İran Türkləri

İran türkləri — İran əhalisinin təxminən 1/5-ni təşkil edirlər və sayları təxminən 17 milyon nəfərdir.[1]

İrandakı türkdilli xalqları əsasən üç böyük bölgədə yaşayırlar. İranın şimalında, şimal-qərb və mərkəz və cənubunda yerləşən əyalətlər.[2][3][4] İranın şimal-qərb bölgələrində yerləşən əyalətlər tarixi Cənubi Azərbaycan ərazisində yerləşirlər. Şimal-şərq bölgəsində yerləşən əyalətlər, tarixi Xorasan ərazilərindədir. İranın mərkəzində və cənubunda olan və türkdilli xalqların yaşadığı əyalətlər, Fars əyalətinə şamil olunurlar.[2][3][4]

Bölgələr

[redaktə | mənbəni redaktə et]
İranda yaşayan Türk xalqlarının coğrafiyayi dağılışı

Cənubi Azərbaycan

[redaktə | mənbəni redaktə et]
border=none Əsas məqalə: Güney Azərbaycan

Cənubi Azərbaycanda yaşayan azərbaycanlılar, tarixi Azərbaycan bölgələri ərazisində, həmçinin ondan kənarda, İranın digər əyalət və bölgələrində yaşamaqdadırlar. Bunlar Şərqi Azərbaycan, Qərbi Azərbaycan, Ərdəbil, Zəncan, Qəzvin, Həmədan, Mərkəzi, Gilan, Kürdüstan, Kirmanşah, Əlburz, Tehran və Qum bölgələridir [5][6][7][8][9].

İran azərbaycanlılarının sayı 1998-ci ildə ethnologue saytının təxmini hesablamasına görə, 13,5 milyon nəfər imiş. Bu sayı indiki dövr artımı ilə 20 milyon nəfər hesab etmək olar [10][11][12][13][14][15][16][17][18][19][20][21][22][23][24][25][26][27][28][29][30][31][32][33][34] [35] [36] [37] [38] [39] [40] [41].

Qaşqaylar

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Qaşqay türkdilliləri,İranın cənub və mərkəzi əyalətlərində yaşayırlar. Bura Fars, İsfahan, Kirman, Buşehr, Çahar-Mahal və Bəxtiyari və Xuzistan əyalətləri şamildir [5][42][43][44]. Onların sayı 1998-ci ildə ethnologue saytının təxmini əsasında, 500 000 nəfərimiş [5][45].

Afşarlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Afşar türkdillilər, İranın şimal-şərqində – Şimali Xorasan, Rəzəvi Xorasan və Simnan əyalətlərində yaşayırlar[5][42][43][44]. Onların sayı 1998-inci ildə ethnologue saytının təxmini əsasında,100 000 nəfər imiş [5][46].

Türkəmənlər

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Türkmənlər İranın şimal-şərqində – Gülüstan, Şimali Xorasan, Mazandaran və Simnan əyalətlərində yaşayırlar[5][42][43][44]. Onların sayı 1998-ci ildə ethnologue saytının təxmini əsasında, 2٬00٬000 nəfərimiş [5][47].

Sayları

[redaktə | mənbəni redaktə et]

İranda yaşayan türkdilli xalqların sayı barədə müxtəlif mənbələrdə müxtəlif rəqəmlər rast gəlmək olur. İran türkdillilərinin iddialarına görə, bu rəqəm guya 37 milyona çatmaqdadır [5][48]. Ethnologue-nin verdiyi məlumata görə, 1998-ci ildə İranda 17٬400٬000 nəfər türk yaşayırmış [5][49].

Təxminlər

[redaktə | mənbəni redaktə et]

İranda yaşayan türdilli xalq nümayəndələrinin sayı ilə bağlı müxtəlif rəqəmlər verilməkdədir. Onların sayı təxminən 15 milyon,،[50] 33 milyon,[51] 25 milyon,[52] və 20 milyon[53] verilərək, bir-birındən fərqli rəqəmlər alınmaqdadır.

Dünya Bankının ölkələr üzrə məlumatına görə 86٫1 milyonluq İran əhalisinin 22 faizi türkdilli xalqlar olaraq, bu say içərisində təxminən 15 milyonu azərbaycanlı olmaqdadır[54][55]. Brenda Shafferd isə İranın 64 milyon nəfər əhalisinin 10 milyon nəfərinin etnik Azərbaycanlı türk hesab edirdi[56].

Əhali sayı məsələsi

[redaktə | mənbəni redaktə et]

İranın hər on ildən bir keçirilən əhalinin siyahıya alınması prosesində insanların milliyətinə görə hesablanması nəzərəd tutulmur. Bu səbəbdən İranda ayrı-ayrı xalqların say tərkibi barəsində rəsmi məlumat yoxdur [5]. ABŞ İranda 1956-cı ildə ( şəmsi ilə 1335 ) keçirilən əhalinin siyahıya alınmasını millətlərin sayı göstərilmədiyindən etibarlı saymır [57].

Azərbaycanlılar

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Yazılır ki, "ümumiyətlə İranda rəsmi məlumatlarda, İranın ən böyük etnik qrupun – azərbaycanlıların sayı olduğundan az göstərilir" [58]. Bəzi qaynaqlar türkləri İran əhalisinin üçdən biri bilirlər[59][60][61][62].

Farslar

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Bəzi mənbələrə görə, farslar İran əhalisinin 50 faizini təşkil edirlər[63]. Ayrı qaynaqlarda farsların nüfusu yüzdə 45 dən aşağı göstərilib [64][65]. Mənbələrə görə farslardan sonra, azərbaycanlılari və digər türkdilli xalqlar İran əhalisinin 17–25, kürdlər 8, bəluçlar 3, ərəblər 3, türkəmənlər 3 faizini təşkil edirlər [66].

İran türklərinin etnik qruplarının siyahısı

[redaktə | mənbəni redaktə et]
İranın türk xalqları Dilləri Dinləri və alt-etnik qrupları
İran azərbaycanlıları Azərbaycan dili (türkcə) Müsəlman Şiə
Xorasan türkləri Xorasan türk dili Müsəlman Şiə
İran türkmənləri Türkməncə Müsəlman Sünni
Əfşarlar Azərbaycan dili (türkcə) Müsəlman Şiə
Xələclər Xələc dili Müsəlman Şiə
Qaşqaylar Qaşqay dili Müsəlman Şiə
  • Ağaçəri tayfası
İranda yaşayan Türkiyəli türklər Türk dili Müsəlman Sünni

Həmçinin bax

[redaktə | mənbəni redaktə et]

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ نامهٔ دانشجویان آزربایجانی دانشگاه‌های تهران به نمایندگان آزربایجانی مجلس ایران و نامهٔ دانشجویان مشگین‌شهری به دولت جمهوری اسلامی ایران، برندا شیفر، مرزها و برادری ایران و چالش هویت آزربایجانی، ترجمه: یاشار صدقیانی آذر، چاپ اول، ۱۳۸۵ خورشیدی، ناشر: اولوس، صص ۲۴۴-۲۴۳.
  2. ↑ 1 2 [1][ölü keçid]
  3. ↑ 1 2 [2][ölü keçid]
  4. ↑ 1 2 [3][ölü keçid]
  5. ↑ 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 یاشار تبریزلی، ترک‌ها و ایران (موجودیت، هویت، راهمان)، نشریهٔ ایشیق، نشریهٔ دانشجویان آزربایجانی دانشگاه علم و صنعت، کاری از مرکز تحقیقات مجمع دانشگاهیان آزربایجانی (آبتام)، چاپ دوم، صص ۳ و ۴.
  6. ↑ محمود پناهیان، فرهنگ جغرافیایی ملی ترکان ایران‌زمین، ۱۳۵۱ خورشیدی.
  7. ↑ جواد هئیت، سیری در تاریخ زبان و لهجه‌های ترکی، چاپ سوم، ۱۳۸۰ خورشیدی، ص ۳۰۷.
  8. ↑ حسن راشدی، زبان ترکی و موقعیت گذشته و کنونی آن در ایران، ۱۳۸۳ خورشیدی، صص ۸ تا ۱۰.
  9. ↑ حسن راشدی، ترکان و بررسی تاریخ، زبان و هویت آن‌ها در ایران، انتشارات اندیشهٔ نو، ۱۳۸۶ خورشیدی، صص ۱۱۹ تا ۱۲۴
  10. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2008-03-28 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-09-11.
  11. ↑ صرافی، ایران تورک‌لری‌نین دیلی و فولکلورو، نشریهٔ وارلیق، ۱۳۷۸ خورشیدی، شمارهٔ ۱۱۴.
  12. ↑ محمد سارای، تورک-ایران ایلیشک‌لری، آنکارا: آتاتورک آراش‌دیرما مرکزی، ۱۹۹۹ میلادی.
  13. ↑ براندا شیفر، مرزها و برادری، ایران و چالش هویت آزربایجانی، ترجمهٔ یاشار صدقیانی آذر، ۱۳۸۵ خورشیدی، ناشر: اولوس، ص ۲۴۴.
  14. ↑ گولدیکن قدیر، ایران‌دا یاشایان ۳۳ میلیون تورکو دوشونوز، نشریهٔ آذربایجان، ۱۹۹۸ میلادی، شمارهٔ ۳۲۲، ص ۴۷.
  15. ↑ چهرگانی، محمودعلی، ۲۰۰۳ میلادی، هدفیمیز میللی کولتوروموزه صاحیب چیخماق، ۳۲۰۲، سایی ۱۴ آنکارا به نقل از دکتر بیلگه هان. گوک‌داغ و محمدرضا هیئت، ایران تورک لرین‌ده کیملیک مسئله‌سی، کوچورن رسول همدانلی، چاپ‌شده در "چالش هویت در آذربایجان"، ویژه‌نامهٔ دان اولدوزو، نشریهٔ مستقل دانشجویی دانشگاه صنعتی اصفهان.
  16. ↑ http://books.google.com/books?ei=dRRaTdbGJt2qhAeFu-DgDQ&ct=result&id=YJwsAQAAIAAJ&dq=30+million+South+Azerbaijan&q=30-35 Arxivləşdirilib 2014-01-12 at the Wayback Machine The Continuum political encyclopedia of the Middle East
  17. ↑ http://books.google.com/books?id=j-BGfrath_sC&pg=PA35&dq=30+million+South+Azerbaijan&hl=en&ei=dRRaTdbGJt2qhAeFu-DgDQ&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CCkQ6AEwAA#v=onepage&q=30%20million%20South%20Azerbaijan&f=false The Nobels' oil fate By Amir Pahlavan
  18. ↑ http://books.google.com/books?id=UrSJl5rjdbkC&pg=PA187&dq=30+million+South+Azerbaijan&hl=en&ei=dRRaTdbGJt2qhAeFu-DgDQ&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=2&ved=0CC4Q6AEwAQ#v=onepage&q=30%20million%20South%20Azerbaijan&f=false Arxivləşdirilib 2014-01-12 at the Wayback Machine The security of the Caspian Sea Region By Gennadiĭ Illarionovich Chufrin, Stockholm International Peace Research Institute The security of the Caspian Sea Region By Gennadiĭ Illarionovich Chufrin, Stockholm International Peace Research Institute
  19. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2021-09-24 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-09-11.
  20. ↑ cite web |url=http://lcweb2.loc.gov/frd/cs/profiles/İran.pdf |title=Ethnic Groups and Languages of İran |first=Library of Congress – Federal Research Division |last=Library of Congress|accessdate=2009-12-02}} ۱۶٪ estimated in ۲۰۰۹
  21. ↑ "Peoples of İran"[ölü keçid] in Looklex Encyclopedia of the Orient. Retrieved on 22 January 2009.
  22. ↑ "İran: People" Arxivləşdirilib 2012-02-03 at the Wayback Machine, CIA: The World Factbook: ۲۴٪ of İran's total population. Retrieved on 22 January 2009.
  23. ↑ G. Riaux, "The Formative Years of Azerbaijani Nationalism in Post-Revolutionary İran" Arxivləşdirilib 2013-03-14 at the Wayback Machine, Central Asian Survey, ۲۷(۱): ۴۵-۵۸, March ۲۰۰۸: ۲۵٪ of İran's total population (p. ۴۶). Retrieved on 22 January 2009.
  24. ↑ "Borders and Brethren: İran and the Challenge of Azerbaijani Identity" in The Azerbaijani Population by Brenda Shaffer, pp. ۲۲۱–۲۲۵. The MIT Press (۲۰۰۳), ISBN 0-262-19477-5.
  25. ↑ Swietochowski, Tadeusz; Collins, Brian C. (۱۹۹۹). Historical dictionary of Azerbaijan. Lanham, Maryland: Scarecrow Press, Inc. ISBN 0-8108-3550-9. pg ۲۸: "۱۵ million (۱۹۹۹)"
  26. ↑ The Continuum political encyclopedia of the Middle East Arxivləşdirilib 2014-01-12 at the Wayback Machine by Avraham Sela Publisher: Continuum International Publishing Group; Rev Upd edition (October 2002) ISBN 0826414133 ISBN 978-0826414137"
  27. ↑ The security of the Caspian Sea Region Arxivləşdirilib 2014-01-12 at the Wayback Machine By Gennadiĭ Illarionovich Chufrin, Stockholm International Peace Research Institute"
  28. ↑ "UNPO: Southern Azerbaijan". 2013-07-26 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-09-11.
  29. ↑ "BABEK, NATIONAL HERO OF SOUTHERN AZERBAIJAN, DISTURBS İran". 2011-05-14 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-09-11.
  30. ↑ "AZERBAIJAN AND THE CHALLENGE OF MULTIPLE IDENTITIES: IN SEARCH OF A GLOBAL SOUL". 2008-05-06 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-09-11.
  31. ↑ "AZERBAIJANI PUBLIC OUTRAGED BY SLAUGHTER OF AZERIS IN İran". 2013-12-28 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-09-11.
  32. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2008-07-30 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-09-11.
  33. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2010-01-10 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-09-11.
  34. ↑ War and peace in the Caucasus: ethnic conflict and the new geopolitics Arxivləşdirilib 2015-03-25 at the Wayback Machine Author Vicken Cheterian, Publisher Columbia University Press,2008, ISBN 0231700644, 9780231700641, Length 395 pages, (30 million)
  35. ↑ The Current digest of the post-Soviet press, Volume 48, Issues 28-52 Arxivləşdirilib 2015-03-25 at the Wayback Machine Author American Association for the Advancement of Slavic Studies, Publisher American Association for the Advancement of Slavic Studies, 1996, Original from the University of Virginia, Digitized Feb 22, 2011, (30 million)
  36. ↑ Documents: working papers, 2003 ordinary session (second part), 31 March – 4 April 2003, Vol. 4: Documents 9730-9772 Arxivləşdirilib 25 mart 2015 at the Wayback Machine Author Council of Europe: Parliamentary Assembly, Publisher Council of Europe, 2004, ISBN 9287152896, 9789287152893, Length 236 pages (30 million)
  37. ↑ Nationalism & ethnic politics, Volume 8, Issues 1-4 Arxivləşdirilib 2014-06-28 at the Wayback Machine Authors Nederlands Instituut te Rome, Netherlands. Ministerie van Cultuur, Recreatie en Maatschappelijk Werk, Taylor & Francis, Publisher Frank Cass, 2002, Original from the University of Michigan, Digitized Jul 19, 2010 (30 million)
  38. ↑ Turkey-Iran relations, 1979-2004: revolution, ideology, war, coups and geopolitics Arxivləşdirilib 2014-06-28 at the Wayback Machine Author Robert W. Olson, Publisher Mazda Publishers, 2004, ISBN 1568591144, 9781568591148, Length 284 pages (30 million)
  39. ↑ Encyclopedia of language & linguistics, Volume 1 Arxivləşdirilib 2015-03-25 at the Wayback Machine Authors E. K. Brown, R. E. Asher, J. M. Y. Simpson Edition 2, Publisher Elsevier, 2006, Original from the University of Michigan, Digitized Aug 10, 2010, ISBN 0080442994, 9780080442990 (30 million)
  40. ↑ Parliamentary Assembly Working papers 2003 Ordinary Session (Second part) / March 2003 Volume III Arxivləşdirilib 2015-03-25 at the Wayback Machine Publisher Council of Europe, ISBN 9287151776, 9789287151773 (30 million)
  41. ↑ Parliamentary Assembly Orders of the day / Minutes of proceedings 2003 Ordinary Session (Second part) / 31 March4 April 2003 Arxivləşdirilib 25 mart 2015 at the Wayback Machine Publisher Council of Europe, ISBN 9287152047, 9789287152046 (30 million)
  42. ↑ 1 2 3 محمود پناهیان، فرهنگ جغرافیایی ملی ترکان ایران‌زمین، ۱۳۵۱ خورشیدی.
  43. ↑ 1 2 3 جواد هیئت، سیری در تاریخ زبان و لهجه‌های ترکی، چاپ سوم، ۱۳۸۰ خورشیدی، ص ۳۰۷
  44. ↑ 1 2 3 حسن راشدی، زبان ترکی و موقعیت گذشته و کنونی آن در ایران، ۱۳۸۳ خورشیدی، صص ۸ تا ۱۰
  45. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2008-03-28 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-09-11.
  46. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2008-03-28 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-09-11.
  47. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2008-03-28 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-09-11.
  48. ↑ برندا شیفر، مرزها و برادری ایران و چالش هویت آزربایجانی، ترجمه: یاشار صدقیانی آذر، چاپ اول، ۱۳۸۵ خورشیدی، ناشر: اولوس، صص ۲۴۴-۲۴۳.
  49. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2008-03-28 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-09-11.
  50. ↑ هیئت و صرافی، ایران تورک‌لری‌نین دیلی و فولکلورو، وارلیق درگی‌سی، ۱۱۴-۳ سایی، ۱۹۹۹ میلادی، ص ۶۱.
  51. ↑ قدیر گولدیکن، ایران‌دا یاشایان ۳۳ میلیون تورکو وشونوز، آزربایجان، ۴۷-۴۸اینجی سای، ۱۹۹۸ میلادی، ص ۳۲۲.
  52. ↑ محممد سارای، تورک–ایران ایلیشکی‌لری، آنکارا، آتاتورک آراش‌دیرما مرکزی، ۱۹۹۹ میلادی، ص ۲۶۱.
  53. ↑ رافائل بلئگا، ایران خالق‌لاری ال کیتابی، ۱۹۹۷ میلادی.
  54. ↑ کاظیم اوتوک، Araftaki Ülke İran ۲۰۲۳ ۱۴، اونجوسای ۲۰۰۲، ص ۱۰.
  55. ↑ بیلگه هان، گوک‌داغ و محمدریضا هیئت، ایران تورک‌لری‌نین کیم‌لیک مسئله‌سی، کوچورن: رسول همدان‌لی، چالش هویت در آزربایجان، ویژه‌نامهٔ نشریهٔ دان اولدوزو، ص ۸۷.
  56. ↑ Borders and brethren: İran and the challenge of Azerbaijani identity By Brenda Shaffer
  57. ↑ کتاب راهنمای مناطق ایران، واشنگتن دی‌سی، ادارهٔ دولتی چاپ، ۱۹۱۷ میلادی، ص ۸۱
  58. ↑ نیکی کئدی، ایران و جهان اسلام، مقاومت و انقلاب، نیویوک، انتشارات نیویورک، ۱۹۹۵ میلادی، ص ۱۳۴
  59. ↑ جرج توماس کوریان، دایرةالمعارف جهان سوم، نیویورک، ۱۹۹۲ میلادی، جلد ۲، ص ۸۶۹.
  60. ↑ میلتون جی اسمن و ایتمار رابینوویچ، قومیت، پلورالیسم و دولت در خاورمیانه، لندن، انتشارات دانشگاه کربل، ۱۹۸۸ میلادی، ص ۲۱۳.
  61. ↑ جواد هیئت، پسرفت زبان و ادبیات آزربایجانی، ص ۹.
  62. ↑ یرواند آبراهامیان، ایران بین دو انقلاب، ص ۱۲
  63. ↑ پاتریشا جی هیگینز، پیوستگی اقلیتی در ایران این دوره، مطالعات ایرانی، جلد ۱۷، شماره ۱، زمستان ۱۹۸۴، ص ۴۷.
  64. ↑ یرواند آبراهامیان، کمونیسم و اشتراک در ایران، توده و فرقهٔ دموکرات، مجلهٔ بین‌المللی مطالعات خاورمیانه، جلد ۱، شمارهٔ ۴، ۱۹۷۰ میلادی، ص ۲۹۲.
  65. ↑ علی‌اف، مشکل ملیت‌ها در ایران، کتاب بازبینی آسیای مرکزی، جلد ۱۶، ۱۹۶۶ میلادی، ص ۶۴.
  66. ↑ شهرزاد مجاب و امیر حسن‌پور، سیاست‌های ملیت و جدایی قومی؛ سعید رهنما و سهراب بهداد، ایران پس از انقلاب، نقطهٔ عطف سرزمین‌های اسلامی، لندن، آی‌بی توریس، ۱۹۹۵ میلادی، صص ۲۳۰-۲۲۹.