Lüğətlərdə axtarış.

Etnogenez ( yun. ethnos – xalq və genesis – doğulma) Hər hansı bir xalqın mənşəyi,etnik qrupun formalaşması və inkişafıdır. Bu, qrupun özünü identifikasiyası və ya kənar identifikasiya ilə yarana bilər. Etnogenez termini əvvəlcə 19-cu əsrin ortalarında neologizm idi və sonralar 20-ci əsrdə akademik antropologiyaya daxil edilmişdir. Etnogeni termini etnogenezin variantı kimi də istifadə olunur.

Azərbaycanlıların etnogenezi — müasir azərbaycanlı etnosunun, Cənub-Şərqi Qafqaz və Şimal-Qərbi İran ərazilərində, çoxsaylı və müxtəlif etnik və dil elementləri əsasında formalaşması prosesidir. Müasir azərbaycanlı etnosunun formalaşması çoxəsrli proses olub və "Şərq Tarixi"nə (2002) əsasən, XV əsrin sonlarında yekunlaşıb. == Azərbaycan millətinin yaranma şərtləri == XIX əsrdə Azərbaycan dövlətçiliyi tarixində qazanılan uğurlardan biri burjua münasibətlərinin, milli burjuaziya və Azərbaycan millətinin yaranması oldu. XIX əsrin ikinci yarısında Şimali Azərbaycanda kapitalizmin inkişafı, iqtisadi və mədəni mərkəzlərin yüksəlişi, ümumi bazarın yaranması, cəmiyyətin strukturunun dəyişməsi, milli burjuaziyasının və fəhlə sinfinin formalaşması kimi proseslər Azərbaycan millətinin təşəkkülünün ilkin obyektiv şərtləri oldu. Digər millətlər kimi, insanların sabit, tarixi birliyi kimi formalaşmış Azərbaycan milləti də feodal pərakəndəliyinin ləğv edilməsi prosesində, iqtisadi birliklə dil, ərazi, mədəniyyət, şüur və psixoloji birliyin qovuşması əsasında meydana gəlir və inkişaf edirdi. İqtisadi əlaqələrin möhkəmlənməsinin vacib şərti Azərbaycan millətinin ərazi birliyi idi. Uzun əsrlər boyu Azərbaycan xalqı şimalda Böyük Qafqaz dağlarından, cənubda İrana qədər, şərqdə Xəzər dənizindən, qərbdə Ermənistan və Gürcüstana qədər olan ərazidə məskunlaşmışdır. Yadelli işğalçılara qarşı uzunmüddətli mübarizənin gedişində Azərbaycan xalqı öz dövlətçiliyini, öz ərazi birliyini yaratmışdı. Bununla belə, Azərbaycan ərazisi iki dövlət — Rusiya və İran arasında bölüşdürüldüyündən, Azərbaycan millətinin təşəkkülü prosesi özünəməxsus şəraitdə gedirdi. Şimali Azərbaycanın Rusiya tərəfindən istilası ilə ölkədəki feodal ara müharibələrinə son qoyulsa da, ərazi bütövlüyünə, yalnız azərbaycanlıların müxtəlif dövlət birliklərinin tərkibində olması deyil, həm də Şimali Azərbaycanın Rusiya imperiyasının daxilində müstəqil birləşdirici təsərrüfat — inzibati və siyasi vahid kimi mövcud olmaması mane olurdu.

Talışların etnogenezi — cənubi Qafqazda və İranın şimal-qərbi ərazisində baş vermiş irandilli xalqın formalaşması prosesidir. Alim və tarixçilərin hekayələrinə görə, talışların mənşəyi ilə bağlı bir neçə versiya var. Talışların kaspilərdən əmələ gəlməsi ilə bağlı fikirlər, mənşəyinin qədim midyalılardan olan versiyaları var. Bəzi alimlər talışların skiflərin gel tayfasından mənşəyi haqqında mübahisə edirlər, lakin daha çox alimlər kadusiləri talışların əcdadları kimi hesab edirlər. Sadiq İsfahani cənubi Qafqaz talışlarını “Gilan tayfası” adlandırıb, öz adını Yafətin oğlu Talışdan götürüb. Talışların etnogenezinin aydınlaşdırılması müəyyən çətinliklərlə bağlıdır. Əvvəla, bu, dilin materialları, toponimikası, mifologiyası, tarixi əfsanələri və s. ilə kompensasiya oluna bilən tarixi fakt bazasıdır. “Talış” toponimi orta əsr ərəb mənbələrindən məlumdur. Məsələn talışları “əl-talasan” adlandıran ərəb tarixçisi ət-Təbəri yazır: “Azərbaycan ətrafındakı dağlarda ərəblərə tabe olmayan, azad və müstəqil olan gellər (qədim kadusilərin tayfalarından biri) və ət-Tailasan kimi xalqlar yaşayırdı”.

Azərbaycanlıların etnogenezi — müasir azərbaycanlı etnosunun, Cənub-Şərqi Qafqaz və Şimal-Qərbi İran ərazilərində, çoxsaylı və müxtəlif etnik və dil elementləri əsasında formalaşması prosesidir. Müasir azərbaycanlı etnosunun formalaşması çoxəsrli proses olub və "Şərq Tarixi"nə (2002) əsasən, XV əsrin sonlarında yekunlaşıb. == Azərbaycan millətinin yaranma şərtləri == XIX əsrdə Azərbaycan dövlətçiliyi tarixində qazanılan uğurlardan biri burjua münasibətlərinin, milli burjuaziya və Azərbaycan millətinin yaranması oldu. XIX əsrin ikinci yarısında Şimali Azərbaycanda kapitalizmin inkişafı, iqtisadi və mədəni mərkəzlərin yüksəlişi, ümumi bazarın yaranması, cəmiyyətin strukturunun dəyişməsi, milli burjuaziyasının və fəhlə sinfinin formalaşması kimi proseslər Azərbaycan millətinin təşəkkülünün ilkin obyektiv şərtləri oldu. Digər millətlər kimi, insanların sabit, tarixi birliyi kimi formalaşmış Azərbaycan milləti də feodal pərakəndəliyinin ləğv edilməsi prosesində, iqtisadi birliklə dil, ərazi, mədəniyyət, şüur və psixoloji birliyin qovuşması əsasında meydana gəlir və inkişaf edirdi. İqtisadi əlaqələrin möhkəmlənməsinin vacib şərti Azərbaycan millətinin ərazi birliyi idi. Uzun əsrlər boyu Azərbaycan xalqı şimalda Böyük Qafqaz dağlarından, cənubda İrana qədər, şərqdə Xəzər dənizindən, qərbdə Ermənistan və Gürcüstana qədər olan ərazidə məskunlaşmışdır. Yadelli işğalçılara qarşı uzunmüddətli mübarizənin gedişində Azərbaycan xalqı öz dövlətçiliyini, öz ərazi birliyini yaratmışdı. Bununla belə, Azərbaycan ərazisi iki dövlət — Rusiya və İran arasında bölüşdürüldüyündən, Azərbaycan millətinin təşəkkülü prosesi özünəməxsus şəraitdə gedirdi. Şimali Azərbaycanın Rusiya tərəfindən istilası ilə ölkədəki feodal ara müharibələrinə son qoyulsa da, ərazi bütövlüyünə, yalnız azərbaycanlıların müxtəlif dövlət birliklərinin tərkibində olması deyil, həm də Şimali Azərbaycanın Rusiya imperiyasının daxilində müstəqil birləşdirici təsərrüfat — inzibati və siyasi vahid kimi mövcud olmaması mane olurdu.

Tatarlar — VII–XII əsrlərdə yaranan bir neçə etnik vahidin adıdır. İlk dəfə bu ad otuz doqquz tatar şəklində Kültigin (VIII əsr) heykəlində qeyd olunur; IX əsrin birinci yarısına aid olan Çin mənbələrində Çinin şimalında yaşayan tayfalara nisbətən da-da ("ta-ta") yazımında verilir; VII–XII əsrlərə aid türk və farsdilli müsəlman yazılı mənbələrə görə, Şərqi Türkistan və Monqolustan torpaqlarının sakinləri tatar kimi xatırlanır. Mahmud Kaşğaridəki eyni bölgəyə Daşte Tatar (Tatar torpağı) deyildi. XII əsrin sonlarından Çingiz xanın rəhbərliyi altında Monqol dövləti quruldu və onun qurulmasında Tatar tayfaları da iştirak etdi. Orta əsrlər ərəb-fars yazılı mənbələrində Qızıl Orda dövlətinin əsas əhalisi tatarlar adlanır. Qərbi Avropa və rus tarixşünaslığında eyni termin təsbit edilmişdir. Rusiyada XX əsrin əvvəllərindən əvvəl Volqa-Ural bölgəsi, Cənubi Sibir, Şimali Qafqaz və Krım yarımadasında yaşayan müsəlman xalqların əksəriyyətinə tatar deyilirdi. Tatarlar 3 etnik qrupa bölünür: Volqa-Ural tatarları, Sibir tatarları və Həştərxan tatarları. Polşa-Litva tatarlarının alt qrupu da var. Volqa-Ural bölgəsinin qrupu, 4 milyondan çox tatarla birlikdə ən böyüyüdür.

Ontogenez (yun. οντογένεση: ον – varlıq + γένεση) — yaranma, doğulma. Hər bir canlının dünyaya gəldiyi vaxtdan ölənə qədər keçirdiyi dövr postnatal ontogenez adlanır. Ontogenezin mənası fərdi inkişaf deməkdir. Cinsiyyətli çoxalan orqanizmlərdə fərdi inkişaf-ontogenez mayalanmış yumurta hüceyrəsindən-ziqotdan başlayır. Bu insanda yumurta hüceyrəsinin mayalandığı andan başlayaraq orqanizm ölənədək davam edir. Ontogenezi 2 dövrə bölmək olar:bətndaxili dövr və bətnxarici dövr-postembrional inkişaf. Orqanizm nəsillərinin əmələ gəlməsində iştirak edən cinsi hüceyrələrdir. Bunlar kişi cinsiyyət hüceyrəsi spermatozoid və qadın cinsiyyət hüceyrəsi yumurtahüceyrədən ibarətdir. Kişi və qadın cinsiyyət hüceyrələri mənsub olduğu orqanizmin bütün irsi əlamətlərini özündə gəzdirən hüceyrələrdir.

Texnogenez (yun. Techne — incəsənət) – təbii mühiti dəyişərək süni (texnogen) təbiət yaradan insanın qlobal texniki fəaliyyəti. Bunun nəticəsində relyefin texniki formaları (kurqan və terrikonlar, xəndək və daş, qum karxanaları, bəndlər), texnogen landşaftlar (şəhər, sənaye, kənd təsər.), texnogen səhralar və akvatoriyalar, həmçinin süni bitki sortları və heyvan cinsləri əmələ gəlir. Texnogenez məqsədyönlü aparılaraq bəşəriyyətin həyat şəraitini yaxşılaşdırmaq üçün yerinə yetirilir. Lakin qabaqcadan görünməyən və arzu olunmaz nəticələri təbiətə böyük ziyan vurur, bir çox bitki və heyvan növlərinin məhv olmasına, landşaftın kasatlaşmasına, geniş ərazilərin səhralaşmasına, – həyat mühitinin kasatlaşması, çirklənməsi və dağılmasına səbəb olur. Planetdə texnika artdıqca həyat azalır. XX əsrdə Texnogenez genişlənərək yerətrafı kosmosa çataraq, nəinki planetar, həm də kosmik hadisəyə çevrilmişdir. Texnogenezin təsiri nəticəsində yeni-texnosfer formalaşır 1. Fersmana görə, yer qabığının yuxarı hissələrində insanın texnogen fəaliyyəti ilə əlaqədar təzahür edən mineraloji və geokimyəvi proseslər. Texnogenez insanın təsərrüfat-texnogen fəaliyyətinin rəngarəngliyi və müxtəlif istiqamətli olmasını nəzərə almaqla, bu fəaliyyətin təsiri altında yer qabığının yuxarı hissəsində baş verən bütün geokimyəvi, mineraloji, hidrogeoloji, mühəndisi-geoloji və i.a.