Qafqaz İttihad və Tərəqqi Firqəsi: Redaktələr arasındakı fərq

Vikipediya, azad ensiklopediya
Naviqasiyaya keç Axtarışa keç
Tarixə interaktiv şəkildə baxın
← Əvvəlki redaktəSonrakı redaktə →
Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
VizualVikimətn
Redaktənin izahı yoxdur
Teqlər: Mobil redaktə Mobil tətbiqetmə vasitəsilə redaktə iOS tətbiqetməsi vasitəsilə redaktə
Sətir 1: Sətir 1:

'''Qafqaz İttihad və Tərəqqi Firqəsi''' — [[Azərbaycan]]ın istiqlalı uğrunda mübarizə aparmış siyasi partiyalardan biri.
'''Qafqaz İttihad və Tərəqqi Firqəsi''' — [[Azərbaycan]]ın istiqlalı uğrunda mübarizə aparmış siyasi partiyalardan biri.
{{Siyasi partiya|Partiyanın adı=Qafqaz İttihad və Tərəqqi Firqəsi
{{Siyasi partiya|Partiyanın adı=Qafqaz İttihad və Tərəqqi Firqəsi
Sətir 25: Sətir 24:


== Tarixi ==
== Tarixi ==
[[Türkçülük]] və [[türk xalqları]]nın birliyi ideyasının təsiri altında yaranmışdı.(1918). [[Azərbaycanlı]]ların və başqa türk xalqlarının [[Türkiyə]]nin başçılığı ilə vahid türk dövləti halında birləşdirilməsi ideyasını təbliğ edirdi. Türkiyədəki "İttihad və tərəqqi" partiyasının təsiri altında meydana gəlmişdi. Uzun müddət gizli fəaliyyət göstərmiş, [[1918]]-ci ildən Qafqaz İttihad və Tərəqqi Firqəsi proqramının üz qabığı açıq işə keçmişdi. Respublika Dövlət Arxivində Qafqaz İttihad və Tərəqqi Firqəsinin proqramı mühafızə edilir. Həmin sənəd [[Bakı]]da [[Əbuzər Orucov]]un elektrik mətbəəsində nəfis şəkildə "''Haqq verilməz, alınar!''" çağrışı ilə çap olunmuşdur. Proqramın üzərində onun çap tarixi göstərilməsə də, mətndən aydm olur ki, o, 1918-ci ildə nəşr edilmişdir.
1918-ci ildə [[türkçülük]] və [[türk xalqları]]nın birliyi ideyasının təsiri altında yaranmışdı. [[Azərbaycanlı]]ların və başqa türk xalqlarının [[Türkiyə]]nin başçılığı ilə vahid türk dövləti halında birləşdirilməsi ideyasını təbliğ edirdi. Osmanlıdakı [[İttihad və Tərəqqi|İttihad və Tərəqqi Partiyasının]] təsiri altında meydana gəlmişdi. Uzun müddət gizli fəaliyyət göstərmiş, 1918-ci ildən Qafqaz İttihad və Tərəqqi Firqəsi proqramının üz qabığı açıq işə keçmişdi. Respublika Dövlət Arxivində Qafqaz İttihad və Tərəqqi Firqəsinin proqramı mühafızə edilir. Həmin sənəd [[Bakı]]da [[Əbuzər Orucov]]un elektrik mətbəəsində nəfis şəkildə "''Haqq verilməz, alınar!''" çağrışı ilə çap olunmuşdur. Proqramın üzərində onun çap tarixi göstərilməsə də, mətndən aydm olur ki, o, 1918-ci ildə nəşr edilmişdir.


== Fəaliyyəti ==
== Fəaliyyəti ==
Qafqaz İttihad və Tərəqqi Firqəsinin yerlərdə də gizli şöbələri yaradılmışdı. [[1918]]-ci il iyulun 28-də Bakı qubernatoru Göyçay qəza rəisinə məktub göndərərək ondan [[Göyçay]] şəhərində fəaliyyət göstərən İttihad və Tərəqqi Komitəsinin proqramı, onun məqsədləri və idarə quruluşu barədə məlumat verməsini tələb etmişdi. Öz növbəsində, Göyçay qəza rəisi də həmin il avqustun 1-də Qafqaz İttihad və Tərəqqi Firqəsi Göyçay şöbəsindən yuxarıda göstərilən məlumatları almışdı. Firqənin 17 səhifədən ibarət proqramı ilə yanaşı, onun Göyçay qəza mərkəzinin katibi tərəfindən imzalanmış və şöbənin möhürü ilə təsdiq edilmiş məktubu da Bakı quberniya idarəsinə göndərilmişdir.Verilən cavabdan məlum olur ki, Qafqaz İttihad və Tərəqqi Firqəsinin mərkəzi elə Göyçay olmuşdur. Məktubda göstərilir ki, firqə və şöbənin rəisi [[Hacı Baba bəy Süleymanzadə]], xəzinədarı Mirzəqulu Sultanzadə, üzvləri – Ağamirzə Ağamirzəzadə, Əlibaba Səidzadə, Əbdülqasım Hüseynzadə, Əbdülhəmid Səidzadə, Əbdülhəmid əfəndi Qazızadə, katibi isə Şərafəddin Hacı Veyselzadə idi. Məktubda partiyanın yaranması, onun məqsəd və vəzifələri barədə belə məlumat verilirdi:{{sitat|Firqəmiz Türkiyədə olduğu kimi, Qafqaziyyədə dəxi və bilxassə Göyçayda bir çox sənə bundan müqəddəm məxfi surətdə təşkil və təsis edilmişdir. Fəqət rus hökumət mətruda müstəbidəsinin dövri-mənhusində ən qaranlıq qorxu və ehtiyat ilə millətin səadəti və vətəninin səlaməti uğrunda (eyni məramnamə möcübüncə) sərfi-iqtidar etmiş və meydam çıxacaq bir zaman və bir günü bəkləməkdə idi.
Qafqaz İttihad və Tərəqqi Firqəsinin yerlərdə də gizli şöbələri yaradılmışdı. 1918-ci il iyulun 28-də Bakı qubernatoru Göyçay qəza rəisinə məktub göndərərək ondan [[Göyçay]] şəhərində fəaliyyət göstərən İttihad və Tərəqqi Komitəsinin proqramı, onun məqsədləri və idarə quruluşu barədə məlumat verməsini tələb etmişdi. Öz növbəsində, Göyçay qəza rəisi də həmin il avqustun 1-də Qafqaz İttihad və Tərəqqi Firqəsi Göyçay şöbəsindən yuxarıda göstərilən məlumatları almışdı. Firqənin 17 səhifədən ibarət proqramı ilə yanaşı, onun Göyçay qəza mərkəzinin katibi tərəfindən imzalanmış və şöbənin möhürü ilə təsdiq edilmiş məktubu da Bakı quberniya idarəsinə göndərilmişdir.Verilən cavabdan məlum olur ki, Qafqaz İttihad və Tərəqqi Firqəsinin mərkəzi elə Göyçay olmuşdur. Məktubda göstərilir ki, firqə və şöbənin rəisi [[Hacı Baba bəy Süleymanzadə]], xəzinədarı Mirzəqulu Sultanzadə, üzvləri – Ağamirzə Ağamirzəzadə, Əlibaba Səidzadə, [[Əbülqasım Hüseynzadə|Əbdülqasım Hüseynzadə]], Əbdülhəmid Səidzadə, Əbdülhəmid əfəndi Qazızadə, katibi isə Şərafəddin Hacı Veyselzadə idi. Məktubda partiyanın yaranması, onun məqsəd və vəzifələri barədə belə məlumat verilirdi:{{sitat|Firqəmiz Türkiyədə olduğu kimi, Qafqaziyyədə dəxi və bilxassə Göyçayda bir çox sənə bundan müqəddəm məxfi surətdə təşkil və təsis edilmişdir. Fəqət rus hökumət mətruda müstəbidəsinin dövri-mənhusində ən qaranlıq qorxu və ehtiyat ilə millətin səadəti və vətəninin səlaməti uğrunda (eyni məramnamə möcübüncə) sərfi-iqtidar etmiş və meydam çıxacaq bir zaman və bir günü bəkləməkdə idi.


Cənabi-həqqə həmd və sənalar olsun ki, Nikolay hökuməti inhifiramə uğrayıb zülm və istibdadı şəmsi-hürriyyətə mübtədil olduğu zaman bir pərdə və bir dərəa sərzəbeyi-zühur olaraq, nəhayət, 20 yanvar 1918-ci il tarixində ruyi-kafərindən pərdeyi-ixtifai büsbütün kənara atılıb, açıq çalışmağa və fəaliyyət xudapəsəidanəsini meydani-əlniyyəyə qoymağa nail olaraq məsudiyyəti-tams ilə yaşamaqda və bu surətlə millət və islamiyyətin nicat və səadəti uğrunda çalışaraq bəqədərül-imkan millət və vətənə ariz olan maddi və mənəvi əza və cəfanın dəfi və rəfinə müqtədirat etmiş və edəcəkini təəhhüd edir.
Cənabi-həqqə həmd və sənalar olsun ki, Nikolay hökuməti inhifiramə uğrayıb zülm və istibdadı şəmsi-hürriyyətə mübtədil olduğu zaman bir pərdə və bir dərəa sərzəbeyi-zühur olaraq, nəhayət, 20 yanvar 1918-ci il tarixində ruyi-kafərindən pərdeyi-ixtifai büsbütün kənara atılıb, açıq çalışmağa və fəaliyyət xudapəsəidanəsini meydani-əlniyyəyə qoymağa nail olaraq məsudiyyəti-tams ilə yaşamaqda və bu surətlə millət və islamiyyətin nicat və səadəti uğrunda çalışaraq bəqədərül-imkan millət və vətənə ariz olan maddi və mənəvi əza və cəfanın dəfi və rəfinə müqtədirat etmiş və edəcəkini təəhhüd edir.
Sətir 34: Sətir 33:
Firqənin qayeyi-amalı isə məramnamənin eyni göstərdiki olub xilafinə olan cüzi, yaxud külli hər bir hərəkətə firqə mənsubları və məsləkdasları zidd olub və olmaqdadır.}}
Firqənin qayeyi-amalı isə məramnamənin eyni göstərdiki olub xilafinə olan cüzi, yaxud külli hər bir hərəkətə firqə mənsubları və məsləkdasları zidd olub və olmaqdadır.}}


Proqramın girişində deyilirdi ki, dörd ildən bəri bəşəriyyəti ölümə aparan, dünyanı qana boyayan, yaşayış yerlərini viran eləyən nasionalizm və militariznm politikası hərbin əvvəlinə nisbətən bu gün daha qüvvətlidir. Proqramda qeyd olunurdu ki, gələcəkdə hüququ bəşər vicdana deyil, yenə də qüvvətə istinad edəcəkdir. Bundan sonra hansı millət güclü, zəngin və mədəni bir ordu təşkil edərsə, o millət böyük haqlara, yaxşı miittəfiqlərə malik olacaq və qorxusuz yaşayacaqdır. Zəmanəmizdə bir millətin həyatının üç qolu böyük qüvvət, böyiik sərvət və böyük mədəniyyətdir. Partiya öz məramı kimi "bütün Qafqaz müsəlmanlarının əski ana Vətənimiz olan Türkiyəyə ilhaqı", "dünyadakı bütün türklərin Türkiyəyə qatışması və bir hiss, bir tərbiyə ilə yüksələrək aləmi islama nigahban olması"nı təbliğ edirdi. Proqramda daha sonra göstərilirdi: "Əlhasil: Qafqasiyyə İttihad və Tərəqqi firqəsi iman edir və iddia eylər ki: türk ruhu ilə türk qanının layiq olduğu böyük qüvvəti, parlaq mədəniyyəti və tükənməz sərvəti ancaq Türkiyə bayrağı altında bulacaq və əski şərəflərini o bayraqla qucaqlayacaqdır". Firqə ideoloqları türk dilinin "türk aləminin hər yerində böyük firqələr ilə və haman ayrı lisanlar şəklində qonuşulmaqda və yazılmaqda" olduğunu göstərərək bəyan edirdilər ki, "türk aləmini təhlükəyə düşürən və türk birliyini pozan bu ayrılıqları aradan qaldırmaq zəngin və yeknəsək bir türk dili meydana gətirmək üçün hər yerdən ən müqtədir türk alimlərini cəlb edərək İstanbulda bir türk akademiyası təsis etməli və onun dəlaləti ilə ümumi türk aləminin qəbul edə biləcəyi həqiqi ana dilində tazədən bütün təhsil kitablarını yazmalıdır".
Proqramın girişində deyilirdi ki, dörd ildən bəri bəşəriyyəti ölümə aparan, dünyanı qana boyayan, yaşayış yerlərini viran eləyən nasionalizm və militariznm politikası hərbin əvvəlinə nisbətən bu gün daha qüvvətlidir. Proqramda qeyd olunurdu ki, gələcəkdə hüququ bəşər vicdana deyil, yenə də qüvvətə istinad edəcəkdir. Bundan sonra hansı millət güclü, zəngin və mədəni bir ordu təşkil edərsə, o millət böyük haqlara, yaxşı miittəfiqlərə malik olacaq və qorxusuz yaşayacaqdır. Zəmanəmizdə bir millətin həyatının üç qolu böyük qüvvət, böyiik sərvət və böyük mədəniyyətdir. Partiya öz məramı kimi "bütün Qafqaz müsəlmanlarının əski ana Vətənimiz olan Türkiyəyə ilhaqı", "dünyadakı bütün türklərin Türkiyəyə qatışması və bir hiss, bir tərbiyə ilə yüksələrək aləmi islama nigahban olması"nı təbliğ edirdi. Proqramda daha sonra göstərilirdi: "Əlhasil: Qafqasiyyə İttihad və Tərəqqi Firqəsi iman edir və iddia eylər ki: türk ruhu ilə türk qanının layiq olduğu böyük qüvvəti, parlaq mədəniyyəti və tükənməz sərvəti ancaq Türkiyə bayrağı altında bulacaq və əski şərəflərini o bayraqla qucaqlayacaqdır". Firqə ideoloqları türk dilinin "türk aləminin hər yerində böyük firqələr ilə və haman ayrı lisanlar şəklində qonuşulmaqda və yazılmaqda" olduğunu göstərərək bəyan edirdilər ki, "türk aləmini təhlükəyə düşürən və türk birliyini pozan bu ayrılıqları aradan qaldırmaq zəngin və yeknəsək bir türk dili meydana gətirmək üçün hər yerdən ən müqtədir türk alimlərini cəlb edərək İstanbulda bir türk akademiyası təsis etməli və onun dəlaləti ilə ümumi türk aləminin qəbul edə biləcəyi həqiqi ana dilində tazədən bütün təhsil kitablarını yazmalıdır".


[[Azərbaycan]]ın müstəqilliyinin qorunmasının qarşısında başlıca məqsəd qoymuş [[Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti]]nin hakimiyyət orqanları Qafqaz tttihad və Tərəqqi fırqəsinin fəaliyyətini dayandırmışdı.<ref>{{AXCE|2|107-109}}</ref>
[[Azərbaycan]]ın müstəqilliyinin qorunmasının qarşısında başlıca məqsəd qoymuş [[Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti]]nin hakimiyyət orqanları Qafqaz tttihad və Tərəqqi fırqəsinin fəaliyyətini dayandırmışdı.<ref>{{AXCE|2|107-109}}</ref>


==Ədəbiyyat==
== Ədəbiyyat ==
* Paşayev A., Haqq verilməz, alınar, "'Respublika" qəzeti,1990, 22 dekabr.
* Paşayev A., Haqq verilməz, alınar, "'Respublika" qəzeti,1990, 22 dekabr.


== İstinadlar ==
=== İstinadlar ===
{{İstinad siyahısı}}
{{İstinad siyahısı}}

==Həmçinin bax==
== Həmçinin bax ==
{{Azərbaycanın siyasi partiyaları}}
* [[İttihad və Tərəqqi]]

{{1920-ci ilə qədər Azərbaycanda siyasi fəaliyyət}}

[[Kateqoriya:Azərbaycan siyasi partiyaları]]
[[Kateqoriya:Azərbaycan siyasi partiyaları]]
[[Kateqoriya:Əlifba sırasına görə siyasi partiyalar]]
[[Kateqoriya:Əlifba sırasına görə siyasi partiyalar]]
[[Kateqoriya:Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti]]
[[Kateqoriya:Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti]]
[[Kateqoriya:Azərbaycanın siyasi təşkilatları]]
[[Kateqoriya:Azərbaycanın siyasi təşkilatları]]
[[Kateqoriya:1918-ci ildə yarananlar]]
[[Kateqoriya:1918-ci ildə ləğv olunanlar]]

11:15, 24 mart 2021 tarixindəki versiya

Qafqaz İttihad və Tərəqqi Firqəsi — Azərbaycanın istiqlalı uğrunda mübarizə aparmış siyasi partiyalardan biri.

Qafqaz İttihad və Tərəqqi Firqəsi
Sədri Hacı Baba bəy Süleymanzadə
Quruluş tarixi 1918
Dağılma tarixi 1918
Baş qərargah Göyçay
Şüar Haqq verilməz, alınar!

Tarixi

1918-ci ildə türkçülük və türk xalqlarının birliyi ideyasının təsiri altında yaranmışdı. Azərbaycanlıların və başqa türk xalqlarının Türkiyənin başçılığı ilə vahid türk dövləti halında birləşdirilməsi ideyasını təbliğ edirdi. Osmanlıdakı İttihad və Tərəqqi Partiyasının təsiri altında meydana gəlmişdi. Uzun müddət gizli fəaliyyət göstərmiş, 1918-ci ildən Qafqaz İttihad və Tərəqqi Firqəsi proqramının üz qabığı açıq işə keçmişdi. Respublika Dövlət Arxivində Qafqaz İttihad və Tərəqqi Firqəsinin proqramı mühafızə edilir. Həmin sənəd Bakıda Əbuzər Orucovun elektrik mətbəəsində nəfis şəkildə "Haqq verilməz, alınar!" çağrışı ilə çap olunmuşdur. Proqramın üzərində onun çap tarixi göstərilməsə də, mətndən aydm olur ki, o, 1918-ci ildə nəşr edilmişdir.

Fəaliyyəti

Qafqaz İttihad və Tərəqqi Firqəsinin yerlərdə də gizli şöbələri yaradılmışdı. 1918-ci il iyulun 28-də Bakı qubernatoru Göyçay qəza rəisinə məktub göndərərək ondan Göyçay şəhərində fəaliyyət göstərən İttihad və Tərəqqi Komitəsinin proqramı, onun məqsədləri və idarə quruluşu barədə məlumat verməsini tələb etmişdi. Öz növbəsində, Göyçay qəza rəisi də həmin il avqustun 1-də Qafqaz İttihad və Tərəqqi Firqəsi Göyçay şöbəsindən yuxarıda göstərilən məlumatları almışdı. Firqənin 17 səhifədən ibarət proqramı ilə yanaşı, onun Göyçay qəza mərkəzinin katibi tərəfindən imzalanmış və şöbənin möhürü ilə təsdiq edilmiş məktubu da Bakı quberniya idarəsinə göndərilmişdir.Verilən cavabdan məlum olur ki, Qafqaz İttihad və Tərəqqi Firqəsinin mərkəzi elə Göyçay olmuşdur. Məktubda göstərilir ki, firqə və şöbənin rəisi Hacı Baba bəy Süleymanzadə, xəzinədarı Mirzəqulu Sultanzadə, üzvləri – Ağamirzə Ağamirzəzadə, Əlibaba Səidzadə, Əbdülqasım Hüseynzadə, Əbdülhəmid Səidzadə, Əbdülhəmid əfəndi Qazızadə, katibi isə Şərafəddin Hacı Veyselzadə idi. Məktubda partiyanın yaranması, onun məqsəd və vəzifələri barədə belə məlumat verilirdi:

" Firqəmiz Türkiyədə olduğu kimi, Qafqaziyyədə dəxi və bilxassə Göyçayda bir çox sənə bundan müqəddəm məxfi surətdə təşkil və təsis edilmişdir. Fəqət rus hökumət mətruda müstəbidəsinin dövri-mənhusində ən qaranlıq qorxu və ehtiyat ilə millətin səadəti və vətəninin səlaməti uğrunda (eyni məramnamə möcübüncə) sərfi-iqtidar etmiş və meydam çıxacaq bir zaman və bir günü bəkləməkdə idi.

Cənabi-həqqə həmd və sənalar olsun ki, Nikolay hökuməti inhifiramə uğrayıb zülm və istibdadı şəmsi-hürriyyətə mübtədil olduğu zaman bir pərdə və bir dərəa sərzəbeyi-zühur olaraq, nəhayət, 20 yanvar 1918-ci il tarixində ruyi-kafərindən pərdeyi-ixtifai büsbütün kənara atılıb, açıq çalışmağa və fəaliyyət xudapəsəidanəsini meydani-əlniyyəyə qoymağa nail olaraq məsudiyyəti-tams ilə yaşamaqda və bu surətlə millət və islamiyyətin nicat və səadəti uğrunda çalışaraq bəqədərül-imkan millət və vətənə ariz olan maddi və mənəvi əza və cəfanın dəfi və rəfinə müqtədirat etmiş və edəcəkini təəhhüd edir.

Firqənin qayeyi-amalı isə məramnamənin eyni göstərdiki olub xilafinə olan cüzi, yaxud külli hər bir hərəkətə firqə mənsubları və məsləkdasları zidd olub və olmaqdadır.

"

Proqramın girişində deyilirdi ki, dörd ildən bəri bəşəriyyəti ölümə aparan, dünyanı qana boyayan, yaşayış yerlərini viran eləyən nasionalizm və militariznm politikası hərbin əvvəlinə nisbətən bu gün daha qüvvətlidir. Proqramda qeyd olunurdu ki, gələcəkdə hüququ bəşər vicdana deyil, yenə də qüvvətə istinad edəcəkdir. Bundan sonra hansı millət güclü, zəngin və mədəni bir ordu təşkil edərsə, o millət böyük haqlara, yaxşı miittəfiqlərə malik olacaq və qorxusuz yaşayacaqdır. Zəmanəmizdə bir millətin həyatının üç qolu böyük qüvvət, böyiik sərvət və böyük mədəniyyətdir. Partiya öz məramı kimi "bütün Qafqaz müsəlmanlarının əski ana Vətənimiz olan Türkiyəyə ilhaqı", "dünyadakı bütün türklərin Türkiyəyə qatışması və bir hiss, bir tərbiyə ilə yüksələrək aləmi islama nigahban olması"nı təbliğ edirdi. Proqramda daha sonra göstərilirdi: "Əlhasil: Qafqasiyyə İttihad və Tərəqqi Firqəsi iman edir və iddia eylər ki: türk ruhu ilə türk qanının layiq olduğu böyük qüvvəti, parlaq mədəniyyəti və tükənməz sərvəti ancaq Türkiyə bayrağı altında bulacaq və əski şərəflərini o bayraqla qucaqlayacaqdır". Firqə ideoloqları türk dilinin "türk aləminin hər yerində böyük firqələr ilə və haman ayrı lisanlar şəklində qonuşulmaqda və yazılmaqda" olduğunu göstərərək bəyan edirdilər ki, "türk aləmini təhlükəyə düşürən və türk birliyini pozan bu ayrılıqları aradan qaldırmaq zəngin və yeknəsək bir türk dili meydana gətirmək üçün hər yerdən ən müqtədir türk alimlərini cəlb edərək İstanbulda bir türk akademiyası təsis etməli və onun dəlaləti ilə ümumi türk aləminin qəbul edə biləcəyi həqiqi ana dilində tazədən bütün təhsil kitablarını yazmalıdır".

Azərbaycanın müstəqilliyinin qorunmasının qarşısında başlıca məqsəd qoymuş Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin hakimiyyət orqanları Qafqaz tttihad və Tərəqqi fırqəsinin fəaliyyətini dayandırmışdı.[1]

Ədəbiyyat

  • Paşayev A., Haqq verilməz, alınar, "'Respublika" qəzeti,1990, 22 dekabr.

İstinadlar

  1. ↑ Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Ensiklopediyası. II cild. Bakı: "Lider". 2005. səh. 107-109. ISBN 9952-417-44-4.

Həmçinin bax

Mənbə — "https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Qafqaz_İttihad_və_Tərəqqi_Firqəsi&oldid=5864238"