Pleystosen epoxası
Pleystosen – geoloji epoxalardan biridir. Neogenin son epoxası Pliosendən sonra gəlir. Dördüncü dövrün başlanğıc epoxasıdır və 2.58 milyon il əvvəldən 11.7 min il əvvələ – Holosenə qədər olan dövrü əhatə edir.
== Bölgülər ==
=== Dünyada ===
=== Azərbaycanda ===
== Paleontologiya və iqlim ==
=== Əsas hadisələr ===
=== Buzlaşma ===
=== Azərbaycanda ===
Kiçik Qafqazın relyefinin inkişaf tarixində Dördüncü dövr xüsusi yer tutur. Bu zaman relyefin inkişafı kəskin iqlim dəyişmələri ilə əlaqədar olaraq coğrafi mühitdə ciddi dəyişikliklər baş vermiş və tektonik hərəkətlərin surəti güclənmişdir.
Erkən Bakı (Türkan əsrində) dəniz Azərbaycan ərazisini tərk edir və hər yerdə relyefin inkisafi kontinental şəraitdə gedir. Ümumiyyətlə Pleystosen epoxası dağlıq sahələrin hündürlüyünün artması, terrigen kobud dənəli çöküntülərin toplanması və həmçinin dəniz transqresiyalarinin və reqresiyalarının bir-birini əvəz etməsi ilə səciyyələnir.
Epoxanın Bakı əsrinin ikinci yarısında baş vermiş ən mühüm geomorfoloji proseslərdən biri dağlıq sahələrdə tektonik hərəkətlərin fəallaşması və əsl yüksəkağlıq qurşağın əmələ gəlməsi olmuşdur.
Pleystosen
Pleystosen – geoloji epoxalardan biridir. Neogenin son epoxası Pliosendən sonra gəlir. Dördüncü dövrün başlanğıc epoxasıdır və 2.58 milyon il əvvəldən 11.7 min il əvvələ – Holosenə qədər olan dövrü əhatə edir.
== Bölgülər ==
=== Dünyada ===
=== Azərbaycanda ===
== Paleontologiya və iqlim ==
=== Əsas hadisələr ===
=== Buzlaşma ===
=== Azərbaycanda ===
Kiçik Qafqazın relyefinin inkişaf tarixində Dördüncü dövr xüsusi yer tutur. Bu zaman relyefin inkişafı kəskin iqlim dəyişmələri ilə əlaqədar olaraq coğrafi mühitdə ciddi dəyişikliklər baş vermiş və tektonik hərəkətlərin surəti güclənmişdir.
Erkən Bakı (Türkan əsrində) dəniz Azərbaycan ərazisini tərk edir və hər yerdə relyefin inkisafi kontinental şəraitdə gedir. Ümumiyyətlə Pleystosen epoxası dağlıq sahələrin hündürlüyünün artması, terrigen kobud dənəli çöküntülərin toplanması və həmçinin dəniz transqresiyalarinin və reqresiyalarının bir-birini əvəz etməsi ilə səciyyələnir.
Epoxanın Bakı əsrinin ikinci yarısında baş vermiş ən mühüm geomorfoloji proseslərdən biri dağlıq sahələrdə tektonik hərəkətlərin fəallaşması və əsl yüksəkağlıq qurşağın əmələ gəlməsi olmuşdur.
Pleystosen-Holosen epoxası
== Pleystosen-Holosen epoxası ==
Pleystosen-Holosen epoxası Bakı, Xəzər (Gürgan), Xvalın və Yeni kaspi əsrlərini əhatə edir.
Abşeron əsrində, xüsusilə onun axırlarında tektonik hərəkətlərin canlanması və relyefin inkişafının qalxan istiqamətinin güclənməsi pleystosenin əvvəllərində, daha doğrusu Bakı əsrinin əvvəllərində morfotektogenez proseslərin nisbi sakitliyi ilə əvəz olunur. Bu zaman Xəzər dənizi səviyyəsinin qısa müddətli qalxması nəticəsində Kür və qismən də Qusar-Dəvəçi çökəkliklərinə transqressiyası baş verir. Bununla yanaşı dənizin transqressiyası bəzi yerlərdə abşeron əsrinin sonlarındakı transqressiya sahələrini örtsə də onun maksimal transqressiyası hüdudlarına çatmır.
Dənizin Bakı əsrinin sonundakı qısa müddətli reqressiyası Xəzər (Gürgan) əsrinin əvvəllərində transqressiya ilə əvəz olunur. Dəniz Samur-Dəvəçi ovalığını bütünlüklə örtür və ensiz körfəzlər şəklində Sital, Germian və b. çayların dərələri boyu quruya soxulur. Bu zaman Böyük və Kiçik Qafqazıda qalxmaının güclənməi ilə əlaqədar olaraq Kür çökəkliyinin kənar sahələri quruya çevrilir, ox hissəi isə Acınohur öndağlığının cənub tirəsi boyu uzanır. Gürgan əsrinin ortalarından etibarən Kür-Araz depressiyası intensiv çökməyə məruz qalır. Abşeron yarımadası ilə Girovdağ-Babazənan antiklinal zonası arasında mövcud olmuş, dayaz dənizdə, əsasən, palçıq vulkanlarının əmələ gətirdiyi adalar və tirələr yayılmışdır.
Pleystosen parkı
Pleystosen parkı (rus. Плейстоценовый парк) — Saxanın şimal-şərqində, Kolıma çayının aşağı axarlarında, Şimal Buzlu okeandan 150 km cənubda yerləşən yasaqlıq. Yasaqlıq Çerski qəsəbəsindən 30 km cənubdadır. Pleystosen parkının yaradıcısı və elmi rəhbəri rusiya ekoloqu Sergey Afanasev Zimovdur.
== Ümumi məlumat ==
Park ərazisində pleystosen epoxasının "mamont tundra çölləri" ekosisteminin yaradılması eksperementi həyata keçirilir. Bu ekosistem sonuncu buzlaşma zamanı Şimal yarımkürəsiniin böyük hissəsini əhatə etmişdir.
Ehtimal olunur ki, mamont tundra çölləri on dəfə mövcud meşə tundra və bataqlıq-tundra biotalarından məhsuldar idi. Böyük ot yeyən heyvanların təxminən 10000–12000 il əvvəl məhvindən sonra (mamont, tüklü gərgədan, böyük buynuzlu maral və s.) ekosistem deqradasiyaya məruz qalaraq və müasir duruma gəlib çatmışdır. Alimlərin fikirlərinə görə bu məhv olmanın əsas və həll edci səbəbi yuxarı paleolit ovçuluğu idi.
Pleystosen parkı ideyasının əsasında meqafaunadan saxlanılmış adventiv növlərin hesabına mamont tundra çölünə xarakterik torpaq və landşaftın formalaşdırılması durur.
Qırışıqlıq epoxası
Qırışıqlıq epoxası (rus. эпоха складчатости, ing. folding epoch) — qırışıq əmələgəlmə və eləcə də dağəmələgəlmə və qranitoidli in-truziv maqmatizm proseslərinin güclənmə epoxası. Q. e.-da struktur planın əsaslı surətdə yenidən qurulması və qırışıqlıq sistemi və ya vilayətlərin inkişafında müəyyən dönüş baş verir.
Romantizm epoxası
Romantizm dünya ədəbiyyatında maarifçi ədəbi tərəqqinin bir dövrüdür. Ona görə romantizmi metod, cərəyan və s. kimi təqdim etmək əsassızdır. Romantizm terminini ilk dəfə işlətmiş alman nəzəriyyəçisi Fridrix Şlegel 1798-1800-cü illərdə yazdığı silsilə jurnal məqalələrində romantizmi dövrün tələblərinə ən uyğun olan müasir sənət forması kimi təqdim edirdi.
Romantizm dünya ədəbiyyatında maarifçi ədəbi tərəqqinin bir dövrüdür. Ona görə romantizmi metod, cərəyan və s. kimi təqdim etmək əsassızdır. Romantizm terminini ilk dəfə işlətmiş alman nəzəriyyəçisi Fridrix Şlegel 1798-1800-cü illərdə yazdığı silsilə jurnal məqalələrində romantizmi dövrün tələblərinə ən uyğun olan müasir sənət forması kimi təqdim edirdi. Əlbəttə, Şlegel haqlı idi, çünki onun dövründə romantizm ədəbi tərəqqinin ən yeni tendensiyalarını təmsil edirdi. Bu da keçid mərhələsi idi.
Alp epoxası
Alp Epoxası — Müasir qitələrin zahiri görünüşünü müəyyən edən dağ qurumları kaynozoyu əhatə edən sonuncu orogenezdə-Alp epoxasında əmələ gəlmişdir. Tabaşirin sonu-paleogen dövrünün əvəlində Şimali Amerikanın qərbində nəhəng Kordilyer dağ sisteminin formalaşması tamamlandı, lakin Cənubi Amerikada, Avrasiya və şimali-qərbi Afrikada Alp orogenezinin əsas hadisələri eosenin sonunda (təxminən 40 milyon il bundan əvvəl) başlanmışdır və ardıcıl güclənərək miosenin sonuna qədər davam etmiş, bəzi rayonlarda isə indi də davam etməkdədir. Məhz bu epoxada Alp-Himalay dağ silsilələri meydana gəlmişdir. Bu silsilə Cəbəllüttariqdən İndoneziya arxipelaqına qədər Pireneyi, Alp, Karpatı, Balkanı, Böyük və Kiçik Qafqaz, Pamiri və nəhayət, Yerdə ən yüksək dağ sistemi olan Himalayı və onlara qovuşan ətrafındakı Qarakorumu əhatə edir.
== Coğrafiya və İqlim ==
Alp dağları Avropada mühüm iqlim bölgüsüdür. Onların şimalında və qərbində mülayim iqlimi olan ərazilər, cənubda subtropik Aralıq dənizi landşaftları var. Küləkli qərb və şimal-qərb yamaclarında yağıntılar ildə 1500–2000 mm, bəzi yerlərdə 4000 mm-ə çatır. Alp dağlarında böyük çayların mənbələri (Reyn, Rhone, Po, Adige, Dunayın sağ qolları), eləcə də çoxsaylı buzlaq və tektonik-buzlaq mənşəli göllər (Bodenskoe, Cenevrə, Komo, Laqo Maggiore və s.) var.
Landşaftların hündürlük zonallığı yaxşı ifadə edilmişdir. Hündürlüyü 800 metrə qədər, iqlimi mülayim isti, cənub yamaclarında — Aralıq dənizi, çoxlu üzüm bağları, meyvə bağları, tarlalar, Aralıq dənizi kolları və enliyarpaqlı meşələr var.
Eopleystosen epoxası
== Eopleystosen (Abşeron əsri) epoxası ==
Eopleystosen epoxasında (Abşeron əsri) litosfer tavaların kolliziyasının güclənməsi zəminində relyefin inkişafının yüksələn istiqamətli təmayülü davam edir və bünövrəsi əvvəllər qoyulmuş morfostrukturların böyüməsi və differensiasiyası baş verir. Epoxanın başlanğıcı və ya Akçaqıldan Abşeron əsrinə keçid Xəzər dənizi hövzəsinin çökməi və ətraf dağlıq bölgələrin qalxması ilə səciyyələnir ki, bu zaman baş vermiş qısa müddətli reşqressiya sonradan miqyasca Akçaqıl transqressiyasından geri qalan transqressiya ilə əvəz olunur. Belə ki, Erkən Abşeronda dənizin sərhədi Akçaqıl dənizinin sərhəddindən bir o qədər fərqlənmirsə də Abşeronun ortalarında onun sahəsi nisbətən daralır və əsirin sonunda Böyük Qafqazın ərazisini demək olar ki, tamamilə tərk edir. Dəniz bu zaman yalnız bölgənin cənub-şərqində dar körfəzlər şəklində saxlanılır. Reqressiya nəticəsində Abşeron yarımadası və Şamaxı-Qobustan vilayəti ərazilərində maili düzənliklərin sahəsi xeyli genişlənir və onların relyefi tirəli-dalğalı səciyyə daşıyır. Bu zaman müasir Qalamədin, Hərəmi, Gürovdağ və Mişovdağ tirələri adalar şəklində mövcud olmuşdur.
Abşeron əsrinin axırlarında dənizin reqressiyası nəticəsində Kür çökəkliyinin xeyli hissəsi quruya çevrilir və kontinental şəraitdə inkişaf edir. Dəniz ensiz körfəz şəklində indiki Kür çayının dərəsi boyu Gəncə çayınadək uzanır. Çökəkliyin şimal-şərq yamacında Çatma və Daşüz antiklinal qırışıqlar zonasının yerində tirələr əmələ gəlir. Onlar şərqə doğru alçalaraq allüvial-prolüvial düzənliklərə keçir.
Xüsusi Müharibə Şöbəsi
Xüsusi Hərbi İdarə (türk. Özel Harp Dairesi) — Soyuq Müharibə dövründə Türkiyədə, Baş qərargahın nəzdində ABŞ-nin Mərkəzi Kəşfiyyat İdarəsi (CIA) və NATO-nun əməkdaşlığı ilə qurulduğu irəli sürülən gizli təşkilat. Avropada İkinci Dünya Müharibəsindən sonra müxaliflərin (əsasən kommunistlərin) iqtidara gəlməsinin qarşısını almaq üçün qurulan "Qladio" adlı əks-partizan təşkilatının Türkiyədəki davamına siyasi ədəbiyyatda Xüsusi Hərbi İdarə, hərəkətləri reallaşdıranlara isə əks-partizan deyilmişdir.
NATO-un xüsusi hərbi təlimatlarına görə üzv ölkələrdə qurulan NATO qurumları, Türkiyədə əvvəl Səfərbərlik Tədqiq Təşkilat adı ilə təşkilatlanmış sonra birbaşa Baş qərargah komandanlığına tabe olan Xüsusi Hərbi İdarənin tabeçiliyi altında və onun mülki qolu olan əks-partizan olaraq fəaliyyət göstərmişdir.
Kanzas buzlaq epoxası
Kanzas buzlaq epoxası (rus. Канзасская ледниковая эпоха., ing. Kansan İce Age) (ABŞ-də Kanzas, Kansac ştatı adından götürülüb) — Erkən Pleystosen buzlaq mərhələsidir. Şimali Amerika düzənliklərində ayrılmışdır. Təxminən alp stratiq-rafik sxeminin Mindel buzlaşması ilə müqayisə edilir.
Sartan buzlaq epoxası
Sartan buzlaq epoxası (rus. Сартанская ледниковая эпоха, ing. Sartan Ice Age) — son Pleystosenin axırlarında Sibir dağlarında sonuncu dağ buzlaşması, Taymırda və Putorana platosunda isə örtük buzlaşmasının inkişaf epoxası. Bəzən vahid Son Pleystosen /Zıryan/ buzlaşmasının axırıncı mərhələsi kimi başa düşülür.
Valday buzlaq epoxası
Valday buzlaq epoxası (rus. Валдайская ледниковая эпоха, ing. Valdai Ice Age) — Ş. Avropa düzənliyində Üst Dördüncü dövr buzlaşması epoxası (70-dən −11 min ilə qədər əvvəl). Bu zaman buzlaq müasir Valday yüksəkliklərinə qədər çatmışdır. Vaxt etibarilə Q. Avropanın Vyurm və Vislin buzlaşmalarına uyğun gəlir.
Erkən Pliosen epoxası
== Erkən Pliosen (Balaxanı əsri) epoxası ==
Erkən pliosen (Balaxanı və ya Məhsuldar qat əsri) epoxası Azərbaycan Respublikası relyefinin inkişafında mühüm mərhələ olmuşdur. Belə ki, bu dövrdə dənizin reqressiyası zamanı onun səviyyəsi indikindən xeyli aşağı düşmüş və transqressiv fazasında isə Qusar-Dəvəçi, Ceyrankeçməz və Aşağı Kür çökəkliklərini örtmüşdür. B.Ə. Budaqova görə (1969, 1976) Şahdağ və Bazardüzü-Tufan massivlərinin hündürlüyü yüksək dağlığın səviyyəssinə çatmış və buzlaşmaya məruz qalmışdır.
Kür çökəkliyinin relyefi balaxanı əsrində dənizin transqressiya (əsrin əvvəli və ortasının sonu) və reqressiyaları (əsrin ortasının əvvəli və əsrin sonu) ilə əlaqədar olaraq dəyişikliklərə məruz qalmışdır. Transqressiyalar zamanı çökəkliyin quru sahələri azalmış və hövzə akkumulyasiya sahəsini təcəssüm etdirmişdir. Reqressiyalar zamanı isə dəniz Aşağı Kür çökəkliyində saxlanılmış və akkumulyativ düzənliklərin sahəsi genişlənmişdir.
Kiçik Qafqazın relyefinin inkişafında Balaxanı əsri mühüm rol oynamışdır. Bu zaman kontinental şəraitdə inkişaf edən Qazax çökəkliyində diskonform inversion və ya çevrilmiş morfostrukturların formalaşması və onların ekzogen parçalanması davam edir.
Balaxanı əsrində Respublika ərazisi relyefinin inkişafının ümumi təmayülünə uyğun olaraq Lənkəran bölgəsində də Talış və Burovar horst-antiklinor, Peştəsər monoklinal və Qızılqaya diaklinal silsilələri qalxmaqda davam edir və mövcud düzəlmə səthləri, deformasiyaya məruz qalır. Yardımlı və Lerik depressiyaları relyefdə nisbətən dayaz çökəkliklər şəklində əks olunurlar.
Son Pliosen epoxası
== Son Pliosen (Akçaqıl əsri) epoxası ==
Respublika ərazisinin relyefinin inkişafının son pliosen epoxasının başlanması ilə morfostrukturların yüksələn xətt üzrə inkişafı və onların ekzogen parçalanması xeyli zəifləyir və dənizin "Böyük Akçaqıl" transqressiyası baş verir. Xəzər dənizi şimalda Qusar-Dəvəçi, cənubda isə Kür çökəkliklərini örtür. Bununla yanaşı Balaxanı dənizinin dibini təşkil etmiş Sudur zonası Akçaqıl transqressiyasına məruz qalmamışdır.
Akçaqıl əsrinin paleocoğrafiyasına və paleogeomorfologiyasına aid materialların təhlili göstərir ki, həmin dövrdə Şahdağ massivi və Baş silsilə Tufan-Qızılqaya meridianından qərbdə orta yüksəklikli çox parçalanmış relyefə malik olmuşdur. Mülayim parçalanmış orta dağlıq isə Tufan və Dübrar zirvələri meridianları arasını, Yan silsiləni, Babadağ və Niyaldağ silsilələrini əhatə etmişdir. Alçaq dağlıq və ön dağlıq həmin silsilələrin cənub-şərq ətrafını və Böyük Qafqazın cənub yamacını əhatə etmişdir.
Akçaqıl dənizinin transqressiyası Kür çökəkliyində geniş sahəni əhatə edərək, qərbdə Tbilisi şəhərinə qədər çatmışdır. Kür çökəkliyi daxilində və öndağlıq ərazilərdə akçaqıl çöküntülərinin təhlili göstərirki. Qanıx-Əyriçay vadisi sahəsində bu zaman öndağlıq maili düzənliyi formalaşmışdır.
Son pliosen epoxası Kiçik Qafqazın relyefinin inkişafında onun ətraf alçaq dağlıq morfostrukturlarının planasiyası ilə səciyyələnmişdir.
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti İnformasiya Şöbəsi
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti İnformasiya şöbəsi, Əksinqilabla mübarizə təşkilatı ləğv edildikdən sonra yaradılan təşkilat.
== Yaradılması ==
ƏMT-nin ləğvindən sonra Bakıda və onun ətrafında əks-kəşfiyyatı Bakı general-qubernatorluğunun tərkibində yaradılmış informasiya şöbəsi təmin etmişdir. ƏMT-nin təhqiqat, müşahidə, axtarış, həbs və s. Funksiyaları general-qubernatorun göstərişi ilə informasiya şöbəsinə verilmişdi.
İnformasiya şöbəsinə Ələkbər xan Şahsuvarov rəhbərlik edirdi. Həsən bəy Fətəlibəyov rəisin köməkçisi, türk ordusunun polkovniki rütbəsini daşıyan Cəmil bəy xüsusi tapşırıqları yerinə yetirməklə yanaşı, rəisin köməkçisi idi.
== Fəaliyyəti ==
İnformasiya şöbəsi əməkdaşları başda Ələkbər xan olmaqla, bir sıra əhəmiyyətli əməliyyatlar həyata keçirmişdilər. 1920-ci ilin aprelində Balaxanıda pozuculuq işi aparan 22 nəfər bolşevikin həbs edilməsi böyük əks-səda doğurmuşdu.
== Həmçinin bax ==
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin xüsusi xidmət və təhlükəsizlik orqanları
== Mənbə ==
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Ensiklopediyası, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin xüsusi xidmət və təhlükəsizlik orqanları maddəsi.
Rusiya Dövlət Bankının Bakı şöbəsi
Rusiya Dövlət Bankının Bakı şöbəsi — Rusiya Dövlət Bankının yerli qurumlarından biri.
== Tarixi ==
1875-ci il iyulun 6-dan fəaliyyətə başlamışdı. Bankın sərəncamında xəzinədarlıq və kredit idarələri vardı. Rusiyada Fevral inqilabından (1917) sonrakı hərc-mərclik dövründə bank əməliyyatları dayandırılmışdı. Azərbaycanın müstəqilliyi elan edildikdən sonra Cümhuriyyət Hökumətinin əsas vəzifələrindon biri bankın fəaliyyətinin bərpası oldu. Bu sahədə hökumətin ilk tədbiri bankın uçot əməliyyatlarının yenidən başlanması haqqında 1918-ci il 23 iyun tarixli qərarı idi. 1918-ci il dekabrın 24-də neft sənayesi müəssisələrinə borc vermək üçün maliyyə nazirliyinə 2 milyon rubl məbləğində kredit açılması barədə qərar qəbul edildi. Həmin borc veksellərlə (borc sənədi) təmin olunmalı, Dövlət bankının uçot (hesabaalma) komitəsi borc verilən sahibkarların borc-ödəmə qabiliyyətini aydınlaşdırmalı idi.
== Fəaliyyəti ==
1919-cu il martın 17-də fəhlələrə əmək haqqı verməkdən ötrü neft sənayeçilərinə maliyyə yardımı ayrılmışdı. Maliyyə yardımının verilməsi əməliyyatını Bankın Bakı şöbəsi aparırdı.
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti İnformasiya şöbəsi
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti İnformasiya şöbəsi, Əksinqilabla mübarizə təşkilatı ləğv edildikdən sonra yaradılan təşkilat.
== Yaradılması ==
ƏMT-nin ləğvindən sonra Bakıda və onun ətrafında əks-kəşfiyyatı Bakı general-qubernatorluğunun tərkibində yaradılmış informasiya şöbəsi təmin etmişdir. ƏMT-nin təhqiqat, müşahidə, axtarış, həbs və s. Funksiyaları general-qubernatorun göstərişi ilə informasiya şöbəsinə verilmişdi.
İnformasiya şöbəsinə Ələkbər xan Şahsuvarov rəhbərlik edirdi. Həsən bəy Fətəlibəyov rəisin köməkçisi, türk ordusunun polkovniki rütbəsini daşıyan Cəmil bəy xüsusi tapşırıqları yerinə yetirməklə yanaşı, rəisin köməkçisi idi.
== Fəaliyyəti ==
İnformasiya şöbəsi əməkdaşları başda Ələkbər xan olmaqla, bir sıra əhəmiyyətli əməliyyatlar həyata keçirmişdilər. 1920-ci ilin aprelində Balaxanıda pozuculuq işi aparan 22 nəfər bolşevikin həbs edilməsi böyük əks-səda doğurmuşdu.
== Həmçinin bax ==
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin xüsusi xidmət və təhlükəsizlik orqanları
== Mənbə ==
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Ensiklopediyası, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin xüsusi xidmət və təhlükəsizlik orqanları maddəsi.
Eopleystosen (Abşeron əsri) epoxası
== Eopleystosen (Abşeron əsri) epoxası ==
Eopleystosen epoxasında (Abşeron əsri) litosfer tavaların kolliziyasının güclənməsi zəminində relyefin inkişafının yüksələn istiqamətli təmayülü davam edir və bünövrəsi əvvəllər qoyulmuş morfostrukturların böyüməsi və differensiasiyası baş verir. Epoxanın başlanğıcı və ya Akçaqıldan Abşeron əsrinə keçid Xəzər dənizi hövzəsinin çökməi və ətraf dağlıq bölgələrin qalxması ilə səciyyələnir ki, bu zaman baş vermiş qısa müddətli reşqressiya sonradan miqyasca Akçaqıl transqressiyasından geri qalan transqressiya ilə əvəz olunur. Belə ki, Erkən Abşeronda dənizin sərhədi Akçaqıl dənizinin sərhəddindən bir o qədər fərqlənmirsə də Abşeronun ortalarında onun sahəsi nisbətən daralır və əsirin sonunda Böyük Qafqazın ərazisini demək olar ki, tamamilə tərk edir. Dəniz bu zaman yalnız bölgənin cənub-şərqində dar körfəzlər şəklində saxlanılır. Reqressiya nəticəsində Abşeron yarımadası və Şamaxı-Qobustan vilayəti ərazilərində maili düzənliklərin sahəsi xeyli genişlənir və onların relyefi tirəli-dalğalı səciyyə daşıyır. Bu zaman müasir Qalamədin, Hərəmi, Gürovdağ və Mişovdağ tirələri adalar şəklində mövcud olmuşdur.
Abşeron əsrinin axırlarında dənizin reqressiyası nəticəsində Kür çökəkliyinin xeyli hissəsi quruya çevrilir və kontinental şəraitdə inkişaf edir. Dəniz ensiz körfəz şəklində indiki Kür çayının dərəsi boyu Gəncə çayınadək uzanır. Çökəkliyin şimal-şərq yamacında Çatma və Daşüz antiklinal qırışıqlar zonasının yerində tirələr əmələ gəlir. Onlar şərqə doğru alçalaraq allüvial-prolüvial düzənliklərə keçir.
Orta –Son Miosen epoxası
== Orta –Son Miosen epoxası ==
Azərbaycan relyefinin inkişafının maykop əsrindən orta-son miosen epoxasına keçid mövcud dağlıq ərazilərin qalxması və dənizin reqressiyası ilə səciyyələnir. Böyük Qafqazın relyefinin bu dövrdəki inkişaf tarixinin təhlili burada mövcud olmuş relyef formalarının morfostruktur əsasda bərpasını həyata keçirməyə imkan yaratmışdır. Məlum olmuşdur ki, bu ərazidə geoloji zaman kəsimi boyunca müxtəlif morfoloji və genetik xarakterli morfostrukturlar formalaşmışdır. Relyefin inkişafının orta-son miosen epoxasında Kiçik Qafqazın ümumi qalxması fonunda dənizin reqressiyası onun müvəqqəti transqressiyaları ilə əvəz olunur. Dənizin Qazax və Həkəri körfəzləri ərazinin dərinliklərinə qədər irəlləyir və onun inqressiyası ensiz və dayaz körfəzlər şəklində Kəkil (Qazax çökəkliyi) və Qabaxtəpə (Şəmkir massivi) məntəqələrinə çatır. Kiçik Qafqazqabağı çökəklik qismən quruya çevrilir və ərazinin əsas oroqrafik ünsürləri böyüməkdə davam edir və denudasion parçalanmaya məruz qalır. Vulkanizmin canlanması ilə əlaqədar olaraq lava platoları əmələ gəlir, bəzi morfostrukturların morfoloji görünüşündə dəyişikliklər baş verir və keyfiyyətcə yeni tip morfostrukturlar yaranır. Relyefin inkişafının həmin epoxasında Orta Araz tektonik zonasında Mehri-Ordubad batoliti formalaşdıqdan sonra Zəngəzur horst-qalxmasının əmələ gətirdiyi eyniadlı silsilə qalxmaqda davam edir və erolzion parçalanmaya məruz qalır. Bu dövrdə Ordubad sinklinor çökəkliyinin əsasının qoyulması müasir relyefin formalaşmasında mühüm rol oynayır. Sinklinoriunun daxilində müasir yüksəkliklər və çökəkliklərin inkişafı baş verir.
Erkən Pliosen (Balaxanı əsri) epoxası
== Erkən Pliosen (Balaxanı əsri) epoxası ==
Erkən pliosen (Balaxanı və ya Məhsuldar qat əsri) epoxası Azərbaycan Respublikası relyefinin inkişafında mühüm mərhələ olmuşdur. Belə ki, bu dövrdə dənizin reqressiyası zamanı onun səviyyəsi indikindən xeyli aşağı düşmüş və transqressiv fazasında isə Qusar-Dəvəçi, Ceyrankeçməz və Aşağı Kür çökəkliklərini örtmüşdür. B.Ə. Budaqova görə (1969, 1976) Şahdağ və Bazardüzü-Tufan massivlərinin hündürlüyü yüksək dağlığın səviyyəssinə çatmış və buzlaşmaya məruz qalmışdır.
Kür çökəkliyinin relyefi balaxanı əsrində dənizin transqressiya (əsrin əvvəli və ortasının sonu) və reqressiyaları (əsrin ortasının əvvəli və əsrin sonu) ilə əlaqədar olaraq dəyişikliklərə məruz qalmışdır. Transqressiyalar zamanı çökəkliyin quru sahələri azalmış və hövzə akkumulyasiya sahəsini təcəssüm etdirmişdir. Reqressiyalar zamanı isə dəniz Aşağı Kür çökəkliyində saxlanılmış və akkumulyativ düzənliklərin sahəsi genişlənmişdir.
Kiçik Qafqazın relyefinin inkişafında Balaxanı əsri mühüm rol oynamışdır. Bu zaman kontinental şəraitdə inkişaf edən Qazax çökəkliyində diskonform inversion və ya çevrilmiş morfostrukturların formalaşması və onların ekzogen parçalanması davam edir.
Balaxanı əsrində Respublika ərazisi relyefinin inkişafının ümumi təmayülünə uyğun olaraq Lənkəran bölgəsində də Talış və Burovar horst-antiklinor, Peştəsər monoklinal və Qızılqaya diaklinal silsilələri qalxmaqda davam edir və mövcud düzəlmə səthləri, deformasiyaya məruz qalır. Yardımlı və Lerik depressiyaları relyefdə nisbətən dayaz çökəkliklər şəklində əks olunurlar.
Oliqosen-Erkən Miosen (Maykop) epoxası
== Oliqosen-Erkən Miosen (Maykop) epoxası ==
Relyefin inkişafının neotektonik mərhələsinin başlandığını təşkil edən Maykop əsrinin əvvəllərində Afrika - Ərəbistan və Avropa – Asiya litosfer tavalarının konvergensiyası güclənir və onların arasındakı tavaların kolliziyası nəticəsində dağlıq ərazilərdə qalxma, dağarası çökəkliklərdə isə nisbi enmə hərəkətləri güclənir. Bu dövrdən etibarən qalxma hərəkətləri üstünlük təşkil etməyə başlayır və beləliklə də ərazinin enmə təmayülü qalxma təmayülü ilə əvəz olunur. Bunun nəticəsində dənizin reqressiyası baş vermiş Böyük və Kiçik Qafqazın bir sıra sualtı kənar çökəklikləri qalxmağa məruz qalmış və geniş quru sahələrinə çevrilmişlər. Kür çökəkliyi isə gömülərək bu vaxtdan etibarən ilk dəfə olaraq vahid dağarası depressiya formasını almışdır.
Son Pliosen (Akçaqıl əsri) epoxası
== Son Pliosen (Akçaqıl əsri) epoxası ==
Respublika ərazisinin relyefinin inkişafının son pliosen epoxasının başlanması ilə morfostrukturların yüksələn xətt üzrə inkişafı və onların ekzogen parçalanması xeyli zəifləyir və dənizin "Böyük Akçaqıl" transqressiyası baş verir. Xəzər dənizi şimalda Qusar-Dəvəçi, cənubda isə Kür çökəkliklərini örtür. Bununla yanaşı Balaxanı dənizinin dibini təşkil etmiş Sudur zonası Akçaqıl transqressiyasına məruz qalmamışdır.
Akçaqıl əsrinin paleocoğrafiyasına və paleogeomorfologiyasına aid materialların təhlili göstərir ki, həmin dövrdə Şahdağ massivi və Baş silsilə Tufan-Qızılqaya meridianından qərbdə orta yüksəklikli çox parçalanmış relyefə malik olmuşdur. Mülayim parçalanmış orta dağlıq isə Tufan və Dübrar zirvələri meridianları arasını, Yan silsiləni, Babadağ və Niyaldağ silsilələrini əhatə etmişdir. Alçaq dağlıq və ön dağlıq həmin silsilələrin cənub-şərq ətrafını və Böyük Qafqazın cənub yamacını əhatə etmişdir.
Akçaqıl dənizinin transqressiyası Kür çökəkliyində geniş sahəni əhatə edərək, qərbdə Tbilisi şəhərinə qədər çatmışdır. Kür çökəkliyi daxilində və öndağlıq ərazilərdə akçaqıl çöküntülərinin təhlili göstərirki. Qanıx-Əyriçay vadisi sahəsində bu zaman öndağlıq maili düzənliyi formalaşmışdır.
Son pliosen epoxası Kiçik Qafqazın relyefinin inkişafında onun ətraf alçaq dağlıq morfostrukturlarının planasiyası ilə səciyyələnmişdir.