгъ. Чи кьведан сир сад хьайила, Гурлу Самур жеда муьтӀуьгъ. Н. Шабанов. Муьгьуьббатдин теклифар. РикӀяй-рикӀиз рехъ жедач гваз кьвалав, Эгер чӀулав рикӀ аватӀа пехил. Х. Х. Бубадин рекьер.

* рикӀяй яд хьун гл., ни масадан четин гьалдиз куьмек гуз гьазур хьун.... куьмек кӀанзавай касдин дердиникай хабар кьунин, масадан рикӀяй яд хьунин чешне къалурай кас чи арадай акъатнава. ЛГ. 2005. 26. V.