SASANİ

Sasanilər İmperiyası (pəhl. Ērānšahr) — 226-cı ildən 651-ci ilə qədər zaman-zaman müasir İran, İraq, Əfqanıstan, Pakistan, Türkmənistan və Azərbaycan ərazilərini əhatə etmiş tarixi dövlət. Fars mənşəli Sasanilər sülaləsinin əsasını 226-cı ildə I Ərdəşir (Ərdəşir Babəkan) Parfiyanın sonuncu şahı olan V Artaban məğlub etdikdən sonra qoymuşdur. Bununla da Parfiyada Arşakilər sülaləsinin hakimiyyətinə son qoymuş Sasanilər dövləti yaranmışdı 224-cü ildə İranın cənubunda yerləşən Pars vilayətinin Sasan nəslindən olan hökmdarı I Ərdəşir Papakan Parfiya hökmdarı V Artabanı məğlubiyyətə uğratdı. Bununla da Arşakilər sülaləsinin hakimiyyətinə son qoyuldu. 226-cı ildə I Ərdəşir (226–241) özünü Ktesifon şəhərində İran şahənşahı elan etdi. Hakimiyyət Sasanilər sülaləsinin əlinə keçdiyindən bu dövlət də Sasanilər dövləti adlandırılmağa başlandı. Ktesifon şəhəri Mədain adlandırıldı və yenə də paytaxt şəhər oldu. Sasanilər Roma imperiyasına qarşı münasibətlərdə keçmiş Parfiya dövlətinin siyasətini davam etdirirdilər. I Ərdəşir Ermənistan və Azərbaycan torpaqlarından başqa keçmiş Əhəməni torpaqlarını da birləşdirmişdi.

Sasanilər İmperiyası (pəhl. Ērānšahr) — 226-cı ildən 651-ci ilə qədər zaman-zaman müasir İran, İraq, Əfqanıstan, Pakistan, Türkmənistan və Azərbaycan ərazilərini əhatə etmiş tarixi dövlət. Fars mənşəli Sasanilər sülaləsinin əsasını 226-cı ildə I Ərdəşir (Ərdəşir Babəkan) Parfiyanın sonuncu şahı olan V Artaban məğlub etdikdən sonra qoymuşdur. Bununla da Parfiyada Arşakilər sülaləsinin hakimiyyətinə son qoymuş Sasanilər dövləti yaranmışdı 224-cü ildə İranın cənubunda yerləşən Pars vilayətinin Sasan nəslindən olan hökmdarı I Ərdəşir Papakan Parfiya hökmdarı V Artabanı məğlubiyyətə uğratdı. Bununla da Arşakilər sülaləsinin hakimiyyətinə son qoyuldu. 226-cı ildə I Ərdəşir (226–241) özünü Ktesifon şəhərində İran şahənşahı elan etdi. Hakimiyyət Sasanilər sülaləsinin əlinə keçdiyindən bu dövlət də Sasanilər dövləti adlandırılmağa başlandı. Ktesifon şəhəri Mədain adlandırıldı və yenə də paytaxt şəhər oldu. Sasanilər Roma imperiyasına qarşı münasibətlərdə keçmiş Parfiya dövlətinin siyasətini davam etdirirdilər. I Ərdəşir Ermənistan və Azərbaycan torpaqlarından başqa keçmiş Əhəməni torpaqlarını da birləşdirmişdi.

Sasani memarlığı — Eramızın 224-651-ci illəri arasında hökmranlıq edən Sasanilər imperiyası təkcə siyasi və hərbi qüdrəti ilə deyil, həm də memarlıq və incəsənətdəki nailiyyətləri ilə tarixə damğasını vurmuşdur. Qədim Yaxın Şərq, Roma və Bizans memarlığından təsirlənərək özünəməxsus üslub inkişaf etdirən Sasani memarlığı monumental strukturları, zərif bəzəkləri və yenilikçi texnikaları ilə diqqəti cəlb edirdi. Sasani memarlığının ən fərqli xüsusiyyətlərindən biri monumentallıqdır. Saraylar, məbədlər, karvansaraylar və körpülər Sasani memarlığının gücünü və əzəmətini əks etdirən ən mühüm nümunələrdir.Tak-ı Kesra kimi saray kompleksləri nəhəng ölçüləri və heyranedici günbəzləri ilə imperiyanın gücünü simvolizə edirdi. Ktesifon kimi paytaxt şəhərlərdə tikilmiş monumental tikililər Sasani şəhərlərinin siluetini müəyyən edirdi. Sasani memarlığında günbəzlərdən istifadə geniş yayılmışdır. Kərpicdən və ya kerpiçdən tikilmiş qübbələr böyük yerləri örtmək üçün ideal bir həll təklif etdi. İvan adlanan hündür və tağlı giriş qapıları da Sasani memarlığının nadir elementləridir. Bu elementlər təkcə estetik dəyər daşımır, həm də akustika və havalandırma kimi məsələlərdə funksionallıq təmin edirdi.Sasani memarlığında gips qabartma, mozaika və freska kimi müxtəlif bəzək üsullarından istifadə edilmişdir. Sasani sənətinin əsas elementlərini həndəsi motivlər, stilizə edilmiş heyvan fiqurları və şah fiqurları təşkil edirdi.

Sasanilər İmperiyası (pəhl. Ērānšahr) — 226-cı ildən 651-ci ilə qədər zaman-zaman müasir İran, İraq, Əfqanıstan, Pakistan, Türkmənistan və Azərbaycan ərazilərini əhatə etmiş tarixi dövlət. Fars mənşəli Sasanilər sülaləsinin əsasını 226-cı ildə I Ərdəşir (Ərdəşir Babəkan) Parfiyanın sonuncu şahı olan V Artaban məğlub etdikdən sonra qoymuşdur. Bununla da Parfiyada Arşakilər sülaləsinin hakimiyyətinə son qoymuş Sasanilər dövləti yaranmışdı 224-cü ildə İranın cənubunda yerləşən Pars vilayətinin Sasan nəslindən olan hökmdarı I Ərdəşir Papakan Parfiya hökmdarı V Artabanı məğlubiyyətə uğratdı. Bununla da Arşakilər sülaləsinin hakimiyyətinə son qoyuldu. 226-cı ildə I Ərdəşir (226–241) özünü Ktesifon şəhərində İran şahənşahı elan etdi. Hakimiyyət Sasanilər sülaləsinin əlinə keçdiyindən bu dövlət də Sasanilər dövləti adlandırılmağa başlandı. Ktesifon şəhəri Mədain adlandırıldı və yenə də paytaxt şəhər oldu. Sasanilər Roma imperiyasına qarşı münasibətlərdə keçmiş Parfiya dövlətinin siyasətini davam etdirirdilər. I Ərdəşir Ermənistan və Azərbaycan torpaqlarından başqa keçmiş Əhəməni torpaqlarını da birləşdirmişdi.

II Ərdəşir (fars. اردشیر‎, lat. Artaxerxes; 310-cu illər – 383) — Sasanilər sülaləsinin nümayəndəsi, şahənşah. == Həyatı == II Ərdəşirin doğum tarixi məlum deyil. II Şapurla qohumluq bağının dərəcəsi bilinmir. Bəzi bilgilərə görə onun qardaşıdır. Farslar ona "Nihoukar" ya da "Lütifkar" ünvanı verilmişdilər. Ərəblər isə onu "əl-Cəmil" adlandırırdılar. II Ərdəşir 383-cü ildə vəfat etdi.

Seyid Əhməd Xan Məlik Sasani (1882–1967)—İran tarixçisi, diplomat Seyid Əhməd Xan Məlik Sasani 1882-ci ildə Tehran şəhərində doğulmuşdu. Məlikülkittab ləqəbli Mirzə Məhəmmədhüseyn Hüseyni-Fərahaninin oğludur. Qacarlar və pəhləvilər dövrünün diplomat və tarixçilərindəndir. Möhtəşəmüssultan ləqəbini daşıyırdı. Təhsilini İsveçdə almışdı. Təhsilini tamamlayandan sonra Tehrana dönmüş Sultan Əhməd şah Qacarın sarayında çalışmışdı. Ona sarayda "Müəllim" deyirdilər. 1918-ci ildə Xarici İşlər nazirliyində işə düzəldi. Osmanlı dövlətinə İstanbul şəhərinə göndərilmişdi. Səfarətdə münşi kimi xidmət etmişdi.

Ərəb Xilafətinin Sasanilər imperiyasını işğal etmak niyyəti ilə bağlı olaraq Ərəblərlə Sasanilər arasında baş vermiş müharibələr. Bu müharibələr şərti olaraq Ərəblərin (müsəlman ərəblərin) Sasani işğalı kimi də tanınır. Müharibə 633-cü ildə Ərəb ordularının hücumu ilə başlamış və 651-ci ilə qədər davam etmişdir. Müharibənin yekun nəticəsi olaraq Mesopatomiya, İran, Cənubi Qafqaz, Şərqi Anadolu və Xorasan ərəblər tərəfindən işğal olundu. Sasanilər imperiyası süqut etdi. İşğal olunmuş ərazilərdə İslam dini və İslam mədəniyyəti, Ərəb dili sürətlə yayıldı. Müharibədə əsas tərəflər Sasanilər imperiyası və Ərəb Xilafəti (Raşidilər Xilafəti) olmuşdur. Buna baxmayaraq Sasanilər imperiyasına daxil olan dövlətlər o cümlədən Qafqaz Albaniyası da müharibədə fəal iştirak etmişdir. Sasanilər tərəfdən müharibədə məşhur komandanlar bunlardır: Rüstəm Fərruxzad Bəhram Firuz Xosrov Bəhrami Çubin Mehrani Mardanşah İsfəndiyar Bəhrami Razi Mehrani Xurrazat Cavanşir Ərəb Xilafəti tərəfindən komandanlar isə bunlardır: Xalid ibn Valid Səd ibn Əbu-Vəqqas Əbu-Musa Aşari Əmmar ibn Yasir Numan ibn Muqarrin Muqhira ibn Şuba Əhnaf ibn Qeys Abdullah ibn Amir Hüzeyfə əl-Yəman Müharibəni aparan hökmdarlar: Sasanilər tərəfdən: III Yezdəgird (632–651) Ərəblər tərəfdən: Əbu-Bəkr (632–634) I Ömər (634–644) Sasanilər imperiyasında əsas din zərdüştlük idi.

Göytürk-Sasani müharibələri və ya türk-fars müharibələri 569-dan 630-a qədər Göytürklər və Sasanilər arasında gedən müharibələrdir.

Sakastan (həmçinin Sagestan, Sagistan, Secaniş, Segistan, Sistan və Sicistan kimi də tanınır) son antik dövrdə Sasani vilayəti. İndiki Nimruz vilayətinin tərkibində yerləşir. Vilayət qərbdə Kirman, şimal-qərbdə Spahan, şimal-şərqdə Kuşanşəhr və cənub-şərqdə Turanla həmsərhəd idi. Vilayət qubernatoru mərzban tituluna sahib idi. 459/60-cı ildə bu titul ləğv edilənə qədər vali "Sakanşah" (sakların şahı) titulunu da daşıyırdı. "Sakastan" sözü eramızdan əvvəl köçəri skif qrupu olan "saklar ölkəsi" deməkdir. Onlar e.ə. II əsrdən e.ə. I əsrə qədər İran yaylasında və Hindistanda Hind-skif padşahlığı kimi tanınan bir krallıq qurmuşdular. Bundahişndə Pəhləvi dilində yazılmış zərdüşti yazısında vilayət "Secansih" kimi qeydə alınmışdır.

Birinci Göytürk-Sasani müharibəsi — Sasanilər ilə Qərbi Göytürk Xaqanlığı arasında baş vermişdir Türklərin yanında başda Ağhunlar olmaq üzrə vassalları da iştirak etmişdir. İki dövlət arasındakı qarşıdurmalar Türklərin İrana basqınlarıyla başlamışdır. Sasani ordusunun uğurlu müdafiəsi nəticəsində Göktürk istilaları dayandırılmışdır. 558 ilində Sasani hökmdarı I.Xosrov Ağhunlara son vermək məqsədiylə Onoxlarla ittifaq etdi. Və qələbə nəticəsində Ceyhun çayının şimalı Türklərin, cənubu isə Sasanilərin idarəsi altına girdi. Buna baxmayaraq Türklər 580-ci illərin başından 588 ilinə qədər İpək Yolu üzərində vassalları Ağhunlarla birlikdə yürüş və talanlar etdilər. Buna görə Sasanilər məşhur sərkərdə Bəhram Çubinin (Mihranın) başcılığıyla seçmə bir ordunu Şərqə göndərdilər. (Bu sırada Sasani taxtında IV. Hürmüz var). Bəhram Çubin'in ordusu 12.000 nəfərlik seçmə Fars əsgərlərindən ibarət idi.Müttəfiq Türk ordusunun başında Ch'u-lo-hou xaqan var idi.Qanlı döyüşdə 300.000-lik Göytürk ordusu darmadağın edildi.Çu-lu xaqan bir oxla həlak oldu. Farslar türk işgalının qarşısını alıb Bəlx (Bactra) və Herat'ı azad etdilər.Bu məğlubiyyətdən sonra Türklər şimal-şərqə çəkildilər və xeyli müddət bu yerlərdə görünmədilər.

Birinci Göytürk-Sasani müharibəsi — Sasanilər ilə Qərbi Göytürk Xaqanlığı arasında baş vermişdir Türklərin yanında başda Ağhunlar olmaq üzrə vassalları da iştirak etmişdir. İki dövlət arasındakı qarşıdurmalar Türklərin İrana basqınlarıyla başlamışdır. Sasani ordusunun uğurlu müdafiəsi nəticəsində Göktürk istilaları dayandırılmışdır. 558 ilində Sasani hökmdarı I.Xosrov Ağhunlara son vermək məqsədiylə Onoxlarla ittifaq etdi. Və qələbə nəticəsində Ceyhun çayının şimalı Türklərin, cənubu isə Sasanilərin idarəsi altına girdi. Buna baxmayaraq Türklər 580-ci illərin başından 588 ilinə qədər İpək Yolu üzərində vassalları Ağhunlarla birlikdə yürüş və talanlar etdilər. Buna görə Sasanilər məşhur sərkərdə Bəhram Çubinin (Mihranın) başcılığıyla seçmə bir ordunu Şərqə göndərdilər. (Bu sırada Sasani taxtında IV. Hürmüz var). Bəhram Çubin'in ordusu 12.000 nəfərlik seçmə Fars əsgərlərindən ibarət idi.Müttəfiq Türk ordusunun başında Ch'u-lo-hou xaqan var idi.Qanlı döyüşdə 300.000-lik Göytürk ordusu darmadağın edildi.Çu-lu xaqan bir oxla həlak oldu. Farslar türk işgalının qarşısını alıb Bəlx (Bactra) və Herat'ı azad etdilər.Bu məğlubiyyətdən sonra Türklər şimal-şərqə çəkildilər və xeyli müddət bu yerlərdə görünmədilər.

Azərbaycan Sasanilər dövründə — III–IV əsrlərdə Azərbaycanda feodal münasibətlər yarandı. Arşakilər sülaləsinin nümayəndəsi Ərdəşir Babəkan 226-cı ildə İranda Parfiya dövlətini süquta uğradaraq Sasanilər dövlətinin əsasını qoydu. Atropatenada bu dövrdə də zərdüştlüyə sitayiş olunurdu. Albaniya 226-cı ildə Sasanilərdən asılı vəziyyətə düşdü. Atropatena isə 227-ci ildə onun vilayəti oldu. 510-cu ildə Sasanilər dövlətində Arşakilər sülaləsinin hakimiyyətinə son qoyuldu. I Xosrov Ənuşirəvanın dövründə (531–579) Albaniya, Atropatena və İberiya Sasani dövlətinin Şimal mərzbanlığına daxil edildi. Erkən orta əsrlərdə Albaniyada, Çola, Şəki, Ut, Qarabağ, Paytakaran və s. vilayətlər var idi. Uti vilayətində Bərdə şəhəri, Şəki və Çola arasında Qəbələ şəhəri yerləşirdi.

Atropatena (Pəhləvi dili: Ādurbādāgān/Āδarbāyagān) — e․ə․IV əsrdə yaranmış qədim Azərbaycan dövləti․ Paytaxtı Qazaka idi․ == Midiya satraplığı == Makedoniyalı İsgəndərin yürüşü ərəfəsində Əhəmənilər imperiyasının tərkibində olan Qərbi Midiya satraplığı iqtisadi-sosial cəhətdən inkişaf etmiş əyalətlərdən biri idi. Əhəmənilərin sonuncu hökmdarı III Daranın hakimiyyəti (e.ə.336-e.ə.330-cu illər) dövründə Atropat Midiya satrapı idi. Bu əyalətə Azərbaycanın dövlət xadimi Atropat başçılıq edirdi. Mənbələrdə bu ada ilk dəfə e.ə.331-ci ildə təsadüf edilir. Eyni zamanda Atropatın Midiya ordusuna ancaq Qavqamel savaşında (e.ə.331) başçılıq etməsi haqqında məlumat var. Atropat yeganə Əhəməni satrapı idi ki, İsgəndər onu vəzifədən kənar etmədi, əksinə bəzi qonşu dövlətlərin idarəsini də ona tapşırdı. İsgəndərin ölümündən sonra isə bu dövlət qurumu tam müstəqil siyasət yürüdən bir dövlətə çevrildi. == Sasanilər dövləti == III əsrin əvvəllərində Fars vilayətinin hakimi Ərdəşir Parfiyanın şimalına doğru hərəkət etdi. Sonuncu Parfiya Hökmdarı V Arbatannın ordusu ilə farslar arasında 224-cü ilin aprelində Suzian gölü yaxınlığında həlledici döyüş oldu. Parfiyanın paytaxtı Ktesifon ələ keçirildi.

II Vaçenin Sasanilərə qarşı üsyanı — 457-463-cü illərdə alban hökmdarı II Vaçenin zərdüştlükdən vaz keçərək başlatdığı Sasanilərə qarşı üsyanıdır.

Sasanilər İmperiyası (pəhl. Ērānšahr) — 226-cı ildən 651-ci ilə qədər zaman-zaman müasir İran, İraq, Əfqanıstan, Pakistan, Türkmənistan və Azərbaycan ərazilərini əhatə etmiş tarixi dövlət. Fars mənşəli Sasanilər sülaləsinin əsasını 226-cı ildə I Ərdəşir (Ərdəşir Babəkan) Parfiyanın sonuncu şahı olan V Artaban məğlub etdikdən sonra qoymuşdur. Bununla da Parfiyada Arşakilər sülaləsinin hakimiyyətinə son qoymuş Sasanilər dövləti yaranmışdı 224-cü ildə İranın cənubunda yerləşən Pars vilayətinin Sasan nəslindən olan hökmdarı I Ərdəşir Papakan Parfiya hökmdarı V Artabanı məğlubiyyətə uğratdı. Bununla da Arşakilər sülaləsinin hakimiyyətinə son qoyuldu. 226-cı ildə I Ərdəşir (226–241) özünü Ktesifon şəhərində İran şahənşahı elan etdi. Hakimiyyət Sasanilər sülaləsinin əlinə keçdiyindən bu dövlət də Sasanilər dövləti adlandırılmağa başlandı. Ktesifon şəhəri Mədain adlandırıldı və yenə də paytaxt şəhər oldu. Sasanilər Roma imperiyasına qarşı münasibətlərdə keçmiş Parfiya dövlətinin siyasətini davam etdirirdilər. I Ərdəşir Ermənistan və Azərbaycan torpaqlarından başqa keçmiş Əhəməni torpaqlarını da birləşdirmişdi.

Sasanilər İmperiyası (pəhl. Ērānšahr) — 226-cı ildən 651-ci ilə qədər zaman-zaman müasir İran, İraq, Əfqanıstan, Pakistan, Türkmənistan və Azərbaycan ərazilərini əhatə etmiş tarixi dövlət. Fars mənşəli Sasanilər sülaləsinin əsasını 226-cı ildə I Ərdəşir (Ərdəşir Babəkan) Parfiyanın sonuncu şahı olan V Artaban məğlub etdikdən sonra qoymuşdur. Bununla da Parfiyada Arşakilər sülaləsinin hakimiyyətinə son qoymuş Sasanilər dövləti yaranmışdı 224-cü ildə İranın cənubunda yerləşən Pars vilayətinin Sasan nəslindən olan hökmdarı I Ərdəşir Papakan Parfiya hökmdarı V Artabanı məğlubiyyətə uğratdı. Bununla da Arşakilər sülaləsinin hakimiyyətinə son qoyuldu. 226-cı ildə I Ərdəşir (226–241) özünü Ktesifon şəhərində İran şahənşahı elan etdi. Hakimiyyət Sasanilər sülaləsinin əlinə keçdiyindən bu dövlət də Sasanilər dövləti adlandırılmağa başlandı. Ktesifon şəhəri Mədain adlandırıldı və yenə də paytaxt şəhər oldu. Sasanilər Roma imperiyasına qarşı münasibətlərdə keçmiş Parfiya dövlətinin siyasətini davam etdirirdilər. I Ərdəşir Ermənistan və Azərbaycan torpaqlarından başqa keçmiş Əhəməni torpaqlarını da birləşdirmişdi.

Sasanilər İmperiyası (pəhl. Ērānšahr) — 226-cı ildən 651-ci ilə qədər zaman-zaman müasir İran, İraq, Əfqanıstan, Pakistan, Türkmənistan və Azərbaycan ərazilərini əhatə etmiş tarixi dövlət. Fars mənşəli Sasanilər sülaləsinin əsasını 226-cı ildə I Ərdəşir (Ərdəşir Babəkan) Parfiyanın sonuncu şahı olan V Artaban məğlub etdikdən sonra qoymuşdur. Bununla da Parfiyada Arşakilər sülaləsinin hakimiyyətinə son qoymuş Sasanilər dövləti yaranmışdı 224-cü ildə İranın cənubunda yerləşən Pars vilayətinin Sasan nəslindən olan hökmdarı I Ərdəşir Papakan Parfiya hökmdarı V Artabanı məğlubiyyətə uğratdı. Bununla da Arşakilər sülaləsinin hakimiyyətinə son qoyuldu. 226-cı ildə I Ərdəşir (226–241) özünü Ktesifon şəhərində İran şahənşahı elan etdi. Hakimiyyət Sasanilər sülaləsinin əlinə keçdiyindən bu dövlət də Sasanilər dövləti adlandırılmağa başlandı. Ktesifon şəhəri Mədain adlandırıldı və yenə də paytaxt şəhər oldu. Sasanilər Roma imperiyasına qarşı münasibətlərdə keçmiş Parfiya dövlətinin siyasətini davam etdirirdilər. I Ərdəşir Ermənistan və Azərbaycan torpaqlarından başqa keçmiş Əhəməni torpaqlarını da birləşdirmişdi.

Sasanilər sülaləsi — 226-cı ildən 651-ci ilə qədər müasir İran, İraq, Əfqanıstan, Pakistan, Türkmənistan və Azərbaycan ərazilərində iqtidarda olmuş xanədanlıq. Sasani hökmdarları özlərini şahanşah (yəni şahların şahı) adlandırırdılar. 651-ci ildə şahanşah III Yəzdigərdin Ərəb xilafətinə məğlub olması nəticəsində Sasani İmperiyasına son qoyulmuşdur.