Ayrımlar

Bu adın digər istifadə formaları üçün bax: Ayrım.

Ayrımlar (yaxud İmi, Eymi, Eymir, Eymür.) — Oğuz xaqan dastanına görə 24 oğuz boyundan biri və Mahmud Kaşğarinin Divanü Lüğat-it-Türk kitabına görə 24 oğuz boyunun 11-si.[1][2] Azərbaycanlıların etnoqrafik qolu hesab edilirlər.[3]

Ayrımlar
Eymürlərin mənsub olduğu Oğuz boyu olan Eymür boyunun simvolu
Yaşadığı ərazilər
Azərbaycan Azərbaycan 1 milyon
Ermənistan Ermənistan (1988-ə qədər)
{{ {{{1}}} miqyas = alias = Türkiyə flag alias = Flag of Turkey.svg flag alias-imperiya = Flag of the Ottoman Empire (1844–1922).svg variant = altlink =

}}

Gürcüstan Gürcüstan
Dili

Azərbaycan türkcəsi

Dini

İslam

Mənşəyi
Oğuz (Türk)
Qohum xalqlar

Türk xalqları

Azərbaycan linqvistik və mədəni mühiti
Azərbaycanlıların icmaları
Azərbaycanlı etnoqrafik qruplar və tayfalar
Tarixən Azərbaycan dilini danışan xalqlar
Azərbaycan dilinin dialektləri
Tarixən Azərbaycan dilinin danışıldığı dövlətlər

Əmir Teymur Ankara vuruşmasından (1402) sonra Türkiyə ərazisindən köçürdüyü 50 min ailəni Dağlıq Gəncəbasarda, Qarabağ və Ermənistanda yerləşdirmiş, onlar sonralar ayrım adı ilə tanınmışdır. Gəncə xanı Cavad xanın general Knorrinqə yazdığı məktubda eymurlar Gəncə xanlığının qədim elatı adlandırılır. XVII əsrdə eymurların bir hissəsi Irana keçərək şahsevən adlanmışdır.[4] Eymurlar Türkiyə türkcəsinin,türk dilinin Qara dəniz dialektində danışırlar.İslam dininin Sünni məzhəbinə etiqad edirlər.

Eymur sözü ilə bağlı coğrafi adlar[redaktə | mənbəni redaktə et]

Tarixi Qarabağın ərazisində vaxtilə məskunlaşmış türk mənşəli tayfalardan biri də ayrımlardı (bu böyük nəslin davamçıları indi də durur). Onlar Daşkəsən bölgəsi daxil olmaqla Ağstafa çayının hövzəsinə qədər ərazidə yaşamışlar. Eymurların əcdadları Kiçik Asiya türkləri(Türkiyə türkləri) olmuşlar.Ayrı-ayrı məkanlarda məskunlaşdıqlarına görə onlara ayrım demişlər (Q.Qaraqaşlı). Qazax bölgəsində Qoşqar və Kəpəzdağ ətəklərinə köçən eymurların nəsil davamçıları indi də yaşayırlar. XVI əsrdə eymurlar iki hissəyə bölünmüşlər; bir qismi Güney Azərbaycana köçmüş və burada Şah Abbası dəstəklədikləri üçün “Şahsevən” adlandırılmışdır. Digər qismi köhnə yerində qalıb onlardan yeni nəsillər törəmişdir; ayrım, saatlı, qazaxlı və yaxud çolaxlı. Rusiya imperiyası dövründə Gəncə bölgəsi Yelizavetpol adlandırılan vaxtda burada 6 mahalda yaşayırdılar. Cavanşir uyezdində Ayrım və Saatlı, Qazaxda Boyanis - Ayrım, Şinik-Ayrım, Cavad uyezdində Çolaxlı adlı kəndlərdə ayrımlar yaşayırdılar. Ayrımlar tərəfindən Əmirvar, Acı, Birkəz, Dəstəfur, Damcılı, Zaha dərəsi, Güneydam kəndləri salınmışdır.

Eymur tayfasına mənsub olan bu adla bağlı meydana gəlmiş coğrafi adlardan biri Azərbaycanın Ağdaş rayonundakı Eymur kəndidir. Qazax rayonundakı Quşçu Ayrım, Bağanis Ayrım, Qəbələ rayonundakı Böyük Əmili, Kiçik Əmili Tovuz rayonundakı Mollaayrım, Ermənistandakı Ayrum, Ayrum Mets, Ayrum Pokr, Gürcüstandakı Imera, Imira, Imirasani (Imir Həsənli) kimi coğrafi adlar bu toponimin müxtəlif variantlarıdır.

Zaqafqaziyanın tarixi toponimiyasında da Şinix Ayrum, Polad Ayrum və Ayrum adlı yaşayış məntəqələri olmuşdur.

Türkiyənin müasir toponimiyasında da Eymur adını daşıyan yetmiş iki coğrafi adın olması bu tayfanın geniş sahədə ictimaisiyasi fəaliyyət göstərdiyinə dəlalət edir. Türk dillərinə, o cümlədən azərbaycancaya xas olan metateza hadisəsinə görə Eymur sözünün Ayrum (Eyrum) şəklinə düşməsi təbiidir. Beş fonemdən ibarət olan bu sözün üçüncü foneminin "m" fonemi ilə beşinci fonemin -"r" bir-birini əvəzləməsi hadisəsi aşkarlanır. Ayrum (Eyrum) etnoniminin Eymurdan əmələ gəldiyi ədəbiyyatda qeyd edilmişdir. Eymur coğrafi adının Imer, Imir şəkilləri də geniş yayılmışdır. Türkmənistanda Ilyalı rayonunda yaşayan Imrəli (variantları: Imr, Emheli, Avmur) tayfalarının da eyni ayrum tayfasından olması aydın nəzərə çarpır. Imir antroponiminin türkdilli arealda yayılması da müşahidə olunur. Mövlüd Süleymanlının "Köç" əsərinin qəhrəmanlarından birinin adı Imirdir və əsər əslində eymur tayfasına həsr olunmuşdur.

Mahmud Kaşğarinin "Divanu luqat it-türk" əsərində Oğuz sözünün izahı ilə əlaqədar olaraq Eymurlara dair aşağıdakı məlumat verilir: "Oğuz türklərin bir qəbiləsidir. Oğuzlar türkməndir. Onlar iyirmi iki uruqdur (nəsildir). Onların hər birinin özünəməxsus nişanı, mallarına xas damğası vardır ki, uruqları bu damğalara görə ayırırlar.

Oğuz etimologiyası baxımından böyük dəyərə malik olan "Tarixi–mübarək şah"da (1206) da, digər oğuz tayfaları ilə yanaşı eymurlərin adı çəkilir. Türk və monqol tayfaları haqqında geniş məlumat vermiş Rəşidəddin Dağ xanın oğlu Oğuz xanın nəvəsinə aid etdiyi adı Eymur şəklində qeyd edir. Eyni zamanda bu sözün çox yaxşı və dövlətli adam mənasını ifadə etdiyini bildirir.

Ermənistan ərazisində Ayrım- Noyemberyan və Tumanyan rayonlarında kənd adları, Böyük Ayrım- Tiflis quberniyasının Borçalı qəzasında (indi Ermənistanın Tumanyan rayonunda) kənd adıdır. İmirli - Irəvan quberniyasının Eçmiədzin qəzasında kənd adı olmuşdur. "Kiçik Qafqazda və Qazax qəzasında səpələnmiş ayrımlar Ağsaq Ayrum, Quşçu Ayrum, Baqanis Ayrum, Dadanis Ayrum, Polad Ayrum və başqa qollara bölünmüşlər" [5]

Mənbə[redaktə | mənbəni redaktə et]

İstinadlar[redaktə | mənbəni redaktə et]

  1. ↑ Atalay, Besim (2006). Divanü Lügati't - Türk. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi. ISBN 975-16-0405-2, Cilt I, sayfa 56
  2. ↑ Большая советская энциклопедия. Третье издание. В 30 томах. Главный редактор: А. М. Прохоров. Том 1: А — Ангоб. Москва: Государственное научное издательство "Большая Советская Энциклопедия", 1969, стр. 278.
  3. ↑ Ајрымлар // Азәрбајҹан Совет Енсиклопедијасы: [10 ҹилддә ]. I ҹилд: А—Балзак. Бакы: Азәрбајҹан Совет Енсиклопедијасынын Баш Редаксијасы. Баш редактор: Ҹ. Б. Гулијев . 1976. С. 197.
  4. ↑ Azərbaycan toponimləri. Ensiklopedik lüğət.. –Bakı: Azərbaycan ensiklopediyası, 1999. -588s.
  5. ↑ Bünyadov Z., Məmmədov H. Irəvan əyalətinin icmal dəftəri. Bakı, 1997

Həmçinin bax[redaktə | mənbəni redaktə et]

Xarici keçidlər[redaktə | mənbəni redaktə et]